پرونده شناخت معماری تاریخی گیلان:"بقعه میر شمس الدین لاهیجان"

* دکتر مینو خاکپور: تاریخ مکتوب در مورد "بقعه میر شمس الدین لاهیجان" حکایت از زمان ساخت ضریح به سال 1017 قمری دارد؛ اما امروز در بنا سنگ مرمری وجود دارد که نشان می دهد که میر شمس الدین در تاریخ (959 ه.ق) وفات یافته و تاریخ تعمیر بقعه 1275 قمری است.

بر بالای این سنگ کاشی رنگین دیگری موجود است که تاریخ 1279 قمری بر روی آن خوانده می شود. از سازنده و نحوه ساخت این بنا اطلاعاتی در دست نیست. این بنا دردوره صفوی ساخته شده و با شماره 646 به سال 1346 خورشیدی در آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. بنای مورد نظر، زیارتگاهی در مقیاس شهری و مجموعه ای مذهبی- فرهنگی است.

غیر از سردر اصلی محوطه که قدیمی بوده و در مقیاس دعوت کننده ای ساخته شده است، مجموعه دارای حیاطی مرکزی، حسینیه و نیز مدفنی است که دارای سه ایوان در جبهه های شمال و شرق و غرب است. حجره های موجود در جبهة غربی بقعه نشان می دهد که بنا صرفاً به منظور آرامگاه ساخته نشده است. در سالیان اخیر در طرحی غیر اصولی، مسجد به مجموعه اضافه شده است. (تصاویر 1و2)

تصویر 1- پلان موقعیت بقعه تصویر2-پلان اصلی بقعه

طول و عرض کلی بقعه 5/ 15 در 5/ 15 متر است دیوارهای بنا از نوع دیوارهای باربر آجری ساده و به صورت راسته چین است. با توجه به مشاهدات اداره کل میراث فرهنگی در زمان مرمت، پی بنا از نوع شفته آهکی است. ضخامت دیوارها بین 40 تا 45 سانتیمتر است. فیلپاها و واشان های سقف1 بر حمال ها قرار دارد و از رو پل کوبی2 شده است.

در اضلاع شرقی و غربی دو ستون چوبی مشاهده می شود. این بنا ترکیبی از ستون های چوبی و آجری بوده سقف ایوان های شمالی و جنوبی دو پشته و سقف نمای اصلی (شرقی) سه پشته3 است.

از نکات جالب در این بنا این است که مخاطب از جبهه اصلی ورودی در حیاط به هیچ وجه امکان ورود مستقیم به بنا را ندارد بلکه باید در ابتدا به جوانب بنا نزدیک شده پس از گذر از پله ها در جبهه های شمالی و جنوبی وارد ایوان ها شده و پس از آن وارد مدفن گردد. نما در ضلع شرقی دارای چهار ستون فیلپای آجری4 است که قلم ستون به شکل هشت ضلعی بوده و پایه ستون ها دارای ازاره ای از کاشی به رنگ آبی متعلق به دوران قاجاریه است.

کاتب اشعاردیواره شرقی بقعه، ملا علی لاشیدانی پسر کدخدا هادی است. بنا در گذشته دارای سه ایوان بوده که امروز مسدود شده و پنجره هایی جایگزین آن شده اند. لبه ایوانهای بقعه سه پشته و طاق ایوانها را با واشان های رنگین پوشانده اند. بام بنا، سفالی است.

آرامگاه شیخ در جبهة غربی و به صورت هشت ضلعی ساخته شده است. دورتادور بقعه ازاره ای از هفت ردیف کاشی منقوش، ساخته شده است. چهار در ورودی در چهار جهت اصلی نصب و بالای هر یک خفنگی5 تعبیه شده است. خفنگ بالای درهای جنوبی و شرقی از ترکیب گره چینی چوبی و شیشه های رنگی است. (تصاویر 3و4)

تصویر3- نمای شرقی بقعه تصویر4- نمایی از سردر واقع درضلع شرقی

گنبد بقعه بر پایه هشت ضلعی است که در هر گوشه آن گوشواره ساخته شده است. در حاشیه مقرنس ها گچبری بسیار ظریفی بر پایه ای از قطار بندی قرار دارد در هر یک از دیوارهای داخلی بقعه سه طاقنمای بلند است. ابیاتی از هفت بند محتشم کاشانی در دو ردیف در بالای طاق نماها نوشته شده است. کف بنا مفروش با کاشی سبز رنگ و در مدفن، صندوقی با گره چینی چوبی بسیار ظریف و پرکار قرار داشت. اما امروزه ضریح فلزی مشبکی جایگزین آن صندوق شده است. نوع گنبد در سر در ورودی بقعه از نوع دو پوسته است. تزئینات داخل آرامگاه مشتمل بر گچ بری، آئینه کاری، مقرنس های تزئینی به این بنا اعتبار خاصی بخشیده و آن را از بناهای معتبر گیلان ساخته است. (تصاویر 5 تا8)

  تصویر5- سرستون و سقف سه پشته ایوان بقعه
تصویر6- نمایی از مقرنس ها و گوشه سازی داخل بقعه
تصویر7- نمایی از آیینه کاری سقف مدفن.
  تصویر8- کاشی کاری ازاره بنا.

آسیب شناسی بنا

به دلیل بالا بودن سطح آب های تحت الارضی، رطوبت اشباع در هوا و نیز بارش های فراوان جوی، این بقعه از رطوبت صعودی و نزولی، آسیب بسیار دیده است. (تصاویر 9 و 10)

تصویر9-خوردگی اندود و رویش گیاهان نامتجانس در اثر رطوبت موجود در دیوار .

تصویر10-استفاده از اندود سیمانی که خود باعث حبس رطوبت در دیوار می شود .

از دیگر عوامل آسیب رسان به بنا دخالت بی رویه در الحاقات، مرمت و بازسازی بنا است. چنان که الحاق بی رویه مسجد به مجموعه موجب جبس رطوبت در دیوارهای سر در ورودی شده و عارضه رطوبت صعودی را تشدید کرده است. استفاده از سیمان جهت بندکشی آجرها، (تصاویر11 تا13)

تصویر11- آسیب ناشی از مرمت نادرست بنای مجاور دیوار خارجی محوطه، که باعث خوردگی اندود شده است.

تصویر12- الحاق نادرست مسجد به دیوار داخلی ورودی مجموعه، موجب آسیب های مداوم و جدی شده است.

تصویر13- عوامل انسانی ناشی از مدیریت غلط که باعث تخریب بخش فوقانی ازاره ایوان شده است.

پی نوشت:

1- واشان: تیر های چوبی پوشش سقف. به عمل قرار دادن تیرهای سقف بطور موازی و با فواصل معین جهت اجرای این نوع از پوشش،" واشان کشی" می گویند. لمبه کوبی: استفاده از تخته هایی بزرگ و یک اندازه که به جای قاب در زیر سقف ها به کار می رود.

2- پل کوبی: کوبیدن تخته هایی با ابعاد حدودی سه سانتیمتر و عرض بیست سانتیمتر و طول دو متر یا بیشتر بر بالای تیرهای سقف و یا کف.

3- پشته: طبقاتی کردن لبه بام با چوب در مناطق شمالی کشور. با این کار هر طبقه جلوتر از قبلی قرار می گیرد تا طول کنسول بیشتر شده و با عریض تر شدن سقف ایوان ها، سطح فضای نیمه باز افزایش یافته و مانع مناسبی برای رسیدن آب باران به دیوارها گردد.

4- ستون فیلپا: ستون هایی از آجر به شکل مدور، مربع و گاهی هشت ضلعی که برای استحکام بیشتر دیوارها و بناهای عریض و طویل در فواصل مشخص و در یک ردیف می سازند و تیر حمال را بر آن می گذارند.

5- خفنگ: کتیبه بالای درو پنجره، پنجره های مشبک شیشه دار یا بدون شیشه که بالای درها و به منظور نورگیری بهتر نصب می شود و معمولا ثابت بوده و باز و بسته نمی شوند.

* عضو هیئت علمی دانشگاه