برخی از آیین های سوگ محرم در استان در فهرست میراث ناملموس ثبت شده، به گونه ای که تاکنون 21 آیین مذهبی ویژه ماه محرم گواهی منحصر به فرد بودن و ثبت در فهرست میراث ناملموس را دریافت کرده است.
برخی آیین ها تقریبا در سراسر استان به صورت مشترک برگزار می شود همچون پرسه خوانی ، چاووشی خوانی و آذین بندی نخل ها.
یزدیها 2 یا سه روز قبل از آغاز ماه محرم، آیین پرسه زنی (پیرامون چیزی گشتن) را اجرا می‌کنند .
در این مراسم، هیأت‌های عزاداری از یک حسینیه، سینه‌زنان به حسینیه دیگر می‌روند و اهالی آن حسینیه را از آمدن ماه محرم خبردار می‌کنند و در میانه راه که عزاداران سینه‌زن به حسینیه های دیگر می‌روند، مردم نیز نذر خود را به آنها می‌دهند.
آیین دیگر «چاووش‌خوانی» است ،این آیین که در مناسبت‌های دیگر مانند رمضان رگزار می‌شود ، که در ماه محرم نیز همزمان با آیین «پرسه‌زنی» ولی با وسعتی بیشتر برگزار می‌شود.
در این رسم، چاووش‌خوانان به بالای بلندی می‌روند و با خواندن اشعاری در رثای امام حسین (ع)، مردم را از آمدن ماه محرم آگاه می‌کنند.
در شهرهای استان یزد پنج یا شش روز مانده به تاسوعا و عاشورای حسینی، مراسم آذین بندی نخل برگزار می‌شود. در این مراسم دو طرف نخل سیاه‌پوش می‌شود و در برخی مکان‌ها مانند میبد و اردکان 72 شمشیر نماد 72 تن از یاران امام حسین (ع) به نخل بسته و این نخل برای روز عاشورا آماده می‌شود.
در این گزارش به صورت شهرستانی عمده ترین مراسم های عزاداری در شهرستان های استان را آورده ایم.
** آیین های شهرستان ابرکوه :
- ماتم چهار مناره
ماتم چهار مناره نیز یکی از سنت‌های دیرینه است که نسل به نسل از سادات شهرستان به فرزندان آنان منتقل‌شده است؛ بدین ترتیب که همیشه چند روز مانده به شروع ماه محرم، سادات هر محله با آدابِ خاصی به مشکی پوش کردن چهار مناره مهم شهر می‌پردازند
در این آیین که با حضور گسترده مردم همراه با نواختن طبل و مراسم زنجیرزنی و سینه‌زنی انجام می‌شود، سادات ابتدا پرچم‌های سبزرنگ مناره‌ها را بازکرده و پس از گلاب‌پاشی مناره، آن را به پرچم سیاهی که نشانه ماه عزای امام حسین (ع) است، مزیّن می‌کنند.
چهار مناره‌ای که سیاه‌پوش می‌شود عبارت‌اند از مناره مسجدِ امام حسین (ع) در محله گلکاران، مناره مسجد آقا در محله دروازه میدان، مناره مسجد جامع واقع در میدان امام حسین (ع) و مناره امامزاده احمد (ع)
- نوا و موسیقی پیشواز محرم یا زنجیرزنی در نوای حماسی سازها
از چند روز مانده به محرم، صدای طبل‌ها در کوچه پس کوچه‌های ابرکوه می‌پیچد. بانی این نوای شورانگیز طبالان کوچکی هستند که طبل‌های خود را زودتر از طبال‌های شهر بیرون آورده‌اند و با نواختن ضربه بر آن، زودتر از همه، آمدن محرم راخبر می‌دهند و از شب پنجم محرم طبال‌ها در تکایا حاضر می‌شوند و سوگنامه می‌خوانند و از شب هفتم نیز هیات‌ها را در کوچه‌ها و خیابان‌های شهر و روستا همراهی می‌کنند.
از اقدامات قابل توجه در عزاداری ابرکوه، طی کردن مسیری است که از قدیم الایام هیات‌ها ازآن عبور می‌کنند شاید این مسیر که به نام مسیر عاشورا شهرت دارد، قدمتی بیش از یکصد سال داشته باشد.
زنجیرزنی همراه با نوای حماسی طبل، سنج و شیپور در ماه محرم آیین رایج عزاداری مردم شهرستان ابرکوه در سوگواره سیدالشهداء علیه السلام است.
این آهنگ حماسی که باعنوان آوا نوای محرم ابرکوه به ثبت رسیده بیش از یک قرن سابقه در همراهی زنجیرزنی این شهرستان دارد و با نواختن آهنگ عزا شرکت کنندگان در مجالس روضه و عزا متاثر می شوند.
نوع عزاداری رایج ماه محرم در ابرکوه بیشتر زنجیر زنی است که این شیوه عزاداری ابرکوه از نمونه های بی نظیر عزاداری درکشور محسوب می شود.
امروزه در ابرکوه اغلب با این آهنگ ها همراه است مظلومم حسین محرومم حسین، یاحسین ، حسین ، حسین.
موسیقی محرم در ابرکوه، 22 آذر 1391 با شماره 699 در میراث ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
ابزار و لوازم عزاداری شامل طبل و شیپور و علم همچنین شاخ نفیر (سازی است بادی از جنس شاخ که توسط قلندران و درویشها دوره گرد استفاده می شود؛ درگذشته از این ساز در مسیر سفرها و برای دور کردن حیوانات وحشی و ترساندن آنها استفاه می شده ولی هم اکنون برای باخبرکردن اهالی محله ها و جمع آوری نذورات استفاده می کنند) و چنته و تسبیح هزاردانه و تبرزین که مخصوص هیات دراویش است.
** آیین های شهرستان اشکذر
- پیشواز محرم ندوشن
پیشواز محرم از جمله آیین هایی است که هر ساله از اواخر ماه ذی الحجه تا اول ماه محرم با شکوه خاصی در شهر تاریخی ندوشن از توابع شهرستان میبد برگزار می شود و نمایانگر عشق مردم این دیار نسبت به امام حسین (ع) است.
این آیین به طور کلی به مدت 12 روز از عید غدیر تا اول ماه محرم انجام می شود و شامل عشور بچه ها، پرسه جوانان (علی اکبر)، غره محرم و بُتّه کَلَک است.
آیین پیشواز محرم در ندوشن 22 آذر 1391 با شماره 700 در فهرست میراث ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
** آیین های شهرستان اردکان :
- پامنبری عقدا
پامنبری از جمله آیین های مذهبی در استان یزد است که فقط مختص ماه محرم نیست اما باتوجه به برگزاری روضه خوانی های متعدد در ماه محرم تمرکز برگزاری این آیین مذهبی در محرم بیشتر است.
این آیین در شهر عقدا بیش از سایر نقاط استان انجام می شود و 12 اسفند 1394 به شماره 1179 در فهرست آثار ناملموس کشور به ثبت رسید.
آیین پامنبری بدین صورت است که در پایان آیین یارون یا دسته در حسینیه های بالا و پایین، عزاداران وارد حسینیه شده و جمعی از عزاداران، کنار منبر روی زمین دایره وار (به صورت حلقه) نشسته و نیمی از حلقه، مصرع اول بیتها و نیمی دیگر، مصرع دوم بیت ها را زمزمه می کنند.
- عشور مسلم عقدا
آیین عشور10 روز پیش از ماه محرم برگزار می شود که فلسفه آن مبنی بر سفر و شهادت حضرت مسلم به کوفه است.
این آیین با روشن شدن خیمه هایی در محله های خلوت عقدا برگزار و پس از آن نخستین آیین تعزیه آغاز می شود.
آیین عشور مسلم (استقبال از ماه محرم) در عقدا 22 اسفند 1394 با شماره 1174 در فهرست میراث ناملموس کشور ثبت شده است.
- شب فاتحه در عقدا
شب فاتحه از جمله رسم های مختص شهر عقداست و در هیچ کجای استان به این شکل دیده نمی شود و باتوجه به اینکه برای طلبیدن آمرزش روح رفتگان آن شهر و به طور کلی همه مسلمانان شیعه علی (ع) است هرساله برگزار می شود.
این آیین 22 اسفند 1394 با شماره 1180 در فهرست آثار ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
- جارزدن در عزاداری ماه محرم عقدا
در این آیین، که از جمله سنتی ترین آیین های شهر عقدا در اردکان است، ابتدا فانوس روشنی را به وسیله طنابی به فرازبام حسینیه یامحل روضه خوانی منتقل می کنند تا چراغ راهی برای عموم یا به عبارتی نمادی از روشنی راه امام حسین باشد.
آیین جارزنی از قدیمی ترین آیین های سنتی عقداست که بدون استثنا، پیش از شروع هر مجلس روضه خوانی در حسینیه عقدا و هر مکانی که در آن روضه برپا است، اجرا می شود.
این آیین در عقدا، 22 اسفند 1394 با شماره 1178 در فهرست آثار ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
آتش زدن خیمه های امام حسین (ع) در عقدا 22 اسفند 1394 با شماره 1176، بنی اسد در عقدا 22 اسفند 1394 با شماره 1177 نیز از این منطقه به ثبت رسیده است.
- شَدِّه بندی و شَدِّه گردانی احمدآباد
شَدِّه برداری رسم و سنتی بسیار کهن بوده که از قدیم الایام در ماه محرم انجام می شده؛ این رسم برای برآوردن حاجت عزاداران و ابراز همدری با شهدا و اسرای کربلا انجام می گرفته که البته این رسم در معرض فراموشی است و تنها در احمد آباد اردکان همچنان در حال انجام است.
این آیین 25 شهریور 1394 با شماره 1107 در فهرست آثار ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
- تعزیه روستای توت
اجرای هنر تعزیه یکی از سنت های عزاداری در ترسیم و بازسازی و بیان ابعاد نهضت خونین عاشوراست که در روستای توت از توابع شهرستان اردکان سابقه ای به قدمت دوره حکومت قاجاریه دارد.
این آیین 19 اسفند 1388 با شماره 53 در فهرست میراث ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
این آیین از دیرباز در بخشهایی از منطقه میبد به خصوص بفروییه، ده آباد و روستای قدیم احمد آباد از توابع اردکان برگزار می شد.
برگزاری این آیین در میبد به کلی منسوخ شده اما در 2 محله بالا، وسط (پایین سابق) احمد آباد که از دیرباز، هرسال این آیین برگزار می شده است تنها محله وسط (پایین قدیم) احمد آباد، هنوز تا به امروز اجرای این آیین برپاست.
** آیین های شهرستان بافق
- جوش دوره
عزاداران حسینی در روز تاسوعا به دو دسته تقسیم می شوند و با اشعاری محزون در حالی که به سینه می زنند و یک پای خود را جلو و پای دیگر را به عقب و سپس پای راست بلند کرده و به زمین می زنند به دور علمی که وسط محل عزا داری نصب شده می چرخند.
در این روز برای افرادی که در طول سال یعنی از محرم پارسال تا تاسوعای امسال از دنیا رفته اند جوش دوره می زنند.
هنگام جوش زدن برای متوفی ابتدا اسم او را را اعلام و سپس با اشعار: یا مظلوم حسینم یا محروم حسینم جوش دوره می زنند و از او یاد می کنند.
- اجغه‌زنی
هر سال یک گروه عزاداری به نام اجغه‌زنی در روزهای نخست ماه محرم فعالیت خود را آغاز می‌کنند و در روزهای تاسوعا و عاشورا این برنامه با سوز و گدازی که دارد به اوج خود می‌رسد.
در این گروه 70 تا 80 نفری که از افراد میانسال تشکیل شده، یک‌نفر نوحه سرایی می‌کند و بقیه دو قطعه سنگ یا چوب مخصوص آماده شده را که در دو دست دارند، در یک فضای معنوی و هماهنگ به هم می‌زنند تا یاد و خاطره امام حسین (ع) که دشمن با ایجاد سر و صدا اجازه نمی‌داد، سخنانشان در روز عاشورا به لشکریان یزید برسد، در اذهان مردم تداعی شود.
- علم گردانی
علم‌گردانی یکی از آیین‌هایی است که به رغم قدمت بالا، مانند دیگر رسوم قدیمی در ماه محرم منسوخ نشده و مردم مومن بافق هنوز هم این آیین را در چهارمین روز از ماه محرم برگزار می‌کنند.
در روستای بشکان، این سنت قدیمی، با شکوه و آیینی ویژه برگزار می‌شود به طوری که جمع زیادی از مردم، اعم از کوچک و بزرگ و پیر و جوان با راه‌اندازی دسته سینه‌زنی، پشت سر علم به حرکت در می‌آیند.
در این آیین، سه جوان به عنوان علمدار با کمربندی که به کمر دارند برای به حرکت در آوردن علم انتخاب می‌شوند و یک نفر هم که پیرغلام نام دارد، اشعاری را در قالب نوحه می‌خواند و بقیه مردم که پشت سر او حرکت می‌کنند، مصرع اول و دوم نوحه را با صدای بلند تکرار می‌کنند.
«کربلا یا کربلا یا کربلا، کربلا قربانگه خون خدا، یا مظلوم حسینم یا محروم حسینم، یا عطشان حسینم یا عریان حسینم»
** آیین های شهرستان بهاباد
- جوش دوره ( جوش بختیاری )
یکی از سبک های عزاداری است به این نحو که عده‌ای به صورت دایره‌وار می‌ایستند و با یک دست کمر بغل‌دستی خود را گرفته و با دست دیگر سینه می‌زنند؛ سادات هم در سر دسته این عزاداری می ایستند و به اجرای جوش می پردازند.
البته جوش دیگر جوش بختیاری بوده که بومی نیست و از 70 سال پیش به این منطقه آمده هم اکنون در محله‌های باغستان محمدآباد در این شهرستان اجرا می‌شود.
- عزاداری هیات جَق‌جَقو
عده‌ای از مردان در مراسم عزاداری، دو کوبه‌ی چوبی که دارای جای انگشت است را بهم می‌کوبند و اشعاری که سروده عاصم شاعر مشهور شهر است را می‌خواندند.
** آیین های شهرستان تفت :
- عزاداری دهه اول محرم حسینیه امام (شاه ولی)
عزاداری سالار شهیدان در دهه اول محرم که طبق دستورالعمل موقوفات موجود در حسینیه امام (شاه ولی) شهرستان تفت برگزار می شود، 30 فروردین 1388 با شماره 31 در فهرست میراث ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
چاووشی، روضه خوانی، تعزیه، عزاداری هیات های محلات و نخل برداری از برنامه هایی است که در این مدت در تفت انجام می شود.
- علم بندی طزرجان شهرستان تفت
آیین علم گردانی از روز تاسوعا آغاز می شود و زنان و مردان روستا هرکدام بخشی از علم را می بندند سپس علم گردانان در محله مختلف علم را می گردانند.
گرچه آیین های ماه محرم در اکثر شهرها و نقاط ایران با شکوه خاصی برگزار می شود، اما برخی از فرهنگ های مذهبی خاص یک منطقه است که مراسم علم گردانی روستای طزرجان یکی از آنهاست.
در روز تاسوعا علم بندان با جمع آوری پارچه های نذری مردم، محله و علم خانه را آذین می بندند. ریش سفیدان با ندای ذکر و صلوات چوب علم ها را یکی یکی سوهان کشیده و برای مراسم مهیا می سازند و با بستن پارچه ها، علم ها به نام مبارزان کربلا به میانه جمع مشتاقان عزیمت داده می شود.
با حرکت دادن علم حضرت حسین (ع) و ابوالفضل عباس (س) همراه با هیات های عزاداری مراسم شور حسینی می گیرد، علم داران در حسینیه روستا جمع شده و همراه با مراسم نخل برداری و دسته جات سینه زنی به عزاداری اما مظلوم می پردازند.
علم گردانی روستای طزرجان 22 آذر 1391 با شماره 701 در فهرست آثار ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
آیین های شهرستان میبد :
- جغجغه زنی
سنگ زنی یا به گویش محلی جغجغه زنی به شیوه ای هنرمندانه با ریتم و اشعاری خاص در شب های ماه محرم در برخی از حسینیه های شهیدیه (شورُک) و روستای رکن آباد شهرستان میبد، بعد از مراسم نوحه خوانی و زنجیرزنی اجرا می شود.
این آیین ششم دی 1390 به شماره 423 در فهرست آثار ملی ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
- شاه حسن، شاه حسین
در آیین شاه حسن، شاه حسین شهرستان میبد که در دهه اول ایام محرم برگزار می شود، سادات حضور فعال و اولویت ویژه ای دارند.
این آیین در گذشته در محدوده محلات بالا و پایین و به صورت محدود برگزار می شده و در قرن های اخیر اهالی محله بشنیغان نیز به این آیین پیوسته اند. اکنون چند سالی است که با پدیدآمدن محله های جدید، تغییرهایی در این آیین رخ داده که با مشارکت سایر اهالی شهر برگزار می شود.
آیین شاه حسن، شاه حسین همزمان از محلات مختلف آغاز و همه در میدان یا حسینیه سید قنبر به هم می پیوندند.
این آیین 25 شهریور 1394 با شماره 1108 در گروه عادت ها و رسم های اجتماعی، آیین ها و جشن ها به عنوان سنتی ترین آیینی که در دهه اول محرم در هسته تاریخی شهر کهن میبد (محدوده داخل حصار) برگزار می شود، به ثبت رسید.
یک دیگر از مهمترین مراسم های مذهبی که شهره جهانی در استان یزد دارد نخل گردانی است که تقریبا در تمامی شهرستان های استان برگزار می شود.
نخل برداری یا نخل گردانی
نخل برداری یکی از آیین کهن یزدیها در ایام محرم به ویژه روز عاشوراست و اکنون با آغاز ماه محرم، نخل ها که نماد تابوت امام حسین (ع) هستند، یکی یکی سیاه پوش می شوند.
نخل ها که در ایام مختلف سال، برهنه در نقاط مختلف و در مقابل حسینیه ها، مساجد، تکایا و ... غنوده اند، با آغاز ماه محرم سیاه پوش و برای برگزاری مراسم روزهای تاسوعا و عاشورا آماده می شوند.
نخل در فرهنگ مردمان ولایتمدار یزد همان تابوت و نمادی از جنازه مطهر ائمه اطهر و به ویژه حضرت امام حسین(ع) که مردم با چرخش آن دور حسینیه‌ها به تشییع می‌پردازند.
نخل برداری از مهمترین آداب عزاداری در استان یزد می باشد که اوج و شکوه عزاداری مردم این خطه کویری است
این نخل معمولا از جنس چوب است و مراسم نخل برداری از ویژگیهای منحصر به فرد محرم و عزاداری در یزد است. یزدیها شبه تابوتی (نخل) را به دوش می کشند که یادآور تابوتی است که پیکر امام حسین (ع) در آن از میدان جنگ به مزار همیشگی‌اش منتقل شد؛ حمل این تابوت در بین مراسم‌های مختلف محرم از کارهای اصلی و اساسی به شمار می‌رود
نخلها در دیگر ایام سال بدون تزئیین در کنار حسینه ها، تکایا و میادین بزرگ شهر قرار دارند و سنبل عشق و ارادت مردم یزد به امام حسین(ع) به شمار می روند و مردم نسبت به آن احترام وارادت خاصی قائل هستند
نخل های میدان بعثت، امیر چخماق و میدان امام تفت از جمله نخل های معروف یزد هستند و مراسم نخل برداری عصر روز عاشورای میدان امام تفت که تا غروب روز عاشورا ادامه دارد از شکوه وجلال خاصی برخوردار است
البته نخل های میدان امیرچقماق و بعثت یزد در چندسال گذشته به دلیل جلوگیری از آسیب های احتمالی به این آثار گرانسنگ تاریخی و مذهبی برداشته نشده است
مراسم نخل برداری با حضور خیل عظیم عزاداران حسینی انجام می شود و هرکس با نیت خاص در این مراسم شرکت می کند، اقلیت های مذهبی به ویژه زرتشتیان یزد نیز مراسم عزاداری امام حسین و نخل برداری را به نظاره نشسته وبه مظلومیت حسین و خاندان او اشک می ریزند
نخلها در دیگر ایام سال بدون تزئیین در کنار حسینه ها، تکایا و میادین بزرگ شهر قرار دارند و سنبل عشق و ارادت مردم یزد به امام حسین(ع) به شمار می روند و مردم نسبت به آن احترام وارادت خاصی قائل هستند
آیین نخل برداری 25 خرداد 1390 با شماره 249 به نام استان یزد و چهارم بهمن 1391 با شماره های 1044 و 1048 به ترتیب برای شهرهای ندوشن و مهرجرد میبد در فهرست میراث ناملموس کشور ثبت شده است.
مراسم دیگر کتل بستن است که همان زین کردن اسب است.
در یزد به اسب زین کرده‌ای که به‌طور خاص آراسته شده و پیشاپیش دسته عزاداری حرکت می‌کند «کتل» می‌گویند. افسار این اسب یا کتل همواره در دست محافظ آن است و جلو دسته سینه‌زنی حرکت می‌کند و محافظ آن مرتب سر و صورت حیوان را نوازش می‌کند. گاهی به گردن این اسب چند شال، ترمه یا ابریشمی به رنگ‌های سبز و سرخ آویزان کرده و سر و صورت حیوان را با چند قطعه آیینه کوچک، نگین، قرآن و... آذین می‌نمایند و‌گاه بنا بر سلیقه شخصی و به تعبیری دیگر، پارچه سفید خون‌آلودی را بر پشت حیوان می‌کشند و چند قطعه چوب رنگ شده قرمز به نشانه تیر و پیکان در پارچه فرو می‌کنند. هم چنین کبوتر زنده‌ای را که با رنگ قرمز آغشته شده نیز بر پشت اسب می‌گذارند.
افسار این اسب یا کتل همواره در دست محافظ آن است و جلو دسته سینه‌زنی حرکت می‌کند و محافظ آن مرتب سر و صورت حیوان را نوازش می‌کند. این حرکت نمادین را «اسب و کتل» می‌نامند.
سیزده محرم در یزد
مراسم ها در یزد ادامه دارد تا بعد از عاشورا و روز 13 محرم که سوم شهادت امام حسین (ع) و یارانش است.
مردم مومن استان یزد از دیرباز در روز 13محرم که آن را سوم امام‌حسین(ع) نیز می‌خوانند به برگزاری مراسم‌های مختلف عزاداری و به خصوص نخل‌برداری در گوشه و کنار شهر و در محلات مختلف می‌پردازند و به مقام والای شهدای کربلا ادای احترام می‌کنند.
مردم ولایتمدار یزد در آیینی کهن، مصادف با روز 13محرم با راه اندازی دستجات سینه زن و زنجیرزن و حضور در مسجد ملااسماعیل نسبت به برپایی مجلس عزاداری حضرت امام حسین (ع) و یاران و اصحاب وفادارش اقدام می کنند.
این مراسم معنوی از ابتدای صبح آغاز و تا برگزاری نماز جماعت ظهر و عصر در این مکان ادامه خواهد دارد.
در روز سیزده محرم و سومین روز شهادت امام حسین (ع) در برخی نقاط استان یزد مراسم ویژه 'هیات بنی اسد' برگزار می‌شود.
1968*2047* گزارش از : محمودرضا رحمانی ** انتشار : عباسقلی اشکورجیری
@irnayazdd
انتهای پیام برخی آیین ها تقریبا در سراسر استان به صورت مشترک برگزار می شود همچون پرسه خوانی ، چاووشی خوانی و آذین بندی نخل ها.
یزدیها 2 یا سه روز قبل از آغاز ماه محرم، آیین پرسه زنی (پیرامون چیزی گشتن) را اجرا می‌کنند .
در این مراسم، هیأت‌های عزاداری از یک حسینیه، سینه‌زنان به حسینیه دیگر می‌روند و اهالی آن حسینیه را از آمدن ماه محرم خبردار می‌کنند و در میانه راه که عزاداران سینه‌زن به حسینیه های دیگر می‌روند، مردم نیز نذر خود را به آنها می‌دهند.
آیین دیگر «چاووش‌خوانی» است ،این آیین که در مناسبت‌های دیگر مانند رمضان رگزار می‌شود ، که در ماه محرم نیز همزمان با آیین «پرسه‌زنی» ولی با وسعتی بیشتر برگزار می‌شود.
در این رسم، چاووش‌خوانان به بالای بلندی می‌روند و با خواندن اشعاری در رثای امام حسین (ع)، مردم را از آمدن ماه محرم آگاه می‌کنند.
در شهرهای استان یزد پنج یا شش روز مانده به تاسوعا و عاشورای حسینی، مراسم آذین بندی نخل برگزار می‌شود. در این مراسم دو طرف نخل سیاه‌پوش می‌شود و در برخی مکان‌ها مانند میبد و اردکان 72 شمشیر نماد 72 تن از یاران امام حسین (ع) به نخل بسته و این نخل برای روز عاشورا آماده می‌شود.
در این گزارش به صورت شهرستانی عمده ترین مراسم های عزاداری در شهرستان های استان را آورده ایم.
** آیین های شهرستان ابرکوه :
- ماتم چهار مناره
ماتم چهار مناره نیز یکی از سنت‌های دیرینه است که نسل به نسل از سادات شهرستان به فرزندان آنان منتقل‌شده است؛ بدین ترتیب که همیشه چند روز مانده به شروع ماه محرم، سادات هر محله با آدابِ خاصی به مشکی پوش کردن چهار مناره مهم شهر می‌پردازند
در این آیین که با حضور گسترده مردم همراه با نواختن طبل و مراسم زنجیرزنی و سینه‌زنی انجام می‌شود، سادات ابتدا پرچم‌های سبزرنگ مناره‌ها را بازکرده و پس از گلاب‌پاشی مناره، آن را به پرچم سیاهی که نشانه ماه عزای امام حسین (ع) است، مزیّن می‌کنند.
چهار مناره‌ای که سیاه‌پوش می‌شود عبارت‌اند از مناره مسجدِ امام حسین (ع) در محله گلکاران، مناره مسجد آقا در محله دروازه میدان، مناره مسجد جامع واقع در میدان امام حسین (ع) و مناره امامزاده احمد (ع)
- نوا و موسیقی پیشواز محرم یا زنجیرزنی در نوای حماسی سازها
از چند روز مانده به محرم، صدای طبل‌ها در کوچه پس کوچه‌های ابرکوه می‌پیچد. بانی این نوای شورانگیز طبالان کوچکی هستند که طبل‌های خود را زودتر از طبال‌های شهر بیرون آورده‌اند و با نواختن ضربه بر آن، زودتر از همه، آمدن محرم راخبر می‌دهند و از شب پنجم محرم طبال‌ها در تکایا حاضر می‌شوند و سوگنامه می‌خوانند و از شب هفتم نیز هیات‌ها را در کوچه‌ها و خیابان‌های شهر و روستا همراهی می‌کنند.
از اقدامات قابل توجه در عزاداری ابرکوه، طی کردن مسیری است که از قدیم الایام هیات‌ها ازآن عبور می‌کنند شاید این مسیر که به نام مسیر عاشورا شهرت دارد، قدمتی بیش از یکصد سال داشته باشد.
زنجیرزنی همراه با نوای حماسی طبل، سنج و شیپور در ماه محرم آیین رایج عزاداری مردم شهرستان ابرکوه در سوگواره سیدالشهداء علیه السلام است.
این آهنگ حماسی که باعنوان آوا نوای محرم ابرکوه به ثبت رسیده بیش از یک قرن سابقه در همراهی زنجیرزنی این شهرستان دارد و با نواختن آهنگ عزا شرکت کنندگان در مجالس روضه و عزا متاثر می شوند.
نوع عزاداری رایج ماه محرم در ابرکوه بیشتر زنجیر زنی است که این شیوه عزاداری ابرکوه از نمونه های بی نظیر عزاداری درکشور محسوب می شود.
امروزه در ابرکوه اغلب با این آهنگ ها همراه است مظلومم حسین محرومم حسین، یاحسین ، حسین ، حسین.
موسیقی محرم در ابرکوه، 22 آذر 1391 با شماره 699 در میراث ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
ابزار و لوازم عزاداری شامل طبل و شیپور و علم همچنین شاخ نفیر (سازی است بادی از جنس شاخ که توسط قلندران و درویشها دوره گرد استفاده می شود؛ درگذشته از این ساز در مسیر سفرها و برای دور کردن حیوانات وحشی و ترساندن آنها استفاه می شده ولی هم اکنون برای باخبرکردن اهالی محله ها و جمع آوری نذورات استفاده می کنند) و چنته و تسبیح هزاردانه و تبرزین که مخصوص هیات دراویش است.
** آیین های شهرستان اشکذر
- پیشواز محرم ندوشن
پیشواز محرم از جمله آیین هایی است که هر ساله از اواخر ماه ذی الحجه تا اول ماه محرم با شکوه خاصی در شهر تاریخی ندوشن از توابع شهرستان میبد برگزار می شود و نمایانگر عشق مردم این دیار نسبت به امام حسین (ع) است.
این آیین به طور کلی به مدت 12 روز از عید غدیر تا اول ماه محرم انجام می شود و شامل عشور بچه ها، پرسه جوانان (علی اکبر)، غره محرم و بُتّه کَلَک است.
آیین پیشواز محرم در ندوشن 22 آذر 1391 با شماره 700 در فهرست میراث ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
** آیین های شهرستان اردکان :
- پامنبری عقدا
پامنبری از جمله آیین های مذهبی در استان یزد است که فقط مختص ماه محرم نیست اما باتوجه به برگزاری روضه خوانی های متعدد در ماه محرم تمرکز برگزاری این آیین مذهبی در محرم بیشتر است.
این آیین در شهر عقدا بیش از سایر نقاط استان انجام می شود و 12 اسفند 1394 به شماره 1179 در فهرست آثار ناملموس کشور به ثبت رسید.
آیین پامنبری بدین صورت است که در پایان آیین یارون یا دسته در حسینیه های بالا و پایین، عزاداران وارد حسینیه شده و جمعی از عزاداران، کنار منبر روی زمین دایره وار (به صورت حلقه) نشسته و نیمی از حلقه، مصرع اول بیتها و نیمی دیگر، مصرع دوم بیت ها را زمزمه می کنند.
- عشور مسلم عقدا
آیین عشور10 روز پیش از ماه محرم برگزار می شود که فلسفه آن مبنی بر سفر و شهادت حضرت مسلم به کوفه است.
این آیین با روشن شدن خیمه هایی در محله های خلوت عقدا برگزار و پس از آن نخستین آیین تعزیه آغاز می شود.
آیین عشور مسلم (استقبال از ماه محرم) در عقدا 22 اسفند 1394 با شماره 1174 در فهرست میراث ناملموس کشور ثبت شده است.
- شب فاتحه در عقدا
شب فاتحه از جمله رسم های مختص شهر عقداست و در هیچ کجای استان به این شکل دیده نمی شود و باتوجه به اینکه برای طلبیدن آمرزش روح رفتگان آن شهر و به طور کلی همه مسلمانان شیعه علی (ع) است هرساله برگزار می شود.
این آیین 22 اسفند 1394 با شماره 1180 در فهرست آثار ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
- جارزدن در عزاداری ماه محرم عقدا
در این آیین، که از جمله سنتی ترین آیین های شهر عقدا در اردکان است، ابتدا فانوس روشنی را به وسیله طنابی به فرازبام حسینیه یامحل روضه خوانی منتقل می کنند تا چراغ راهی برای عموم یا به عبارتی نمادی از روشنی راه امام حسین باشد.
آیین جارزنی از قدیمی ترین آیین های سنتی عقداست که بدون استثنا، پیش از شروع هر مجلس روضه خوانی در حسینیه عقدا و هر مکانی که در آن روضه برپا است، اجرا می شود.
این آیین در عقدا، 22 اسفند 1394 با شماره 1178 در فهرست آثار ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
آتش زدن خیمه های امام حسین (ع) در عقدا 22 اسفند 1394 با شماره 1176، بنی اسد در عقدا 22 اسفند 1394 با شماره 1177 نیز از این منطقه به ثبت رسیده است.
- شَدِّه بندی و شَدِّه گردانی احمدآباد
شَدِّه برداری رسم و سنتی بسیار کهن بوده که از قدیم الایام در ماه محرم انجام می شده؛ این رسم برای برآوردن حاجت عزاداران و ابراز همدری با شهدا و اسرای کربلا انجام می گرفته که البته این رسم در معرض فراموشی است و تنها در احمد آباد اردکان همچنان در حال انجام است.
این آیین 25 شهریور 1394 با شماره 1107 در فهرست آثار ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
- تعزیه روستای توت
اجرای هنر تعزیه یکی از سنت های عزاداری در ترسیم و بازسازی و بیان ابعاد نهضت خونین عاشوراست که در روستای توت از توابع شهرستان اردکان سابقه ای به قدمت دوره حکومت قاجاریه دارد.
این آیین 19 اسفند 1388 با شماره 53 در فهرست میراث ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
این آیین از دیرباز در بخشهایی از منطقه میبد به خصوص بفروییه، ده آباد و روستای قدیم احمد آباد از توابع اردکان برگزار می شد.
برگزاری این آیین در میبد به کلی منسوخ شده اما در 2 محله بالا، وسط (پایین سابق) احمد آباد که از دیرباز، هرسال این آیین برگزار می شده است تنها محله وسط (پایین قدیم) احمد آباد، هنوز تا به امروز اجرای این آیین برپاست.
** آیین های شهرستان بافق
- جوش دوره
عزاداران حسینی در روز تاسوعا به دو دسته تقسیم می شوند و با اشعاری محزون در حالی که به سینه می زنند و یک پای خود را جلو و پای دیگر را به عقب و سپس پای راست بلند کرده و به زمین می زنند به دور علمی که وسط محل عزا داری نصب شده می چرخند.
در این روز برای افرادی که در طول سال یعنی از محرم پارسال تا تاسوعای امسال از دنیا رفته اند جوش دوره می زنند.
هنگام جوش زدن برای متوفی ابتدا اسم او را را اعلام و سپس با اشعار: یا مظلوم حسینم یا محروم حسینم جوش دوره می زنند و از او یاد می کنند.
- اجغه‌زنی
هر سال یک گروه عزاداری به نام اجغه‌زنی در روزهای نخست ماه محرم فعالیت خود را آغاز می‌کنند و در روزهای تاسوعا و عاشورا این برنامه با سوز و گدازی که دارد به اوج خود می‌رسد.
در این گروه 70 تا 80 نفری که از افراد میانسال تشکیل شده، یک‌نفر نوحه سرایی می‌کند و بقیه دو قطعه سنگ یا چوب مخصوص آماده شده را که در دو دست دارند، در یک فضای معنوی و هماهنگ به هم می‌زنند تا یاد و خاطره امام حسین (ع) که دشمن با ایجاد سر و صدا اجازه نمی‌داد، سخنانشان در روز عاشورا به لشکریان یزید برسد، در اذهان مردم تداعی شود.
- علم گردانی
علم‌گردانی یکی از آیین‌هایی است که به رغم قدمت بالا، مانند دیگر رسوم قدیمی در ماه محرم منسوخ نشده و مردم مومن بافق هنوز هم این آیین را در چهارمین روز از ماه محرم برگزار می‌کنند.
در روستای بشکان، این سنت قدیمی، با شکوه و آیینی ویژه برگزار می‌شود به طوری که جمع زیادی از مردم، اعم از کوچک و بزرگ و پیر و جوان با راه‌اندازی دسته سینه‌زنی، پشت سر علم به حرکت در می‌آیند.
در این آیین، سه جوان به عنوان علمدار با کمربندی که به کمر دارند برای به حرکت در آوردن علم انتخاب می‌شوند و یک نفر هم که پیرغلام نام دارد، اشعاری را در قالب نوحه می‌خواند و بقیه مردم که پشت سر او حرکت می‌کنند، مصرع اول و دوم نوحه را با صدای بلند تکرار می‌کنند.
«کربلا یا کربلا یا کربلا، کربلا قربانگه خون خدا، یا مظلوم حسینم یا محروم حسینم، یا عطشان حسینم یا عریان حسینم»
** آیین های شهرستان بهاباد
- جوش دوره ( جوش بختیاری )
یکی از سبک های عزاداری است به این نحو که عده‌ای به صورت دایره‌وار می‌ایستند و با یک دست کمر بغل‌دستی خود را گرفته و با دست دیگر سینه می‌زنند؛ سادات هم در سر دسته این عزاداری می ایستند و به اجرای جوش می پردازند.
البته جوش دیگر جوش بختیاری بوده که بومی نیست و از 70 سال پیش به این منطقه آمده هم اکنون در محله‌های باغستان محمدآباد در این شهرستان اجرا می‌شود.
- عزاداری هیات جَق‌جَقو
عده‌ای از مردان در مراسم عزاداری، دو کوبه‌ی چوبی که دارای جای انگشت است را بهم می‌کوبند و اشعاری که سروده عاصم شاعر مشهور شهر است را می‌خواندند.
** آیین های شهرستان تفت :
- عزاداری دهه اول محرم حسینیه امام (شاه ولی)
عزاداری سالار شهیدان در دهه اول محرم که طبق دستورالعمل موقوفات موجود در حسینیه امام (شاه ولی) شهرستان تفت برگزار می شود، 30 فروردین 1388 با شماره 31 در فهرست میراث ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
چاووشی، روضه خوانی، تعزیه، عزاداری هیات های محلات و نخل برداری از برنامه هایی است که در این مدت در تفت انجام می شود.
- علم بندی طزرجان شهرستان تفت
آیین علم گردانی از روز تاسوعا آغاز می شود و زنان و مردان روستا هرکدام بخشی از علم را می بندند سپس علم گردانان در محله مختلف علم را می گردانند.
گرچه آیین های ماه محرم در اکثر شهرها و نقاط ایران با شکوه خاصی برگزار می شود، اما برخی از فرهنگ های مذهبی خاص یک منطقه است که مراسم علم گردانی روستای طزرجان یکی از آنهاست.
در روز تاسوعا علم بندان با جمع آوری پارچه های نذری مردم، محله و علم خانه را آذین می بندند. ریش سفیدان با ندای ذکر و صلوات چوب علم ها را یکی یکی سوهان کشیده و برای مراسم مهیا می سازند و با بستن پارچه ها، علم ها به نام مبارزان کربلا به میانه جمع مشتاقان عزیمت داده می شود.
با حرکت دادن علم حضرت حسین (ع) و ابوالفضل عباس (س) همراه با هیات های عزاداری مراسم شور حسینی می گیرد، علم داران در حسینیه روستا جمع شده و همراه با مراسم نخل برداری و دسته جات سینه زنی به عزاداری اما مظلوم می پردازند.
علم گردانی روستای طزرجان 22 آذر 1391 با شماره 701 در فهرست آثار ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
آیین های شهرستان میبد :
- جغجغه زنی
سنگ زنی یا به گویش محلی جغجغه زنی به شیوه ای هنرمندانه با ریتم و اشعاری خاص در شب های ماه محرم در برخی از حسینیه های شهیدیه (شورُک) و روستای رکن آباد شهرستان میبد، بعد از مراسم نوحه خوانی و زنجیرزنی اجرا می شود.
این آیین ششم دی 1390 به شماره 423 در فهرست آثار ملی ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
- شاه حسن، شاه حسین
در آیین شاه حسن، شاه حسین شهرستان میبد که در دهه اول ایام محرم برگزار می شود، سادات حضور فعال و اولویت ویژه ای دارند.
این آیین در گذشته در محدوده محلات بالا و پایین و به صورت محدود برگزار می شده و در قرن های اخیر اهالی محله بشنیغان نیز به این آیین پیوسته اند. اکنون چند سالی است که با پدیدآمدن محله های جدید، تغییرهایی در این آیین رخ داده که با مشارکت سایر اهالی شهر برگزار می شود.
آیین شاه حسن، شاه حسین همزمان از محلات مختلف آغاز و همه در میدان یا حسینیه سید قنبر به هم می پیوندند.
این آیین 25 شهریور 1394 با شماره 1108 در گروه عادت ها و رسم های اجتماعی، آیین ها و جشن ها به عنوان سنتی ترین آیینی که در دهه اول محرم در هسته تاریخی شهر کهن میبد (محدوده داخل حصار) برگزار می شود، به ثبت رسید.
یک دیگر از مهمترین مراسم های مذهبی که شهره جهانی در استان یزد دارد نخل گردانی است که تقریبا در تمامی شهرستان های استان برگزار می شود.
نخل برداری یا نخل گردانی
نخل برداری یکی از آیین کهن یزدیها در ایام محرم به ویژه روز عاشوراست و اکنون با آغاز ماه محرم، نخل ها که نماد تابوت امام حسین (ع) هستند، یکی یکی سیاه پوش می شوند.
نخل ها که در ایام مختلف سال، برهنه در نقاط مختلف و در مقابل حسینیه ها، مساجد، تکایا و ... غنوده اند، با آغاز ماه محرم سیاه پوش و برای برگزاری مراسم روزهای تاسوعا و عاشورا آماده می شوند.
نخل در فرهنگ مردمان ولایتمدار یزد همان تابوت و نمادی از جنازه مطهر ائمه اطهر و به ویژه حضرت امام حسین(ع) که مردم با چرخش آن دور حسینیه‌ها به تشییع می‌پردازند.
نخل برداری از مهمترین آداب عزاداری در استان یزد می باشد که اوج و شکوه عزاداری مردم این خطه کویری است
این نخل معمولا از جنس چوب است و مراسم نخل برداری از ویژگیهای منحصر به فرد محرم و عزاداری در یزد است. یزدیها شبه تابوتی (نخل) را به دوش می کشند که یادآور تابوتی است که پیکر امام حسین (ع) در آن از میدان جنگ به مزار همیشگی‌اش منتقل شد؛ حمل این تابوت در بین مراسم‌های مختلف محرم از کارهای اصلی و اساسی به شمار می‌رود
نخلها در دیگر ایام سال بدون تزئیین در کنار حسینه ها، تکایا و میادین بزرگ شهر قرار دارند و سنبل عشق و ارادت مردم یزد به امام حسین(ع) به شمار می روند و مردم نسبت به آن احترام وارادت خاصی قائل هستند
نخل های میدان بعثت، امیر چخماق و میدان امام تفت از جمله نخل های معروف یزد هستند و مراسم نخل برداری عصر روز عاشورای میدان امام تفت که تا غروب روز عاشورا ادامه دارد از شکوه وجلال خاصی برخوردار است
البته نخل های میدان امیرچقماق و بعثت یزد در چندسال گذشته به دلیل جلوگیری از آسیب های احتمالی به این آثار گرانسنگ تاریخی و مذهبی برداشته نشده است
مراسم نخل برداری با حضور خیل عظیم عزاداران حسینی انجام می شود و هرکس با نیت خاص در این مراسم شرکت می کند، اقلیت های مذهبی به ویژه زرتشتیان یزد نیز مراسم عزاداری امام حسین و نخل برداری را به نظاره نشسته وبه مظلومیت حسین و خاندان او اشک می ریزند
نخلها در دیگر ایام سال بدون تزئیین در کنار حسینه ها، تکایا و میادین بزرگ شهر قرار دارند و سنبل عشق و ارادت مردم یزد به امام حسین(ع) به شمار می روند و مردم نسبت به آن احترام وارادت خاصی قائل هستند
آیین نخل برداری 25 خرداد 1390 با شماره 249 به نام استان یزد و چهارم بهمن 1391 با شماره های 1044 و 1048 به ترتیب برای شهرهای ندوشن و مهرجرد میبد در فهرست میراث ناملموس کشور ثبت شده است.
مراسم دیگر کتل بستن است که همان زین کردن اسب است.
در یزد به اسب زین کرده‌ای که به‌طور خاص آراسته شده و پیشاپیش دسته عزاداری حرکت می‌کند «کتل» می‌گویند. افسار این اسب یا کتل همواره در دست محافظ آن است و جلو دسته سینه‌زنی حرکت می‌کند و محافظ آن مرتب سر و صورت حیوان را نوازش می‌کند. گاهی به گردن این اسب چند شال، ترمه یا ابریشمی به رنگ‌های سبز و سرخ آویزان کرده و سر و صورت حیوان را با چند قطعه آیینه کوچک، نگین، قرآن و... آذین می‌نمایند و‌گاه بنا بر سلیقه شخصی و به تعبیری دیگر، پارچه سفید خون‌آلودی را بر پشت حیوان می‌کشند و چند قطعه چوب رنگ شده قرمز به نشانه تیر و پیکان در پارچه فرو می‌کنند. هم چنین کبوتر زنده‌ای را که با رنگ قرمز آغشته شده نیز بر پشت اسب می‌گذارند.
افسار این اسب یا کتل همواره در دست محافظ آن است و جلو دسته سینه‌زنی حرکت می‌کند و محافظ آن مرتب سر و صورت حیوان را نوازش می‌کند. این حرکت نمادین را «اسب و کتل» می‌نامند.
سیزده محرم در یزد
مراسم ها در یزد ادامه دارد تا بعد از عاشورا و روز 13 محرم که سوم شهادت امام حسین (ع) و یارانش است.
مردم مومن استان یزد از دیرباز در روز 13محرم که آن را سوم امام‌حسین(ع) نیز می‌خوانند به برگزاری مراسم‌های مختلف عزاداری و به خصوص نخل‌برداری در گوشه و کنار شهر و در محلات مختلف می‌پردازند و به مقام والای شهدای کربلا ادای احترام می‌کنند.
مردم ولایتمدار یزد در آیینی کهن، مصادف با روز 13محرم با راه اندازی دستجات سینه زن و زنجیرزن و حضور در مسجد ملااسماعیل نسبت به برپایی مجلس عزاداری حضرت امام حسین (ع) و یاران و اصحاب وفادارش اقدام می کنند.
این مراسم معنوی از ابتدای صبح آغاز و تا برگزاری نماز جماعت ظهر و عصر در این مکان ادامه خواهد دارد.
در روز سیزده محرم و سومین روز شهادت امام حسین (ع) در برخی نقاط استان یزد مراسم ویژه 'هیات بنی اسد' برگزار می‌شود.
1968*2047* گزارش از : محمودرضا رحمانی ** انتشار : عباسقلی اشکورجیری
@irnayazdd
کپی شد
