سرمایه اصلی ایران عزیز برای توسعه، ارتقاء سرمایه اجتماعی ایرانیان است و این امر محقق نمی‌شود تا وفاق داخلی فراگیر و همگانی گردد و این میسر نخواهد شد الا به اتخاذ راهبرد عفو و بخشش در نظام حکمرانی
عفو و بخشش از بالاترین ارزش ها و مکارم اخلاق است، این موضوع در امر حکمرانی بسیار مورد توجه و تاکید است تا جائی که بیان می شود از را ههای ماندگاری و بقای نظام حکمرانی به میزان عفو و بخشش حکمرانان مرتبط است و رسول خدا می فرماید بخشش وگذشت زمامدار موجب پایداری حکومتش می شود.
امام علی (ع) در عهدنامه و فرمانش به مالک اشتر می نویسد: آنان (مردم) را از عفو و اغماض خویش برخوردار سازد بگونه ای که دوست می داری خداوند تو را از عفو و اغماض خویش برخوردار سازد و یا در منابع آمده که عفو زینت بزرگواری و خوی پسندیده ای است که موجی از عظمت و احساسات انسان دوستانه را در دل ها ایجاد و کینه ها و دشمنی ها را از آن می زداید و موجب می شود که خصم دست از خصومت بر دارد و طرح دوستی و محبت بریزد.
عفو در لغت به معنای گذشتن از گناه و ترک کیفرآن و در مفهوم یعنی از تقصیر کسی و یا کسانی با وجود برخورداری از قدرت و انتقام گذشتن است. در واقع عفو ضد انتقام و آن گذشتن از قصاص و غرامت و خسارت است، خصلتى است که آیات و روایات بسیاری در مدح آن بیان شده و پیروی از آن را از صفات الهی، سنت پیامبران و مصلحان بزرگ بشری می نامند.
بخشش و انتقام از دیرباز همراه و همزاد آدمی بوده و در بزنگاه ها و در شرایط خاص، انسان انتخاب می کند.
نلسون ماندلا رهبر فقید مبارزه با نژاد پرستی که سال های جوانی خود را در زندان با وجود تحمل ظلم ها سپری کرده، آنگاه که از زندان آزاد و در مصدر قدرت قرار می گیرد می گوید:
"من همه را می بخشم هرچند فراموش نخواهم کرد."و یا گاندی رهبر بزرگ هند که با "مبارزه منفی" راهی جدید را به بشریت نشان داده می گفت: "بدون انتقام هم می توان زندگی کرد."
جامعه ما به ویژه بعد از انقلاب همچنان در فضای انقلاب، انتقام و خشم و خشونت به سر می برد و بیش از 40 سال هست علیرغم فراز و نشیب های فراوان در نظام حکمرانی و تلاش های گسترده خیرخواهان برای همدلی و انسجام اجتماعی و همبستگی ملی، هنوز به ساحل آرامش، امنیت و گذشت و بخشش و پیش بینی پذیری نرسیده است و حتی در برخی از زمینه ها بالاخص در حوزه های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی شرایط سخت‌تر، پیچیده تر و خشم های نهفته برای انتقام در زیرپوست جامعه بسیار عمیق تر وگسترده تر و منتظر جرقه هایی برای انفجار اجتماعی و یا سیاسی است و شاید ریشه آن را باید در دو امراصلی پیش بینی و تحلیل نمود. نخست غلبه تفکر مارکسیستی بعد از انقلاب بر جامعه ما بالاخص در میان مدیران به اصطلاح انقلابی و بدنبال آن سیاست های به ارث رسیده از اندیشه تضاد طبقاتی و مبارزه بی امان شکل گیری جامعه بی طبقه توحیدی مارکس که اینک در قالب اندیشه های جریاناتی همچون سلفی ها، داعشی ها، طالبانسیم و جریان پایداری ها نمود دارند و دوم فقدان نظام شایسته سالاری در نظام حکمرانی و عدم بکارگیری شایستگان در مناصب کلیدی و بکارگیری افراد نامناسب در مسئولیت های حساس که نتیجه آن عدم تمرکز بر مسائل اصلی جامعه و پرداختن به مسائل فرعی و تبدیل مسائل اصلی به چالش ها و بحران های حل نشده که امروز منشاء بسیاری از نارضایتی، خشم عمیق و گسترده و در حال انفجار جامعه ما است.
دکتر مسعود پزشکیان در فرآیند انتخابات و بعد از آن، به نکته کلیدی در نظام حکمرانی اشاره کرده و به اقتضای موضوع و شرایط از این چالش های حکمرانی سخن گفته و راه درمان آن را تکیه بر سیره پیامبر خدا در فتح مکه نسبت به مسمانان و حتی مشرکان دانسته و همگان بالاخص نظام حکمرانی را به تبعیت از سیره پیام آور رحمت دعوت نموده است. اما داستان فتح مکه چه بود ؟ در فتح مکه مسلمانان به رهبری پیامبر آنگاه که پیغمبر خدا در این غزوه توانست بدون خونریزی و بدون اینکه کوچک‌ترین آسیبی به کسی برسد مکه را فتح کند. به گفته استاد جعفر شهیدی رفتاری که پیغمبر (ص) با مردم مکه کرد، سماحت اسلام و بزرگواری پیامبر (ص) را در دیده مخالفان آشکار ساخت؛ زیرا قریش به مدت بیست سال او و پیروانش را آزار داده بودند و از انتقام پیامبر می‌ترسیدند. پیامبر(ص) پس از آنکه وارد مکه شد، عفو عمومی اعلام کرد و به فرماندهان خود دستور داد از جنگ و خونریزی پرهیز کنند و تنها با کسانی که قصد جنگ دارند، مقابله کنند. سَعد بن عُباده که پرچم سپاه مسلمانان را در دست داشت با گفتنِ «الْیَوْمُ یَوْمُ الْمَلْحَمَة» (امروز روز انتقام است)، موجب هراس اهل مکه شد سخن سعد موجب ناراحتی پیامبر شد. از این‌رو با بیانِ «الْیَوْمَ یَوْمُ الْمَرْحَمَة» (امروز روز رحمت است)، پرچم سپاه را از او گرفت و به امام علی(ع) یا فرزند سعد داد. پیامبر (ص) اهل مکه را به اسارت نگرفت و آنان را طُلَقاء (به معنای آزادشدگان) خواند و آزاد کرد. البته عفو و بخشش هم دوگونه است. نخست عفو ممدوح و پسندیده که فرد با قدرت و انتقام از خطای شخصی و یا اجتماعی که بر او و جامعه رفته بگذرد و از هرگونه سرزنش و ملامت هم پرهیز نماید؛ اما عفو مذموم و ناپسند آن است که عفو و گذشت سبب جرات جانیان و خاطیان گردیده و برای پیشگیری از تکرار جرم و خطا باید از عفو صرف نظر کرد.
ذکر این پرسش در این مقدمه خالی از لطف نیست و آن اینکه همچنان که در آیات الهی و روایت متعدد و سیره امامان از عفو و بخشش سخن به میان آمده، از انتقام و سخت گیری هم در آیات و در سیره بسیار پرداخته شده این پارادوکس چگونه قابل حل است؟
اما پاسخ آن است : 1- ما هم قانون داریم و هم یک سلسله مسائل اخلاقى، قانون قصاص و انتقام شرعى را به عنوان حقّى براى صاحب حق محترم شمرده اگر این قانون نباشد، جنایتکاران جسورتر مى‌شوند، ضامن امنیت نظام است، ولى در کنار آن عفو را نیز به عنوان ارزشى اخلاقى قرار داده جایگاه این اخلاق از آن قانون بالاتر است و فردى که متخلق به این اخلاق شود جایگاهش بالاتر از کسى است که قدرت عفو ندارد، اولى قانون و دومى اخلاق است اولى وظیفه و دومى انسانیت است.
2- انتقام در مقابل کسى است که قابل هدایت نیست، در مقابل فرد لجوجى است که اگر قصاص نشود، فردا چند نفر دیگر را نیز به قتل مى‌رساند.
3- عفو اصل است و قصاص استثنائى در این اصل است، شاخه اصلى عفو و شاخه فرعى انتقام است، و عمل به اصل مقدم بر فرع است.
بنابراین شایسته است در نظام حکمرانی با توجه به آثار و فواید عفو و بخشش و خسران های ناشی از انتقام و ترویج خشونت باید رویکردهایی اتخاذ نمود که به گسترش و تعمیق وفاق که راهبرد حکمرانی است و برادری و صمیمیت بیانجامد ونظام حکمرانی مبتنی براخلاق اولویت های زیررا دربرنامه عمل خود قراردهد:
1- اولین ویژگی عفو آن است که فرد و یا نظام حکمرانی در هنگام قدرت عفو نموده و به جای انتقام، بخشش و گذشت کند. از الزامات حکمرانی اخلاقی آن است که از همه سازوکارهای قانونی استفاده نموده و فرهنگ عفو و بخشش را در میان مردم و آحاد جامعه گسترش دهیم تا وفاق حاصل شود. امری که دولت آقای دکتر پزشکیان تلاش نمود که در مواردی مهم از جمله در حوزه دانشجویان و اساتید دانشگاه در حوزه هنری برای شروین حاجی پور و توماج صالحی، رفع ممنوعیت تصویر بانوان هنرمند و یا رفع حصر جناب آقای کروبی و مواردی مشابه گامی موثر بردارد؛ اما ایشان و همگان می دانیم که آنچه انجام شد لازم بود؛ اما کافی نیست. وفاق ملی نباید محصور در انتصابات و عزل و نصب ها باشد. وفاق ملی آنگاه حاصل می شود که همدلی و همراهی مردم با نظام حکمرانی روز به روز افزون گردد و از جمله مولفه های وفاق گذشت حکومت از خطاهای افراد (اگر خطا باشد!) و عفو و بخشش کسانی که بیان کننده دردها و رنج های مردم بوده و به جرم انتقاد و یا اعتراض امروز در گوشه های زندان محبوس و محصورند.
2- دومین ویژگی عفو آن است که نظام حکمرانی علاوه برگذشت از خطا و عفو و بخشش، از هرگونه سرزنش و ملامت و تندی که خود نوعی مجازات و کیفر محسوب می شود، پرهیز نماید و حق سرزنش خود را از آنان نفی نماید و به تعبیر قرآن "صَفْح " نماید (عفو به معناى گذشت است؛ امّا "صَفْح" علاوه بر گذشت، به روى خود نیاوردن و ترک ملامت است که مرحله‌اى بالاتر از گذشت مى‌باشد) متاسفانه طی دهه های گذشته شیوه حکمرانی اینگونه بوده که نه تنها نظام حکمرانی از سرزنش و ملامت ابایی نداشته؛ بلکه با پرونده سازی خطاها و مستندسازی اشتباهات، منتقدان و معترضان را از حقوق قانونی، اجتماعی، سیاسی و حتی اقتصادی نیز محروم ساخته است. ستاره دار نمودن دانشجویان و محرومیت آنان از ادامه تحصیل، قطع حقوق منتقدین، محروم ساختن افراد از فعالیت های رسمی و قانونی، محروم ساختن اعضاء خانواده و فرزندان آنان از حقوق قانونی از جمله موارد رایج در جامعه ما است که نه تنها گذشت و بخشش بی اثر گشته؛ بلکه انتقام و خشونت و اعتراضات عمیق و شکاف اجتماعی گسترده تری را بدنبال داشته است. بنابراین دولت اخلاق مدار اقای پزشکیان چنانچه بخواهد وفاق را در میان آحاد مردم به ویژه در میان نخبگان و بی صدایان و آحاد جامعه عملی سازد لازم است در نظام حکمرانی اخلاقی ، نظام جذب وگزینش در دستگاه‌های دولتی و در مقررات و ضوابط استخدامی و بکارگیری افراد در امور اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و هنری، بازنگری اساسی انجام و به دستگاه ها ابلاغ نمایند و معاونت اجرایی رئیس جمهور که فرد متعهد و شایسته ای است به دستگاه های اجرایی ابلاغ نمایند که از پرونده سازی افراد در گزینش جداً خودداری نمایند. گرچه در این مسیر نیازمند همکاری سایر قوا به ویژه مجلس شورای اسلامی است، امری که بستر تفاهم و تحقق آن در شورای سران قوا فراهم گردیده است.
3- ویژگی سوم آن است که نظام حکمرانی اخلاقی علاوه بر عفو و بخشش و پرهیز از سرزنش و ملامت، بدی دیگران و شهروندان را با احسان و انجام عمل خیر پاسخ دهد و به جای اتخاذ راهبرد حذف و محدویت و انتقام و توسعه ابزارهای کنترلی که موجب نگرانی است و کوبیدن بر طبل فیلترینگ و برگزاری مانورهای وحشتناک خیابانی و گشت های ارشاد، مهربانی و احسان را به مردم هدیه نماید و مهر و مهرورزی را مشمول آحاد مردم نماید. جامعه امروز بیش از هر زمان نیازمند محبت و مهربانی و احسان و دست گیری نظام حکمرانی است و از خشونت های بیانی، کلامی و رفتاری خسته شده است. وجود مشکلات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، گسترش اعتیاد، اختلافات خانوادگی، فسادها، تبعیض ها، بی عدالتی ها، بی توجهی ها، شکاف های نسلی، محدودیت های اجتماعی، آسیب‌های گسترده اخلاقی و ... و همه گویای این امر است. نظام حکمرانی رفتاری اخلاقی توام با گذشت و مهربانی، احسان و محبت به مردم هدیه نماید تا مرهمی بر زخم های عمیق مردم شده تا آرامش و امید به جامعه بازگردد.
4- امور زنان در جامعه و در نظام اجتماعی ما و تقویت نهاد خانواده بسیار ارزشمند و مورد احترام و اصولاً برای هویت جامعه ایرانی و تقویت دینی نهاد خانواده امری حیاتی است. زنان و مادران نماد معرفت، از خود گذشتگی، بخشش و وفاداری هستند. عفو و بخشش در جامعه نهادینه نمی شود، آنگاه که زنان و مادران ایران زمین دارای حرمت، منزلت و احترام باشند. از اصول حکمرانی اخلاقی احترام به حقوق همه آحاد جامعه بالاخص زنان می باشد.
چگونه می توان در جامعه ای که زنان نماد عفو و بخشش و از خودگذشتگی هستند، اینگونه مورد تحقیر و تنبیه و مجازات قرار گرفته و آنگاه انتظار این باشد که جامعه به سمت آرامش و اخلاق و تعالی باشد؟ چگونه می توان شاهد این همه تجاوزات به حقوق مسلم زنان در جامعه ایرانی اسلامی بود؟ آیا حکمرانان می دانند چه میزان زنان هم اینک در زندان محبوس هستند؟ آیا نظام حکمرانی اطلاع دارد که بیش از چند هزار از زنان با فرزندان خود در زندان گرفتارند؟ آیا متولیان امور می دانند که تعداد "زندان زنان" در ایران همچنان در حال افزایش است؟ آیا نظام حکمرانی می داند که چه بسیار زنان و دختران به جرم انتقاد و اعتراض امروز در بازداشت و زندان محبوس هستند؟ آقای دکتر پزشکیان برای استقرار نظام حکمرانی اخلاقی باید به معاونت امور زنان ریاست جمهوری ماموریت دهند که گزارشی از وضعیت زنان زندانی به ایشان و سران قوا ارائه نمایند و بایک اقدام اخلاقی و عفو و بخشش زنان ، اصولا" "زندان زنان" تاکید می نمایم "زندان زنان " را در دوران مدیریت خود از ساحت جمهوری اسلامی حذف و نام نیکی همچون اسلاف خود در میان ایرانیان مسلمان برجای بگذارند.
5- عفو و بخشش نتیجه آگاهی و دانایی است، همچنان که خشونت و انتقام و کینه ورزی منشاء ناآگاهی و جهالت است. برای گسترش دانایی و از بین بردن جهل و نادانی باید به معلمان و عالمان و دانشمندان بهاء داد و آنان را بر صدر نشاند و از فیض وجود این نمادهای آگاهی بخش در جامعه و از بین بردن کینه ها و نفرت ها بهره برد؛ اما در شرایط فعلی یک حقیقت تلخ وجود دارد و آن است که بخش قابل ملاحظه ای از معلمان و اندیشه ورزان در آموزش و پرورش ستاره دار و حتی از امتیاز رتبه بندی محروم شده و برخی از آنان به دلیل اندیشه متفاوت در درون زندان ها اسیر و محبوس هستند؟ نظام حکمرانی اخلاقی باید بداند که جای معلمان زندان نیست، زندان و حبس و محرومیت نه تنها عفو وگذشتگی را بی معنا می کند؛ بلکه نفرت و انتقام و کینه ورزی را جایگزین می کند، دولت اخلاقی دکتر پزشکیان چنانچه بخواهد وفاق و همدلی پایدار شود باید زمینه عفو و بخشش معلمان زندانی را فراهم نماید. و به وزیر آموزش و پرورش ماموریت دهند که در کوتاهترین زمان ممکن این ماموریت را با حمایت دولت اخلاقی دکتر پزشکیان و با همکاری سایر قوا بالاخص ریاست محترم قوه قضائیه چاره اندیشی نمایند و مطمئن باشد موجب اعتماد عمومی آحاد معلمان و اندیشه ورزان و نخبگان جامعه خواهد بود.
6- بسیاری از گروه های اجتماعی از جمله هنرمندان، سینماگران، نخبگان سیاسی، کنشگران احزاب، کارگران که عموماً گروه های مرجع اجتماعی هستند و همچنین ایرانیان علاقه مند به سربلندی ایران در سراسر جهان همگان نیازمند به عفو و بخشش و حفظ کرامت آنان توسط نظام حکمرانی در جمهوری اسلامی هستند. فقدان این راهبرد در گذشته و تاکید مستمر در رفتار بر پرونده سازی منتقدان و معترضان و حتی مخالفان و گسترش محدودیت ها و ممنوعیت ها موجب بی اعتمادی و در نتیجه خشم و کینه و نفرت و چند دستگی را در جامعه دامن زده است. به نظر می رسد وقت آن رسیده است که نظام حکمرانی در ایران با حضور دولت اخلاقی و منادی وفاق آقای دکتر پزشکیان، که فرصت استثنایی برای وفاق و همدلی را فراهم آورده و خوشبختانه مورد احترام و استقبال و حمایت رهبر معظم انقلاب و روسای محترم سه قوه هستند، با تدوین لایحه ای توسط معاونت امور حقوقی و مجلس با بهره مندی از درخواست 15 ماده ای جناب آقای سید محمد خاتمی، نسبت به عفو و بخشش همه علاقه‌مندان به توسعه و پیشرفت ایران عزیز و سربلندی جمهوری اسلامی گامی موثر و ماندگار در این زمینه بردارند و بدانند سرمایه اصلی ایران عزیز برای توسعه، ارتقاء سرمایه اجتماعی ایرانیان است و این امر محقق نمی‌شود تا وفاق داخلی فراگیر و همگانی گردد و این میسر نخواهد شد الا به اتخاذ راهبرد عفو و بخشش در نظام حکمرانی که خدای مهربان و بخشنده در قرآن می فرماید: خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ»؛ (به هر حال) با آن ها مدارا کن و عذرشان را بپذیر، به نیکی ها دعوت نما و از جاهلان روى بگردان (و با آن ها ستیزه مکن) و پیامبر خدا که پیام آور رحمت و بخشش است، در ذیل این آیه می فرماید: انَّ اللَّهَ سَیَاْمُرُکَ انْ تَعْفُوَ عَمَّنْ ظَلَمَکَ وَ تُعْطِیَ مَنْ حَرَمَکَ وَ تَصِلَ مَنْ قَطَعَکَ .؛ خداوند به تو دستور مى‌دهد کسى را که به تو ستم کرده عفو کنى و کسى که تو را محروم کرده مشمول عطاى خود سازى و کسى که از تو بریده با او پیوند محبّت برقرار کنى.
و امام متقیان در تکمیل آن می فرمایند: : «الْعَفْوُ تاجُ الْمَکارِمِ؛ عفو و گذشت تاج فضایل اخلاقى است.
تو مگو ما را بدان شه بار نیست با کریمان کارها دشوار نیست
والسلام.
---------------------------------------------------------------------------------
*عضو هیات علمی دانشگاه فرهنگیان
