پرونده شناخت معماری تاریخی گیلان: "مجموعه مسکونی منجم باشی لنگرود"

*دکتر مینو خاکپور: ساختمان اولیه مجموعه منجم باشی، توسط حاج آقا بزرگ منجم باشی ساخته شد و در آتش سوزی قبل از سلطنت فتحعلی شاه در لنگرود، طعمه حریق شد. پسر حاج آقا بزرگ به نام میرزا عبدالباقی منجم باشی، داماد فتحعلی شاه بود پس از حریق یاد شده، همسر وی (دختر شاه قاجار) بخشی از بنای کنونی را بنا نهاد و بخش دیگر را پسر وی یعنی میرزا مهدی خان منجم باشی احداث نمود. بعدها افراد دیگری مانند میرزا عیسی خان، پسر میرزا مهدی خان نیز بخش هایی به این مجموعه افزودند. مجموعه منجم باشی در تاریخ 25/12/1379 به شماره 3370 ثبت میراث فرهنگی گردید.

مشخصات بنا:

این مجموعه شامل بناهایی مانند اندرونی، بیرونی معروف به مهتابی (تابستان نشین) که به معبر اصلی و سبزه میدان اشراف دارد، خلوت، حمام، اصطبل و بخش خدمات است. ورودی اصلی مهتابی از ضلع غربی و در سمت معبر عام است. بین ورودی و هشتی، سرسرایی وجود دارد و به وسیله چند پله به طبقه فوقانی ارتباط می یابد.

طبقه فوقانی مشتمل بر یک سالن اصلی و سه اتاق است. حمام که در ضلع شمال غربی مجموعه قرار دارد، صرفاً مورد استفاده خانواده منجم باشی بوده است. این حمام شامل سر بینه، گرمخانه و دو خزینه کوچک آب سرد و گرم بوده است. دور حمام و سربینه، ازاره ای از کاشی های شمایل دار دوران قاجاری داشته است.

تصویر 1- پلان مجموعه منجم باشی در لنگرود

تصویر 2- پلان همکف

تصویر 3- پلان اول

بنای فوق دو طبقه است که در همکف شامل چهار اتاق، دو ایوان- اتاق، یک تالار و فضاهای خدماتی است. در این طبقه، ایوانی به عرض یک متر کل بنا را احاطه نموده است.

طبقه فوقانی نیز شامل سه اتاق، دو ایوان- اتاق، یک شاه نشین و فضاهای خدماتی مانند غلام گردش است. در این طبقه ایوانی به عرض یک متر کلیه فضاها به جز شاه نشین را احاطه نموده است. بخشی از ضلع غربی که در برگیرنده اتاق ها است دارای ایوانی به ابعاد 1*10 متر با 14 ستون چوبی چهار تراش ساده، نمای بنا در این قسمت ساده و فاقد تزیینات است.

دیوار چینی در این بنا به صورت راسته چینی است. دیوارهای اصلی آجری به ابعاد 20*20*4 و ملات گل آهک است. بام بنا سفال سر، سه پشته بوده و دارای چکش برگردان است.

تصویر 4- دید از حیاط به شاه نشین و تزیینات ایوان

تصویر5- دید به شاه نشین و ارسی و سقف سه پشته با چکش برگردان های آن.

تزیینات:

سالن اصلی دارای گچ بری و قاب بندی بین درها و پنجره ها بوده که در نمای خارجی، ستون ها و سرستون ها را مزین نموده است و نشان دهنده هنر گچ بری دوره قاجار در منطقه است.

در جبهه شمالی و شرقی بنا، دو ارسی بسیار پرکار با آلت های ظریف و شیشه های رنگین تعبیه شده است. سقف این فضا، دارای قاب بندی 10*17 سانتی متر است که بر هر یک نقوش گیاهی تعبیه شده است. در مستطیل وسط تاق، قابی جداگانه به درازای 135 و پهنای 80 سانتی متر است که میان آن، نقوش انسانی به صورت تکراری و در میانه آن، نقش خورشید دیده می شود.

درها و پنجره ها، خفنگ های مشبک و گچ بری ها و نقاشی های دوره قاجار در این ضلع به نمای ساختمان ارزش و اعتبار خاص بخشیده است. نما در طبقه همکف با کاشی لعابدار 10*10 سانتی متر از تصاویر و مردان و زنان مربوط به دوره میانی قاجار پوشانده شده که در بعضی قسمت ها از بین رفته و به جای کاشی، سیمان کاری شده است.

سطح دیوارهای حایل در نمای خارجی دارای گچ بری طرح گل و بوته است که به شیوه ای نه چندان ظریف رنگ آمیزی شده است.

تصویر 6- نمای داخلی ارسی

تصویر 7- در بین اتاق ها و تزیینات موجود بر در با شیشه های الوان

تصویر8- نمای داخلی شاه نشین

آسیب شناسی بنا:

یکی از بزرگترین مشکلات موجود که خود موجب آسیب رسانی شدید به بناهای مجموعه شده، رها شدن بخشی از بناهای مجموعه منجم باشی و عدم وجود بازدیدهای دوره ای است. به عبارت دیگر بخش عمده ای از بناهای موجود متروکه مانده و به همین سبب رو به ویرانی دارد.

این آسیب ها که شامل انواع گونه های آسیب های موجود در بناهای تاریخی است شامل: آسیب دیدگی سقف و متعاقب آن شسته شدن دیوارها در فصل بارندگی، عدم ایزوله جبهه های باران گیر بنا در مقابل کجباران های منطقه، رویش انواع گیاهان نامنجانس و رشد نابهنجار آنان، وجود خزه و قارچ به دلیل تسری رطوبت در فضاهای تحتانی و......است.

در سال های اخیر دیوار طبقه همکف و ورودی بنا در ضلع غربی با بلوک سیمانی مسدود گردیده و این امر، ساختار ورودی را دستخوش تغییرات عمده نموده است.