سیاستمدار حسن حبیبی

حسن حبیبی از رجال سیاسی ایران بود که در فرانسه در جوار حضرت امام حضور داشت و در پرواز انقلاب به همراه ایشان به ایران بازگشت، او اولین پیش نویس قانون اساسی را به پیشنهاد امام خمینی تدوین کرد. 

پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز مسئولیت هایی از جمله وزارت ارشاد در دولت بازرگان، وزارت علوم و آموزش عالی و وزارت دادگستری در دولت میرحسین موسوی، معاونت اول در دولت مرحوم هاشمی و سیدمحمدخاتمی را برعهده داشت. او همچنین از اعضای حقوق دان شورای نگهبان بود. 

حسن ابراهیم حبیبی در سال 1315در محله ای در جنوب تهران متولد شد. او خواندن و نوشتن را پیش از ورود به مدرسه آموخته بود، و قرآن آموزی را آغاز کرده بود. وی همچنین اشعاری از حافظ، مولوی، فردوسی و سعدی را از بر بود. 

پس از ورود به مدرسه کلاس اول و دوم را در یک سال آموخت، و همچنین درس های دیگر معمول در حوزه علمیه را نزد پدرش و دیگر مدرسان فرا گرفت. او از همان سنین پایین به توصیه خانواده به چم و خم کارهای فنی پی برد، و از آن جا که پدر و مادرش جوراب بافی بلد بودند، او نیز در تابستان ها به جوراب بافی مشغول شد. از آنجا که محل کار در خانه بود یادگیری آن آسان تر می شد، دیگر اطلاعات مربوط به کار را نیز هنگام تهیه نخ، رنگ کردن آن ها، بازکردن کلاف ها، بافتن جوراب، بردن آن ها به بازار و دیگر امور فراگرفت، و همین تجربیات موجب شد که او از آغاز نوجوانی با محیط کار و روابط کاری آشنا شود. او در سال ۱۳۳۴ دیپلم متوسطه خود را گرفت؛ و در یک سال بعد وارد دانشگاه شد. 

او در دانشگاه هم زمان در دو رشته حقوق و ادبیات به تحصیل می پرداخت. در همان سال اول دانشگاه به منظور تمرین زبان عربی به ترجمه دو کتاب «آداب المتعلمین» و «منیه المرید فی آداب المفید و المستفید» که هر دو از کتاب های اخلاقی هستند اقدام کرد. 

در آن دوران مسئول موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی ایران احسان نراقی بود که حبیبی را به آن جا برد، و مدتی بعد او از همین موسسه بورس تحصیلی گرفته و راهی فرانسه شد. او از دانشگاه سوربن دکترای حقوق و جامعه شناسی دریافت کرد. عنوان رساله دکترای جامعه شناسی او «جامعه ایران بر اساس و از منظر رویه قضایی» بود، و رساله دکترای حقوق او نیز « امامت در حقوق شیعه» بود، که همین رساله بعدها کمک بسیاری در تدوین پیشنویس قانون اساسی کرد. 

در دوران حضورش در فرانسه علاوه بر تحصیل فعالیت های دیگری را نیز دنبال می کرد، از فعالیت های سیاسی در انجمن های اسلامی دانشجویی گرفته تا انتشار روزنامه ایران آزاد -که پیش از آن دکتر شریعتی چند شماره از آن را منتشر کرده بود- و همچنین کارهای تحقیقاتی، ترجمه و نگارش.

او فعالیت های سیاسی اش را به همراه ابوالحسن بنی صدر و صادق قطب زاده انجام میداد، و با آن ها روابط نزدیکی داشت، اما با این حال میان او و آن دو نفر تفاوت هایی وجود داشت، و خط مشی فکری جدا از هم را دنبال می کردند، تا جایی که آن دو حبیبی را در میان خودشان به دلیل رعایت مسائل شرعی به «شیخ» ملقب کرده بودند. 

در همین دوران بود که علی شریعتی نیز به فرانسه رفت و مدتی را در خانه حبیبی سپری کرد، خانم شفیقه رهیده همسر حسن حبیبی می گوید، شریعتی ابتدا به پاریس رفت، و از آن جا به خانه ما در جنوب فرانسه آمد. او 11 روز در منزل ما بود، و برای زندگی دائم در آن شهر برنامه ریزی می کرد. این برنامه ریزی به همراه آقای حبیبی انجام می شد، و شب تا صبح را نیز در اتاقی که کتابخانه دکتر قرار داشت، به مطالعه کتاب مشغول بودند. این به آن معناست که دکتر علی شریعتی تا 2 روز قبل از سفر به انگلیس و فوتش در آن جا در خانه حسن حبیبی حضور داشته است. 

زمانی که در مهر ماه سال 1357، دولت بعث عراق خواستار خروج امام شد، و کویت نیز اجازه ورود ایشان را نداد، امام خمینی (س) بعد از مشورت با فرزندشان حاج احمد آقا تصمیم گرفتند راهی فرانسه شوند، حسن حبیبی یکی از افرادی رود که در برنامه هجرت امام به پاریس نقش موثری ایفا کرده است. او درباره ورود امام به پاریس می گوید: «از همان لحظه‌ای که معلوم شد، امام به پاریس خواهند آمد ما در صدد برآمدیم، ببینیم فردا چه هواپیماهایی از عراق به پاریس می‌آیند و با برخی ضرب و تقسیم‌ها از میان ۲ هواپیمایی که به پاریس می‌آمد، احتمال دادیم، هواپیمایی که در فرودگاه «اورلی» به زمین می‌نشیند، هواپیمای امام خواهد بود. این حدس فردا نیز به دنبال تلفنی که از میان راه شد، مبدل به یقین گردید. در استقبال از امام تعداد خیلی محدودی بودند. این‌ها افرادی بودند که از ۲ سه طریق از ورود امام به پاریس آگاه شده بودند. از لحظه‌ای که حضرت امام (س) را دیدیم که به طرف محل خروج از گمرک می آیند دل در دل ما نبود. حال و روزگاری که من در آن لحظه داشتم، وصف ناشدنی است. من چندین بار در دوره‌ای که در خدمت ایشان بودم، حالی غیر از حال عادی پیدا کرده‌ام. هیچ کدام از این احوال را با دیگری نمی‌توان مقایسه کرد اما حالت آن روز و آن لحظه و آن نگرانی، به گونه ای است که هیچ گاه فراموش نمی‌کنم.» حبیبی در ایام اقامت امام (س) در نوفل‌لوشاتو عضو حلقه نزدیک ایشان و از جمله مسوولان بیت ایشان بود.

در همین زمان و با شدت گرفتن موج انقلاب در ایران، بود که تشکیل دولت و جمهوری جدید در ایران به مهمترین دغدغه حبیبی تبدیل شد، و از لزوم داشتن قانون اساسی جدید با دیگران صحبت کرد، این ماجرا به گوش امام خمینی رسید و ایشان خود حبیبی را مامور کردند که قانون پیشنهادی اش را بنویسد. به این صورت اولین پیش نویس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران توسط او نوشته شد، و با انجام اصلاحاتی توسط امام تایید شد و بعدها در تهران در کنار پیش نویس های دیگر بررسی شد.

حبیبی سرانجام همراه با امام خمینی در پرواز انقلاب در 12 بهمن 1357 به ایران آمد. 

پس از پیروزی انقلاب اسلامی

دکتر حسن حبیبی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به یمن نزدیکی به امام و اعتماد ایشان، و سال های تلاش خود به یکی از چهره های شناخته شده و محبوب انقلاب تبدیل شده بود و در مناصب گوناگون به ایفای نقش می پرداخت. او در سال 1358 در اولین سمت رسمی خود بعد از استعفای دکتر علی شریعتمداری به عنوان وزیر علوم و آموزش عالی در دولت موقت مهندس بازرگان مشغول شد، او همچنین در اولین دوره ریاست جمهوری در بهمن همان سال یکی از نامزدهای انتخاباتی بود. در این دوره از انتخابات ریاست جمهوری ابتدا جلال الدین فارسی به عنوان کاندیدای جریان خط امام معرفی شد، که به دلیل جنجال های مربوط به این که او ایرانی الاصل نیست، از انتخابات کناره گیری کرد و پس از آن دکتر حبیبی به عنوان کاندیدای خط امام به رقابت با بنی صدر پرداخت و در 5 بهمن با کسب حسن ابراهیم حبیبی، ۶۷۴ هزار و ۸۵۹ رأی پس از بنی صدر و احمد مدنی قرار گرفت.

پس از آن با صدور فرمان حضرت امام مبنی بر تشکیل ستاد انقلاب فرهنگی در سال 1359 ایشان نیز با دستور امام به عضویت این ستاد درآمد، و سپس به عنوان وزیر دادگستری در دولت دوم میرحسین موسوی این وزارت خانه را با تغییر و تحولات بسیاری به یک وزارت خانه فعال تبدیل کرد.

او در دولت اول و دوم مرحوم هاشمی و همچنین دولت اول سیدمحمد خاتمی، به عنوان معاون اول فعالیت می کرد، از دیگر مناصب وی می توان به عضویت در شورای نگهبان، عضویت در شورای عالی انقلاب فرهنگی، هیئت امنای فرهنگستان های جمهوری اسلامی ایران، هیئت امنای کتابخانه مجلس شورای اسلامی، عضویت در کمیسیون ملی یونسکو (ایران)، عضویت در دیوان داوری (لاهه)، ریاست فرهنگستان زبان و ادب فارسی، مدیر گروه واژه گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی و ریاست بنیاد ایران شناسی اشاره کرد.

در چهارمین همایش چهره های ماندگار در سال 1383 دکتر حسن حبیبی به عنوان چهره ماندگار علمی معرفی شد، همچنین نشان افتخاری جهادگر عرصه فرهنگ و هنر به دلیل سال ها فعالیت فرهنگی 

بعد از گذشت دو سال از درگذشت او به خانواده ایشان اهدا شد. 

حبیبی از سال 1368 تا سال 1380 در دو دوره متوالی یکی از اعضای حقوقدان شورای نگهبان بود. او در 25 تیر سال 1368 با اکثریت مطلق آرای نمایندگان به عنوان عضو حقوق شورای نگهبان انتخاب شد، و همچنین در 21 تیر ماه سال 1374 برای دومین بار با 168 رای به عضویت شورای نگهبان درآمد و تا سال 1380 در این سمت باقی ماند. دکتر حبیبی در ارتباط با تأسیس شورای نگهبان، اظهار می‌دارد: «در بسیاری از کشورها، نظر کردن بر قوانین عادی از حیث مطابقت یا عدم مطابقت آن ها با قانون اساسی، به شیوه‌ها و روش‌های مختلف، وجود دارد. مسئول امر نیز یا دستگاهی است که این کار یکی از وظایف اساسی آن است و یا تأسیسی خاص است که انحصارا به این مهم می پردازد. 

شورای نگهبان قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران از جمله تأسیسات خاص برای اجرای وظیفه بررسی مغایرت یا عدم مغایرت قوانین با شرع مقدس اسلام و قوانین اساسی است. اعم از آنکه ماهیت و طبع اظهار نظر در خصوص قوانین را فقهی بدانیم و یا آن را بررسی قضایی و در نتیجه یک حکم قضایی تلقی کنیم، در هر حال آنچه مبنا و اساس تصمیم را تشکیل می دهد استدلال‌هایی است که مبتنی بر مستندات فقهی و حقوقی است و این استدلال‌ها از منطق و روش بحث و بررسی پیروی می کنند. شورای نگهبان در طی سال‌های گذشته در مقام انجام وظیفه خود روش ایجاز و اختصار کامل را برگزیده و به مستندات و دلایل خود کمتر اشاره کرده است.

حکومت اسلامی در مقام تقنین و تفسیر حقوقی قوانین و نیز تفسیر قضایی آنها نیازمند آگاهی و تجربه‌های فقهی و حقوقی صاحب نظران خویش است. متصدیان امور با در دست داشتن نظرات استدلالی شورای نگهبان کار خود را دقیق‌تر و با سهولت بیشتر سر و سامان می بخشند. علاوه بر این با بررسی اظهارنظرهای مشروح شورای نگهبان و استدلال‌های وی، دریافت جمهوری اسلامی ایران از قوانین به وضوح می‌گراید و این امر نه تنها به استواری و استحکام ریشه‌های آن در داخل کشور مدد می‌رساند، که راه را برای گسترش اندیشه‌های انقلاب و تقنین اسلامی در گوشه و کنار جهان هموار می‌سازد. از این رو باید امیدوار بود که نظرات شورای نگهبان در آینده با عنایت به این نیاز تدوین و تنظیم گردد.»

درگذشت

دکتر حبیبی سرانجام پس از نارسایی قلبی و جراحی معده در بیمارستان بستری شد، و پس از طی یک دوره طولانی کسالت در 76 سالگی در روز پنجشنبه 12 بهمن سال 1391 جان به جان آفرین تسلیم کرد. 

سیدحسن خمینی بر پیکر او نماز خواند و در حرم امام خمینی (س) به خاک سپرده شد. 

حضرت آیت‌اله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب در پیامی به مناسبت رحلت ایشان مرقوم فرمودند:« با دریغ و تأسف، خبر درگذشت یار دیرین انقلاب و دانشمند متعهد، مرحوم مغفور آقای دکتر حسن حبیبی رحمة‌اله‌علیه را دریافت کردم. ایشان مؤمنی صادق و پارسا و خَدوم بود. تاریخچه‌ی خدمات وی به نظام جمهوری اسلامی از پیش از انقلاب و به‌ هنگام تدوین پیش‌نویس قانون اساسی آغاز شده و در طول سال‌های متمادی در عضویت شورای انقلاب و سپس برعهده‌گرفتن مسئولیت‌های بزرگ دیگر ادامه یافته است. بیماری جانکاه و طولانی وی، صبر و تسلیم و توکل او را نیز بر فهرست مزایای شخصیتی وی افزود و امید است رحمت و مغفرت و رضوان الهی شامل حال ایشان گردد. لازم می‌دانم به همسر گرامی و باوفای ایشان و دیگر بازماندگان و نیز به همکاران و علاقمندان به آن فقید سعید تسلیت خویش را تقدیم نمایم.»