پس از حدود یک هفته پس از سرنگونی اسد، یک تحول حیاتی نیز رخ داد: ترافیک بین سوریه و لیبی به دریا نیز گسترش یافت.
به گزارش جماران یکی از وب‌سایت‌های خبری محلی لیبی در روز دوشنبه ۹ دسامبر گزارشی از رسیدن برخی از مقام‌های حکومت اسد به بنغازی در لیبی منتشر کرده بود که توجهات بسیاری را به خود جلب کرد.
در حالی که بشار اسد از دمشق به مسکو منتقل شد، گزارش‌های خبری لیبی اعلام کردند که «چندین مقام سوری» وفادار به اسد وارد شهر شرقی بنغازی در لیبی شده‌اند. جزئیاتی درباره این مقامات فراری ارائه نشد، اما مسئولان پایگاه هوایی بنینا در بنغازی و نیز سایت‌های ردیابی پروازهای جهانی تأیید کردند که این هواپیما به زمین نشسته است.
تا پایان هفته، ترافیک هوایی بین سوریه و لیبی افزایش یافت. گزارش‌های متعددی نشان داد که روسیه مقادیر قابل‌توجهی از تجهیزات نظامی خود را از سوریه و عمدتا از پایگاه هوایی حمیمیم در لاذقیه، خارج و به لیبی منتقل می‌کند.
با سقوط ناگهانی اسد، روسیه در تلاش بود تا تجهیزات و نیروهای نظامی قابل‌توجه خود در سوریه را مدیریت کند. سخنگوی کرملین، دمیتری پسکوف، تأیید کرد که مسکو با شورشیان در دمشق در تماس است. خبرنگاران در سوریه گزارش دادند که نیروهای گروه شورشی هیئت تحریر الشام (HTS) در اطراف محدوده خارجی تأسیسات نظامی روسیه مستقر شده‌اند.
پس از حدود یک هفته پس از سرنگونی اسد، یک تحول حیاتی نیز رخ داد: ترافیک بین سوریه و لیبی به دریا نیز گسترش یافت.
طبق گزارش‌های خبری در آمریکا، روسیه انتقال تجهیزات دریایی خود از بندر شهر ساحلی طرطوس سوریه به لیبی را آغاز کرده بود. یک مقام وزارت دفاع آمریکا که نامش ذکر نشد در این خصوص به شبکه سی‌ان‌ان گفت: «مسکو فشار خود بر خلیفه حفتر، فرمانده ارتش ملی لیبی را برای تأمین حضور خود در بندر بنغازی افزایش داده است.»
تلاش‌های مسکو برای تضمین دسترسی دریایی به شرق لیبی، منطقه‌ای تحت کنترل خلیفه حفتر، در سال‌های اخیر نگرانی پایتخت‌های غربی را برانگیخته است. لیبی، که طی بیش از یک دهه درگیری بی‌ثبات و تقسیم‌شده بود، به نقطه ورود ایده‌آل روسیه به آفریقا تبدیل شده است.
اما نگرانی‌های غربی درباره نفوذ فزاینده روسیه در لیبی و منطقه ساحل همجوار تاکنون به هیچ اقدام مشخصی برای مقابله در میدان منجر نشده است و هشدارها از سوی مقامات بی‌نام آمریکایی درباره جاه‌طلبی‌های دریایی روسیه در لیبی تنها هر چند وقت یک‌بار تیتر رسانه‌های آمریکایی می‌شود و اتفاقی فراتر از آن رخ نداده است.
سقوط ناگهانی رژیم اسد در سوریه یک رقابت ژئو‌استراتژیک گسترده ایجاد کرده و تأثیرات آن هزاران کیلومتر دورتر، از جمله در دریای مدیترانه، احساس می‌شود.
پایگاه دریایی طرطوس
روسیه دارای یک تأسیسات دریایی حیاتی در شهر بندری طرطوس سوریه است که میزبان بخشی از ناوگان این کشور در دریای سیاه است و تنها مرکز تعمیر و تدارکات مسکو در دریای مدیترانه محسوب می‌شود.
این پایگاه که در دهه ۱۹۷۰ توسط اتحاد جماهیر شوروی تأسیس شد، پس از قیام ۲۰۱۱ ضد اسد، توسط روسیه توسعه و مدرن‌سازی شد. در آن زمان، ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، از قدرت نظامی برای حمایت از متحد سوری خود استفاده کرد.
پاداش روسیه در ژانویه ۲۰۱۷ مشخص شد، زمانی که مسکو با سوریه یک قرارداد اجاره ۴۹ ساله بدون هزینه امضا کرد. این قرارداد به روسیه حاکمیت کامل بر پایگاه طرطوس را داد و تمدید خودکار آن برای دوره‌های ۲۵ ساله دیگر در صورت عدم مخالفت دو طرف را ممکن کرد.
در حال حاضر، شورشیان تحت رهبری هیات تحریر الشام (HTS) که اکنون سوریه را کنترل می‌کنند، به روسیه اجازه داده‌اند تا تجهیزات نظامی خود را خارج کند. با این حال، آینده حضور دائمی دریایی روسیه در مدیترانه هنوز نامشخص است.
عماد بادی، از شورای آتلانتیک در این خصوص به فرانس ۲۴ می‌گوید: «ما هنوز نمی‌دانیم حضور روسیه در سوریه به چه شکل ادامه خواهد یافت. روس ها مشخصا در حمایت از مردی که روی او سرمایه‌گذاری کرده بودند ضعیف ظاهر شدند اما جواهر تاج سیاست خارجی روسیه در سوریه لزوما اسد نبود، بلکه پایگاه‌های نظامی بودند که به آن‌ها امکان قدرت‌نمایی در مدیترانه را می‌داد. این مسئله همچنان در حال مذاکره است و به نظر می‌رسد لیبی نیز بخشی از این استراتژی باشد.»
تمرکز به سمت لیبی
با سقوط بشار اسد، تمرکز به خط ساحلی ۱,۷۰۰ کیلومتری لیبی در مدیترانه معطوف شده که بخش شرقی آن تحت کنترل ائتلاف نظامی حفتر قرار دارد.
طارق مقریسی، عضو ارشد سیاست‌گذاری در شورای روابط خارجی اروپا در این خصوص می‌گوید: «روسیه اکنون به لیبی وابسته‌تر شده است. این به حفتر قدرت بیشتری برای چانه‌زنی می‌دهد. حفتر همیشه تلاش می‌کند کشورها را در مقابل یکدیگر بازی دهد، بنابراین اکنون خود را قوی‌تر احساس خواهد کرد.»
دیکتاتوری و کلپتوکراسی
حفتر که به «مرد قدرتمند سیرنائیکا» یا شرق لیبی شهرت دارد، در طول یک دوران نظامی پرماجرا مواضع خود را تغییر داده، با قدرت‌های رقیب همکاری کرده و توانسته جان خود را نجات دهد، در حالی که ثروت قابل‌توجهی هم جمع‌آوری کرده است.
این جنگ‌سالار ۸۱ ساله کار خود را در ارتش معمر قذافی آغاز کرد، اما به آمریکا گریخت و دو دهه در آنجا ماند و شهروندی آمریکا را دریافت کرد. اما در سال‌های اخیر، او با الگویی مشابه اسد، به «مرد روسیه» تبدیل شده است.
خلیفه حفتر نیز مانند بشار اسد، قدرت خود را بر پایه روابط خانوادگی نزدیک حفظ می‌کند. در مورد این جنگ‌سالار لیبیایی، دستیاران اصلی او پسرانش هستند که در شرق لیبی پست‌های سودآور و رتبه‌های بالای نظامی دارند. صدام حفتر، برجسته‌ترین آن‌ها، به‌طور گسترده به‌عنوان جانشین احتمالی خاندان حفتر شناخته می‌شود.
روابط میان خاندان حفتر و اسد عمیق‌تر از آن است که به‌نظر می‌رسد. فردریک ویری، پژوهشگر ارشد بنیاد کارنگی در این خصوص می‌گوید: «خلیفه حفتر و پسرانش به‌طور مستقیم و غیرمستقیم از سوی رژیم اسد حمایت می‌شدند، از طریق ایدئولوژی مشترک استبدادی کلپتوکراسی یا همان دزدسالاری شبکه‌های تجارت غیرقانونی که این دو رژیم را ثروتمند کردند، و همچنین کمک نظامی متقابل از سوی روسیه.»
قاچاق انسان و مواد مخدر
شبکه‌های قاچاق که خاندان حفتر و اسد را به یکدیگر متصل می‌کند، در گزارش‌های متعدد مستند شده است.
این شبکه‌ها اغلب از طریق چم وینگز، یک شرکت هواپیمایی خصوصی سوری، به‌صورت فیزیکی به هم متصل بودند. این شرکت توسط اتحادیه اروپا و ایالات متحده به اتهام پولشویی و حمایت از نظام اسد تحریم شده است.
طبق گزارش‌های خبری لیبی، هواپیمای حامل مقامات رژیم اسد که در ۸ دسامبر، تنها چند ساعت پس از سقوط دمشق به دست شورشیان، در بنغازی فرود آمد، متعلق به شرکت چم وینگز بود.
چم وینگز تحت تحقیقات فرانتکس، آژانس گارد مرزی و ساحلی اروپا، به‌خاطر مشارکت در قاچاق انسان قرار داشت. گزارشی تحقیقی که در فوریه ۲۰۲۴ توسط روزنامه اسپانیایی ال‌پائیس و گروه روزنامه‌نگاری لایت‌هاوس ریپورتس منتشر شد، مسیرهای قاچاق سوری‌ها و بنگلادشی‌ها را از دمشق و داکا (پایتخت بنگلادش) به بنغازی ردیابی کرد. طبق این گزارش، مهاجران سپس با کمک قاچاقچیانی که «اغلب تحت حمایت خانواده حفتر فعالیت می‌کردند»، به اتحادیه اروپا منتقل می‌شدند.
محمود ابوالیلح الجی، نماینده انحصاری چم وینگز در لیبی، در ایمیلی به ال‌پائیس این اتهامات را رد کرد.
اما فهرست تحریم‌های وزارت خزانه‌داری ایالات متحده علیه الجی، اتهام دیگری را نیز مطرح می‌کند: قاچاق مواد مخدر.
طبق بیانیه مطبوعاتی وزارت خزانه‌داری الجی از شرکت سوری خود به‌نام شرکت الطائر برای دریافت محموله‌های مرتبط با کاپتاگون و راه‌اندازی یک خط قاچاق بزرگ که لاذقیه را به بنغازی متصل می‌کرد، استفاده کرد. این عملیات سود کلانی برای قاچاقچیان کاپتاگون به همراه داشت.
تجارت مواد مخدر آمفتامینی کاپتاگون، پس از اعمال تحریم‌های بین‌المللی، یکی از منابع مالی رژیم اسد شد. پس از سرنگونی رئیس‌جمهور سوریه، ویدئوهایی از سایت‌های تولید کاپتاگون که مملو از قرص و بسته‌های آماده شده بودند، نشان‌دهنده ابعاد این فعالیت غیرقانونی بود.
برغم پروازهای روسیه به لیبی و پروازهای ترکیه از لیبی و نیز شواهد فراوانی که دلالت بر فعالیت شبکه‌های تجاری غیرقانونی حفتر دارد، ایالات متحده آمریکا و متحدان غربی آن همچنان به تعامل با این فرمانده نظامی در شرق لیبی ادامه می‌دهند.
طارق مگریسی، پژوهشگر ارشد در شورای روابط خارجی اروپا در این خصوص می‌گوید: «منابع اطلاعاتی آمریکا و اروپا به‌خوبی از رابطه حفتر با روس‌ها آگاه هستند اما به دلایلی عجیب، سیاست ایالات متحده این‌طور به‌نظر می‌رسد که فکر می‌کنند می‌توانند حفتر را به سمت خود جذب کنند. به همین دلیل، آن‌ها حتی به تقویت و حمایت از حفتر ادامه می‌دهند، با وجود اینکه او در حال حاضر عملا نماینده روسیه است.»
رویکرد غرب در برخورد با لیبی بر فراخوان خروج نیروهای خارجی و دستیابی به توافقی فراگیر بین دولت رسمی لیبی مستقر در طرابلس و بازیگران شرقی تحت نفوذ حفتر متمرکز بوده است.
اما غرب نه توانایی و نه اراده‌ای مبنی بر تبدیل این سخنان به اقدامات عملی در میدان نشان داده است.
قدرت‌های خارجی در لیبی: روسیه و ترکیه
قدرت‌های خارجی همچنان در لیبی فعال هستند، اما ایالات متحده آمریکا و اتحادیه اروپا جزو آن‌ها نیستند.
در ژانویه ۲۰۲۰، ترکیه، یکی از اعضای ناتو، برای حمایت از دولت طرابلس در مقابل حملات نیروهای حفتر وارد لیبی شد. ترکیه با استفاده از هزاران جنگجوی سوری مخالف اسد توانست به درگیری‌ها پایان دهد.
با اینکه آنکارا و مسکو از طرف‌های متخاصم در لیبی حمایت می‌کنند، این دو قدرت توانسته‌اند در این کشور نفت‌خیز شمال آفریقا با یکدیگر همکاری کنند، تعاملی که بر پایه منافع اقتصادی بنا شده است.
ولفرام لاچر از مؤسسه مطالعات بین‌المللی و امنیتی آلمان (SWP) در گزارش اخیر این نهاد اشاره کرد که ترکیه توافق‌نامه‌های هیدروکربنی با مقامات طرابلس امضا کرده و هم‌زمان قراردادهایی برای بازسازی مناطق ویران شده در شرق لیبی که تحت کنترل پسران حفتر است به امضا رسانده است.
همکاری روسیه و ترکیه در لیبی
این تفاهم میان آنکارا و مسکو در ماه‌های اخیر باعث سفرهای جالب‌توجهی در مدیترانه شده است. عماد بادی، پژوهشگر ارشد شورای آتلانتیک در این رابطه می‌گوید: «می‌توان گفت یک رقابت دوستانه بین ترکیه و روسیه در لیبی وجود دارد. ما شاهد استقرار دارایی‌های روسیه در لیبی هستیم و هم‌زمان ترکیه برخی از مزدوران خود را به‌دلیل تحولات مرتبط با سوریه از لیبی خارج می‌کند. این یک پیوند جالب در این زمینه است.»
نگاه به آینده
با پایان سال و شکست خاندان اسد و موفقیت‌های خاندان حفتر، تحلیلگران در پیش‌بینی آینده برای سال ۲۰۲۵ محتاط هستند.
مگریسی در این رابطه می‌گوید: «روسیه در حال انتقال تجهیزات به لیبی است زیرا لیبی از قبل یک مرکز تثبیت‌شده برای آن‌ها است. این اقدام روسیه منطقی است و نه تنش‌زا. اما احتمالاً این خبر بدی برای درگیری‌های جاری در مکان‌هایی مانند سودان، نیجر و مالی است، زیرا بسیاری از تجهیزات منتقل‌شده به لیبی به مناطقی می‌روند که در آن‌ها نبرد فعال وجود دارد. ممکن است در آینده شاهد تشدید درگیری‌ها در این مناطق باشیم.»
