شرح مختصر دعاى مکارم الاخلاق/ گفتار دهم: بهترین اعمال

پایگاه اطلاع رسانی و خبری جماران: آنچه در پی می آید، دهمین گفتار از «شرح مختصر دعای مکارم الاخلاق» توسط یادگار گرامی امام حجت الاسلام و المسلمین سید حسن خمینی است که در ماه مبارک رمضان به صورت روزانه منتشر خواهد شد.

گفتار دهم: بهترین اعمال

حضرت سید الساجدین (علیه السلام) در فرازی دیگر از دعای مکارم الاخلاق از خدای متعالی می خواهد که عمل ایشان را به بهترین عمل منتهی فرماید: «و بعملی الی احسن الاعمال»!

راغب اصفهاتی در تعریف «عمل» می نویسد: هر کاری را که با قصد و نیت صادر شود، عمل می گویند. (مفردات/ ص529)

تفاوت «عمل» با «فعل» نیز همین است که با قصد و نیت انجام همراه است و به انسان اختصاص دارد، و در حقیقت اخص از فعل است؛ یعنی فعل اعم از این است که با قصد همراه باشد یا بی قصد انجام پذیرد. فعل در انسان و حیوان و جماد مشترک است.

حضرت زین العابدین (علیه السلام) «بهترین اعمال» را از خدای سبحان خواسته اند و از این رو می توان گفت که اعمال نیز چون نیات مراتب و درجاتی دارند.

عمل چون تابعی از نیت و قصد است[انما الاعمال بالنیات (بحارالانوار/ ج67/ ص209)] حُسن و قُبح آن نیز تابعِ حُسن و قُبحِ نیت است؛ به این معنی که عملِ قبیح و زشت، عملِ نیکو و عملِ احسن، حاصلِ نیتِ قبیح، نیتِ نیکو و نیتِ احسن است. احسن الاعمال عملی است که از نیت صادقه و احسن برآمده باشد.

امام صادق (علیه السلام) در تفسیر «احسن العمل» در آیه شریفه «لیبلوکم ایکم احسن عملا» (هود/ 7) می فرماید: «لیس یعنی اکثرکم عملا، و لکن اصوبکم عملا و انما الاصابة خشیة الله و النیة الصادقة» (بحارالانوار/ ج 54/ ص10)؛ احسن العمل در آیه به معنای عمل زیاد نیست، بلکه عمل صحیح و درست احسن العمل است و لازمه درستی و صحت عمل، خشیت الهی و نیت صادقه است.

امام خمینی در تفسیر همین حدیث می نویسد: بدان که در این حدیث شریف، صواب و نیکویی عمل، مبتنی بر دو عمل قرار داده شده... یکی خوف و خشیت از حق تعالی و دیگر نیت صادقه و اراده خالصه... خوف و ترس از حق تعالی موجب تقوای نفوس و پرهیزگاری آنهاست، و آن باعث شود که قبولِ آثارِ اعمال را بیشتر نماید... و دوم عاملِ بزرگ در اصابه و کمال اعمال که در حقیقت به منزله قوه فاعله است، نیت صادقه و اراده خالصه است که کمال و نقص و صحت و فساد عبادات کاملا تابع آن است و هر قدر عبادات از تشریک و شوبِ نیات خالص تر باشند، کامل ترند. (ر.ک: شرح چهل حدیث/ صص 324 و 325)؛ در واقع با اصلاح و تخلیص نیت می توان کارها را به اعمالی نیکو و ارزشمند تبدیل کرد.

عمل خالص عملی است که فقط برای خدای متعال باشد. اخلاص نیز به معنی تصفیه و پاکسازی عمل است؛ به گونه ای که غیرِ خدا را نصیبی در آن نباشد. (ریاض السالکین/ ج3/ ص285) ممکن است که انسان نیتی صحیح و نیکو برگزیند؛ لیکن چون تحلیل درستی از واقعیت ندارد، مخالف با خواست خدا عمل کند. این مهلکه ای است که مؤمنان در معرض آن هستند؛ به این معنی که گاه قصد و نیتِ خیر و نیکویی دارند؛ لیکن چون شناخت و آگاهی صحیحی ندارند، برای خدا با خدا دشمنی می کنند و اعمال ایشان جز از بین بردن چیزهای محبوب خدا نتیجه ای ندارد. پس باید توجه داشت که شرط سعادتمندی و رستگاری این است که هم نیت، خالص و پاک باشد و هم عمل نیکو و خالی از هر عیب و نقص؛ باید از خدای رحمان خواست که هم نیت و هم اعمال ما را نیکو و مصاب گرداند.

بنابراین نیت به تنهایی سود و بهره ای ندارد، بلکه باید با عمل همراه شود و هر دو مطابق خواست خدای متعالی و رضایت او باشند؛ چنان که در روایت نبوی می خوانیم: «لا قول ولا عمل و لا نیة الا باصابة السنة» (کافی/ ج1/ ص155)؛ آنچه موجب پذیرش نیت، قول و عمل می شود، مطابقت آن با سنت ها و شیوه های اسلامی است. چه بسیار کسانی که اعمالشان کثرت و فراوانی دارد؛ لیکن با نیت پاک و سره همراه نیست یا آنکه با سنت ها و رویه های الهی سازگاری ندارد و از این رو ارزش و سرمایه معنوی و اخروی فراهم نمی آورد؛ در حالی که در روایت آمده است: «الناس فی الدنیا بآبائهم لیتعارفوا و فی الآخرة باعمالهم» (بحارالانوار/ ج75/ ص207) مردم در دنیا به آباء و اجدادشان و در آخرت با اعمالشان شناخته می شوند و سرمایه هر شخص در آخرت، اعمال مقبولی است که به همراه دارد.

به جای آوردن عمل صالح با نیت نیکو و ناب بسیار دشوار است و به مراقبه فراوان نیاز دارد، اما حفظ این عمل نیکو، از انجام آن بسی دشوارتر است، چنان که حضرت صادق (علیه السلام) فرموده اند: «الابقاء علی العمل اشد من العمل» (کافی/ ج2/ ص297). امام خمینی در توضیح این حدیث شریف می نویسد: «بدان که آنچه در این حدیث شریف است، تحریص بر آن است که انسان از اعمالی که می کند باید مراعات و مواظبت نماید، چه در حین اتیان آن و چه بعد از آن، زیرا گاه شود که انسان در حال اتیان عمل آن را بی عیب و نقص تحویل دهد و خالی از ریا و عجب و غیر آن باشد، ولی بعد از عمل به واسطه ذکر آن، به ریا مبتلا شود». (شرح چهل حدیث/ حدیث بیستم/ ص329)

پس باید مواظب اعمال خود بود و این کار صعب و دشوار جز با یاری پروردگار یکتا امکان پذیر نیست و از این روست که حضرت سیدالساجدین (علیه السلام) از درگاه ذات مقدس حق استمداد و استنصار می کند: «و اجعل یقینی افضل الیقین، و انته بنیتی الی احسن النیات، و بعملی الی احسن الاعمال».