هاشمی رفسنجانی با اشاره به ضرورت پرداختن تخصصی فقها به هر یک از مسایل جدید جهان بیان می کند که نمی‌توان قبول کرد، یک نفر با علم به همه علوم در همه مسایل فتوا بدهد. او بر تخصصی شدن فقه و به دنبال آن تخصصی شدن تقلید تاکید و یادآوری می کند که در دوره تخصصی شدن رشته‌های فقهی، به شورایی شدن فقهی می‌رسیم.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی و خبری جماران، آیت الله هاشمی رفسنجانی در ادامه گفت وگو با شفقنا (پایگاه بین المللی همکاری های خبری شیعه) به گسترش مسایل نوپیدا در جهان و ضرورت پرداختن فقها به مسایل جدید اشاره و بیان می کند: مسایل که یک جور نیست. همیشه زمان در حال پیشروی بود. مسایل مستحدثه آن به آن اتفاق می‌افتد. در این دوران طولانی باید اجتهاد با منابع کلی و اصولی که در اختیار داریم با عقل همان عقلی که بنا شد مسوولیت انبیا بیرون کشیدن آن از ویرانه‌های اغراض انسانی باشد، احیا شود.
او می افزاید: در مورد نوآوری‌های امام پیش از این صحبت کردم که انصافا خیلی زیاد است. مثل یک حکیم و طبیب حاذق حرف‌های لازم را خیلی آرام در شرایط زمانی و مکانی خاص خود مطرح می‌کردند. به هر حال الان به اینجا رسیدیم یعنی فقهی که امروز علما و حوزه‌های ما دارند از این جهت قابل مقایسه با دوره‌های قبل نیست. وارد این فضا شده‌ایم.
فقه سیاسی در اعماق فقه ما هست اما خیلی باید عوض و بزرگ شود
هاشمی رفسنجانی اظهار می کند: فقه سیاسی در اعماق فقه ما هست اما خیلی باید عوض و بزرگ شود. احکام سیاسی اداره کشور قانون گذاری قضا و قوانین دیگر در این شرایط دهها برابر مطالبی که قبلا نوشته بودیم فروع دارد. باید همه این فروع وارد فقه شوند و درباره آنها بحث کنیم. ممکن است خیلی از قوانین با مواردی که امروز در دنیا هست منطبق باشد. قوانینی که الان دنیا برای جامعه بین الملل می‌گذارد کم کم حالت عمومی به خود می‌گیرند. یعنی حاکمیت جهانی کم کم دارد بر حاکمیت ملی جوامع در سراسر دنیا غلبه می‌کند. معنای جهانی شدن این است که قدرت دولت‌های محلی به نفع اداره جهانی کم شود. در کشتیرانی هواپیمایی تجارت حقوق بشر و قوانین بین المللی شاهد رشد روز افزون سازمان‌های بین المللی و کم شدن قدرت جوامع محلی هستیم که احکام آنها اجرا می‌شود. اسلام که دین جهانی است و محدود به زمان و مکان نیست قطعا در این حرکت اصول دارد. باید وارد این فضا شویم که حوزه‌ها کم‌کم در حال ورود به این فضا هستند.
موسوعه نویسی از کارهایی است که امروز باید انجام دهیم
او که معتقد است حوزه ها مدتی است که به این فکر افتاده اند، یکی از جلوه هایش را همین موسوعه نویسی ها می داند و می گوید: وقتی عبدالناصر تصمیم گرفت برای جهان اسلام حرکت جدیدی کند یکی از کارهای بزرگ مصر این بود که موسوعه عبدالناصر را طراحی کردند که نیمه تمام ماند. اخیرا دیدم که کویتی‌ها در این موضوع از ما هم جلو زدند و در حال تنظیم یک موسوعه عظیم فقهی هستند. تازگی‌ها دیدم در حوزه‌های قم و مشهد حرکات خوبی برای موسوعه نویسی و رفتن به طرف فقه مقارن خوبی شده است. این از کارهایی است که باید امروز انجام دهیم. تاسیس دانشگاه مذاهب اسلامی یک گام عملی مهم در این جهت بود.
هاشمی رفسنجانی بیان کرد: باید امروز دانشگاه‌های متعدد فقه مقارن را در همه مناطق کشور در مناطق اهل سنت و در مراکزی مثل حوزه علمیه قم تهران و مشهد داشته باشیم. تقاضای زیادی هم از سراسر دنیا هست. این کار باید توسعه پیدا کند.
او با اشاره به تنظیم دائره المعارف فقه مقارن از سوی حضرت آیت‌الله مکارم شیرازی می گوید: آیت‌الله مکارم در مقدمه کتاب با صراحت توسعه تخصصی شدن ابواب فقه در طول تخصصی بودن علوم دیگر اسلامی را یک پدیده مبارک می‌شمارند و از تخصصی شدن تقلید به موازات تخصصی شدن ابواب فقه استقبال می‌کند. این یک کار بسیار مهم در حوزه هاست. هم اهل سنت و هم شیعیان باید این کار را بکنند. باید فقه مقارن را مقایسه‌ای درس بدهیم و درس بخوانیم که در آن شرایط ممکن است فتاوای ما در خیلی از موضوعات فرق کند. وقتی شروع یک مساله را ببینیم که از کجا چرا و چگونه شروع شد و چه به آن دامن زد فتوا شکل دیگری می‌گیرد.
نگاه دوباره به ارث زن و اصلاح مواردی
هاشمی رفسنجانی در ادامه این بحث به موضوع ارث زنان می پردازد و می گوید: یک بار به خاطر مساله ارثی که در خانواده‌ای به وجود آمده بود فکر کردم این حکمی که الان هست که همسران بعد از فوت شوهران از زمین ارث نمی‌برند و فقط از اعیان و منقول ارث می‌برند با توجه به ظاهر قرآن جای تامل دارد. قرآن که این را نمی‌گوید. در قرآن آمده که اگر مردی فوت کرد زنش یک چهارم را می‌گیرد. ظاهر قرآن که غیر از این است. این حکم و قانون از کجا پیدا شد؟ بررسی کردم و دیدم یکی از ریشه‌های این حکم ـ احتمالا و نه قطعی ـ به مساله‌ای برمی گردد که در زمان فوت پیامبر (ص) اتفاق افتاد که یکی از همسران پیامبر به خاطر مالکیت یکی از حجره‌هایی که در آن زندگی می‌کرد، آن مسایل را مطرح کرد. از همان زمان کم کم تعصبی بین شیعه و سنی در موضوع مالکیت زمین پیدا شد؛ البته دلایل عرفی دیگری از قبیل مشکلات مالکیت مشترک بر زمین به خاطر معمول بودن تعدد زوجات که در مواردی از قبایل متخاصم هم بودند نیز وجود دارد. بعدها این تبدیل به فتوا شد که خیلی‌ها آن فتوا را می‌دادند و عمل می‌شد. موضوع را دنبال کردم و در سفر به قم با بعضی از مراجع صحبت کردم و دیدم آنها هم می‌گویند : «احتیاط می‌کنیم.» یا می‌گویند : «باید مصالحه کنند.» با رهبری صحبت کردم و گفتم این چه دلیلی دارد تعدادی روایت داریم که ناظر به هر دو طرف است. رهبری دستور دادند در جلسه‌ای که شب‌های پنج شنبه با علما دارند بحث کنند. آیت‌الله شاهرودی بحث را آماده کردند و به جلسه بردند که این فتوا در بسیاری از زوایا اصلاح شد.
خاصیت فقه مقارن این است که بالاخره به حقیقت می‌رسیم
موضوعی که 14 قرن حقوق زنان را در ارث تضییع می کرد تاحدی به خاطر یک مساله خاص تاریخی بود
او از همین مثال استفاده و بیان می کند: یک مساله به این مهمی که در طول 14 قرن حق خانم‌ها را برای برخورداری از ارث شوهران ضایع می‌کرد شاید تا حدی به خاطر یک مساله خاص تاریخی بود. شاید بتوانید موارد زیادی را از این نوع مسایل پیدا کنید. فکر می‌کنم خاصیت فقه مقارن این است که خاستگاه مسایل و سیر تاریخی آنها و چگونگی دخالت قدرت‌ها و جریان‌ها در آنها پیدا می‌شود و بالاخره به حقیقت می‌رسیم.
بحث تخصصی شدن اجتهاد در دوران نوآوری، جدی است
هاشمی رفسنجانی در ادامه به کارهایی که در حوزه ها باید انجام شود، اشاره و بیان می کند: در دوران نوآوری، بحث تخصصی شدن اجتهاد جدی است. با توجه به وجود آمدن دهها فصل و باب جدید در روابط انسان‌ها و جوامع و تمامی کشورها نظام اسلامی نمی‌تواند در آن مسایل بی نظر و بی تفاوت باشد.
یک مجتهد نمی‌تواند به تنهایی در همه ابواب مورد نیاز فقهی جامعه و مردم متخصص باشد
او ادامه می دهد: الان همه می‌فهمند که یک مجتهد نمی‌تواند به تنهایی در همه ابواب مورد نیاز فقهی جامعه و مردم متخصص باشد. هیچ کس قدرت این کار را ندارد. مرحوم شیخ بهایی تعبیر بسیار جالبی دارد که جزو جامع ترین علمای تاریخ ماست و عمده علوم زمان خود را می‌دانست. خودش می‌گوید : «هرجا در مقابل ذی فنون قرار گرفتم پیروز شدم ولی هرجا در مقابل ذی فن قرار گرفتم شکست خوردم.» یعنی کسی که در یک فن صاحب مهارت است در بحث‌ها مرا که صاحب فن‌های متعدد هستم، شکست می‌داد.» این تجربه شیخ بهایی است. می‌گوید : «غلبت کل ذی فنون و غلبت من کل ذی فن»
نمی‌توان قبول کرد که یک نفر با علم به همه علوم در همه مسایل فتوا بدهد
هاشمی رفسنجانی این پرسش را مطرح می کند که چگونه می‌توانیم در عمر 30 یا 40 ساله تحصیل همه علوم دنیا را در حقوق بین الملل، حقوق کودک، حقوق زن، حقوق معلولین، حقوق جامعه و دهها رشته دیگر در حد متخصصان یاد بگیریم؟ در حالی که هرکدام آنها در حد یک تخصص بسیار بالاست که هر کدام چند رشته جدا و گرایش در زیرمجموعه خود دارند. واقعا نمی‌توان قبول کرد که یک نفر با علم به همه علوم در همه مسایل فتوا بدهد.
اگر فقه تخصصی را پذیرفتیم، تقلید تخصصی را هم باید بپذیریم
او می افزاید: در دوره حکومت اسلامی داریم به طرف فقه تخصصی می‌رویم. اگر نمی‌خواهیم حکوت اسلامی باشد مثل گذشته می‌توان مسایل را به گونه‌ای طی کرد ولی اگر بخواهیم در همه امور مردم دخالت کنیم، باید با فقه تخصصی باشد. اگر فقه تخصصی را پذیرفتیم تقلید تخصصی را هم باید بپذیریم یعنی لازم نیست مقلدین در همه امور از یک مجتهد تقلید کنند. می‌توانند بررسی کنند که مثلا مجتهد متخصص در قضا، دفاع، مسایل اخلاقی، مسایل اقتصادی و غیره کیست تا در هریک از مسایل از بهترین‌های همان موضوع تقلید کنند.
شورای نگهبان باید شورایی باشد که بتواند نظر تخصصی بدهد
هاشمی می گوید: اگر یکی از شرایط تقلید، تقلید از اعلم است، قطعا متخصص اعلم از غیرمتخصص است. وقتی می‌خواهید به دکتر بروید برای تشخیص‌های اولیه به دکتر عمومی می‌روید ولی وقتی قرار شد علاج اساسی کنید، پیش دکتر متخصص می‌روید چون او بهتر از هر دکتری می‌داند. اگر این دو موضوع را پذیرفتیم باید شورای فقهی را بپذیریم. وقتی به سیاست می‌رسیم و می‌خواهیم جامعه را اداره کنیم لازمه مدیریت جامعه اداره همه جامعه است. شورای نگهبانی که برای نظارت بر قوانین مجلس تشکیل شده باید شورایی باشد که همه تخصص‌ها را یا خودش داشته باشد یا متخصص همان موضوع در مباحث پیش اعضای شورای نگهبان نشسته باشد تا بتواند نظر تخصصی بدهد.
در دوره تخصصی شدن رشته‌های فقهی، به شورایی شدن فقهی می‌رسیم
توجه به عقل، توجه به اجتهاد است
او با تاکید بر اینکه لامحاله در دوره تخصصی شدن رشته‌های فقهی به شورایی شدن فقهی می‌رسیم اظهار می کند: پایه اصلی همه این مسایل عقل است یعنی توجه به عقل، توجه به اجتهاد است. اجتهادی که در چارچوب انجام شود. منابع و مبانی ما در قرآن و سنت هستند.
هاشمی رفسنجانی در ادامه این گفت و گو به تشریح مرجعیت علمی اهل بیت (ع) و مثالهایی از چهره های فقهی می پردازد که در شماره بعدی منتشر می شود.
