مساله مهاجرت نخبگان و فرار مغزها پدیده بسیار پیچیده‌اى است و عوامل بسیاری در بروز این آسیب اجتماعی موثرند. از جمله مهم‌ترین دلایل مهاجرت نخبگان ایرانی می‌توان به عواملی چون فرصت شغلی محدود و نبود نظام شایسته‌سالاری، نداشتن امکانات علمی-پژوهشی مناسب و پیشرفته، مسائل اقتصادی و نبودن امکانات رفاهی اشاره کرد.
باشگاه مخاطبان پایگاه اطلاع رسانی و خبری جماران، به پدیده مهاجرت گسترده تحصیلکردگان، دانشگاهیان و دانشمندان یک کشور یا جامعه به کشورهای دیگر، اصطلاحاً «فرار مغزها» گفته می‌شود. تا دهه 1960 میلا‌دی که نخستین بار اصطلاح «فرار مغزها» مطرح شد، این مسئله فقط از دیدگاه اقتصادی بررسی می‌شد. از دهه 1970 میلا‌دی مسئله فرار مغزها از ابعاد اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در قالب الگوهای مهاجرت پیگیری می‌شود. فرار مغزها از منظر آسیب‌شناسان به نوعی استثمار‌شدگی کشورهای جهان سوم، توسط کشورهای توسعه یافته محسوب می‌شود به عنوان مخرب‌ترین بحران اجتماعی شناخته و تعریف شده است که پیامدهای بسیار ناگوار آن غیرقابل تصور می‌نماید.
موضوع «مهاجرت نخبگان» اولین باری نیست که از سوی جامعه‌شناسان و کارشناسان اجتماعی و فرهنگی مطرح می‌شود. این پدیده به عنوان یک آسیب‌اجتماعى از دهه چهل در ایران مورد توجه قرار گرفت، اما در سال‌های اخیر آمار مهاجرت نخبگان به ویژه دانشجویان به دلائل گوناگون از رشد قابل توجهی برخوردار بوده است. حال سئوال اساسی این است که «چرا در تمام این سال‌ها، همچنان این موضوع در جامعه ما به عنوان یک مسئله مطرح است و برای آن راه‌حلی پیدا نشده است؟»
طبق آمار صندوق بین‌المللی پول، ایران به لحاظ مهاجرت نخبگان، در میان ۹۱ کشور در حال توسعه یا توسعه نیافته جهان، مقام نخست را دارد. تخمین زده می‌شود که سالانه150 تا 180 هزار تحصیل‌کرده به دلیل شرایط نامناسب اجتماعی، اقتصادی و سیاسی کشور از ایران خارج می‌شوند. درواقع خروج سالانه ۱۵۰ تا ۱۸۰ هزار ایرانی با تحصیلات عالی، معادل خروج 150 میلیارد دلار سرمایه سالانه است. تحقیقات بانک‌جهانی نشان می‌دهد از میان کشورهایى که به دلیل در اختیارگذاشتن امکانات پژوهشى و رفاهى به صاحبان اندیشه بیشترین نخبگان ایرانى را به خود جذب کرده‌اند، آمریکا و کانادا به ترتیب رتبه اول و دوم را به خود اختصاص داده‌اند.
نگاهی اجمالی به آمار و ارقام مربوط به پدیده فرار مغزها، از افزایش قابل تامل و نگران کننده خروج نخبگان ایرانی از کشور حکایت دارد. آمارهای بنیاد ملی نخبگان ایران نشان می‌دهد، ۳۰۸ نفر از دارندگان مدال المپیاد و ۳۵۰ نفر از برترین‌های آزمون سراسری از سال ۸۲ تا ۸۶ به خارج مهاجرت کرده‌اند. طبق آمار رسمی اداره گذرنامه، در سال ۸۷ روزانه ۱۵ کار‌شناس ارشد، ۴ دکتری و سالانه ۵۴۷۵ نفر لیسانس از کشور مهاجرت کرده‌اند. همچنین براساس آمار ارائه شده از سوی مجلس‌شورای‌اسلامی، ۶۰ هزار نفر از ایرانیانی که در سال ۱۳۸۹ مهاجرت کرده‌اند در زمره مهاجران نخبه دسته‌بندی می‌شوند. این افراد غالباً دارای مقام‌هایی در المپیادهای علمی بوده و یا جزء نفرات برتر کنکور و یا دانشگاه‌ها می‌باشند.
آمارهای مرکز علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ایران نشان می‌دهد؛ در سال ۱۳۹۱ حدود ۱۵۰ هزار دانشجو تقاضای خروج از کشور را کرده‌اند که بیشترشان دانشجوی دوره دکتری بودند. براساس همین گزارش، از ۱۲۵ دانش‌آموز ایرانی که در سه سال گذشته در المپیادهای جهانی کسب رتبه کردند، ۹۰ نفر آنها هم اکنون در آمریکا مشغول تحصیل هستند. همچنین ۶۴ درصد دانش‌آموزان ایرانی مدال‌آور المپیاد طی ۱۴ سال گذشته از ایران مهاجرت کرده‌اند.
آمارهای موجود از افزایش خروج جوانان ایرانی برای ادامه تحصیل به خارج از کشور حکایت دارد. در این بین حجم خروج نخبگان از کشور نیز قابل تامل است. مهاجرت نخبگان می‌تواند منجر به از دست دادن خزانه ژنی چنین افرادی در جامعه و کاهش هوش ملی در طی نسل‌ها شود. از سوی دیگر پدیده فرار مغزها منجر به کاهش نیروهای علمی در نتیجه عقب افتادگی کشور و وابسته‌تر شدن به جوامع پیشرفته را بدنبال خواهد داشت.
پیشرفت و توسعه یک کشور مرهون پیشرفت و توسعه فناوری و نیز نیروی انسانی ماهر، نخبه و کارآزموده است. فرار مغزها در واقع، فرار سرمایه‌های انسانی است؛ سرمایه‌هایی که با صرف هزینه‌گزاف به دست می‌آید و فرار این نیروها به آن معناست که جامعه از علم، تخصص و مهارت‌های فنی آنان محروم می‌ماند. درواقع سرمایه بسیار ارزشمندی به نام نیروی انسانی متخصص که هزینه‌های بسیار زیادی صرف تربیت آنها شده است دقیقا در زمانی که باید به ثمر بنشیند با بی‌برنامگی و ضعف‌های ساختاری تقدیم کشورهای توسعه‌یافته می‌شود.
«باشگاه مخاطبان» پایگاه اطلاع رسانی و خبری جماران آماده دریافت خبر، عکس، فیلم و سوژه های مخاطبان گرامی است. تمامی مخاطبان می توانند از طریق پست الکترونیکی News@jamaran.ir با جماران در ارتباط باشند.
مساله مهاجرت نخبگان و فرار مغزها پدیده بسیار پیچیده‌اى است و عوامل بسیاری در بروز این آسیب اجتماعی موثرند. از جمله مهم‌ترین دلایل مهاجرت نخبگان ایرانی می‌توان به عواملی چون فرصت شغلی محدود و نبود نظام شایسته‌سالاری، نداشتن امکانات علمی-پژوهشی مناسب و پیشرفته، مسائل اقتصادی و نبودن امکانات رفاهی اشاره کرد.
به‌طورکلی عوامل مختلفی موجب ترغیب نخبگان به مهاجرت از کشور می‌شوند و مساله مهاجرت نخبگان و فرار مغزها موضوع پیچیده و چندلایه‌ای است که نمی‌توان آن را به یک یا چند عامل قاطع و تعیین‌کننده محدود کرد. برای جلوگیری از فرار مغزها و جبران خسارت‌های ناشی از آن، باید اقدامات جدی در این زمینه صورت گیرد. بی‌شک خروج تعداد قابل توجهی از نخبگان و تحصیلکردگان ایرانی نمی‌تواند موضوع کم‌اهمیتی باشد و پیامدهای بسیار ناگوار آن تبعات بسیاری برای کشور داشته و خواهد داشت. بنابراین لازم است با سیاست گذارى‌هاى سنجیده و ارزش‌گذارى جدید تلاش شود که دانشگاه‌ها و دانشگاهیان از یک منزلت و جایگاه حقیقى و بسیار بالاترى در کشور برخوردار باشند تا شاید در آینده شاهد وضعیت بهتری در این مورد باشیم.
