جنگل زدایی، چرای بی رویه و تغییر کاربری از جمله عوامل انسانی و بارندگی شدید، وجود شیب تند در نواحی کوهستانی، فقر پوشش گیاهی و خشک بودن خاک از جمله عوامل طبیعی پدید آورنده فرسایش خاک است که باعث کاهش پوشش گیاهی طبیعی در اراضی شده و علاوه بر سبب افزایش رواناب سطحی و فرسایش خاک، به از بین رفتن کیفیت خاک و در نتیجه کاهش بهره‌وری منجر می شود.
فرسایش خاک در بیشتر مناطق جهان در دهه های اخیر به دلیل فشار جمعیت بر منابع محدود که منجر به افزایش و استفاده مداوم از زمین کشاورزی شده، شتاب بیشتری گرفته است.
از بین رفتن سالانه میلیون ها تن خاک از مراتع و مزارع ایران واقعیت تلخی است که از فقر پوشش گیاهی و فرسایش عاید کشور می شود و برآورد شده که از ۱۶۵ میلیون هکتار گستره کشور، ۱۲۵ میلیون هکتار آن زیر تاثیر انواع فرسایش با شدت های مختلف است.
کارشناسان از جمله عوامل دخیل در پیدایش پیشروی بیابان ها، فروسایی و فرسایش زمین در نواحی خشک، نیمه خشک و مناطق نیمه مرطوب استان گلستان را فعالیت‌های انسانی و تغییرات آب و هوا می دانند که تنها راه حل موثر رفع آسیب های آن، اجرای طرح های پیشگیرانه و شتاب بخشی به پروژه های در حال ساخت این بخش است.
این استان شمالی با اقلیم معتدل مدیترانه ای، دارای سطحی معادل یک میلیون و ۳۳۵ هزار هکتار عرصه منابع طبیعی شامل ۸۶۲ هزار هکتار مرتع در نوار شمالی، ۴۵۲ هزار هکتار جنگل در نوار جنوبی و ۲۱هزار هکتار اراضی ساحلی دریای خزر است که حدود ۳۳۰ هزار هکتار از مراتع نوار مرزی این استان به دلیل خشکسالی های متوالی و پایین بودن نزولات جوی و نزدیکی به بیابان قره قوم ترکمنستان و ضعف پوشش گیاهی در معرض بیابانی شدن شدید قرار گرفته است.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان می گوید: وضعیت فرسایش و رسوب سالانه در این استان، در غرب گلستان هشت تن در هکتار و در شرق استان به ویژه در شهرستان مراوه تپه ۳۵ تن در هکتار است.
کارشناس ارشد دفتر معاونت آب و خاک وزارت جهادکشاورزی چند روز قبل به ایرنا گفته بود: میزان فرسایش خاک در ایران ۱۶.۷ تن در هکتار و چهار برابر میانگین جهان است.
وی همچنین مهمترین عوامل انسانی در تخریب خاک در گلستان را بهره برداری نادرست از اراضی زراعی و به طور خاص رعایت نکردن قانون استرداد(الزام خروج محصول نهایی از اراضی) کاهش مواد آلی به دلیل آتش زدن بقایای گیاهی، کاهش ظرفیت ذخیره رطوبت خاک، کاهش حاصلخیزی، بهره برداری بی رویه از سفره آب زیر زمینی که منجر به شوری آب و در نهایت شوری خاک می شود و شخم زدن اراضی در جهت شیب عنوان کرد.
قزل سفلو به نتایج محاسبه مقدار فرسایش در اراضی شیب دار گلستان اشاره کرد و گفت: نتایج مطالعات نشان می دهد که تبدیل اراضی زراعی شیب دار به باغ مقدار فرسایش را تا ۲.۵ برابر کاهش می دهد.
به گفته وی در استان گلستان ۱۱۰ هزار هکتار اراضی شیب دار برای اصلاح وجود دارد که برنامه ریزی و پیش بینی اعتبار برای اصلاح و تبدیل آن به باغ در دستور کار است.
طبق آمار سازمان جهادکشاورزی گلستان، تا پایان سال قبل از ۱۱۰ هزار هکتار اراضی شیب دار و کم بازده مستعد ایجاد باغ در نوار جنوبی گلستان از بندرگز تا مراوه تپه در ۲۲ هزار هکتار باغ مثمر و غیر مثمر ایجاد شد.
طرح تبدیل اراضی شیبدار استان گلستان به باغ بعد از وقوع سیلاب سال ۱۳۸۰ در راستای مدیریت روان آب و کاهش سیل گلستان در دستور کار قرار گرفت و از سال ۸۱ هم عملیات آن آغاز شد که قرار بود سالانه ۴ هزار و ۲۰۰ هکتار به وسعت این باغات افزوده شود اما کمبود اعتبار مانع از اجرای کامل این برنامه شد.
رییس سازمان جهاد کشاورزی گلستان معتقد است: گلستان حدود ۷۵ هزار هکتار اراضی شیب دار مستعد ایجاد و توسعه باغ از جمله زیتون دارد که با توجه به شرایط فرسایش خاک اراضی شیب دار، شتاب دادن کشت و توسعه باغبانی به ویژه محصولاتی همچون زیتون و گیاهان دارویی به صورت ترکیبی می تواند در حفظ خاک و آب موثر بوده و به اقتصاد ساکنان مناطق پیرامون اراضی شیب دار نیز کمک کند.
به گفته مختار مهاجر، کشت هدفمند درختان در اراضی شیب دار برای توسعه پایدار و همچنین حفظ خاک موثر بوده و درآمد بهره برداران را به چند برابر افزایش خواهد داد.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان در ادامه به وجود کالی (خندق) در شرق استان هم اشاره کرد و گفت: برای مقابله با این پدیده، متناسب با اعتبار موجود طرح های عمرانی و ایجاد پوشش گیاهی اجرا می شود.
ایجاد کالی یا خندق پدیده جدیدی در جغرافیای استان گلستان نیست ولی دست به دست هم دادن عوامل طبیعی و عملکرد نادرست انسان در محیط زیست، اثر مخرب آن را در این دیار شتاب بخشیده است.
زمان آغاز این مدل از فرسایش نامشخص و بخشی از رخدادهای طبیعی زمین است اما دخالت بی اندازه در طبیعت و دست درازی به آن با تغییر پوشش گیاهی بر تعداد خندق های استان گلستان افزوده است.
فرسایش خندقی از جمله انواع فرسایش آبی و تشدید شونده ای است که بروز و گسترش آن موجب تغییرهای بارز در زمین و پسرفت زمین ها می شود.
در میان فرآیندهای مختلف تخریب زمین، فرسایش خاک بزرگ ترین تهدید برای حفاظت از خاک و آب به حساب می آید.
خندق ها کانال عمیقی در جهت شیب هستند که به طور عمومی به وسیله روان آب به وجود می آیند و اغلب جریان دایمی ندارند و به عواملی مانند زمین شناسی، خاک، اقلیم، پوشش گیاهی و پستی و بلندی بستگی دارند.
این فرسایش در اثر حمل خاک توسط آب های جاری و ایجاد آب راهه ها در اثر شدت جریان آب ایجاد می شود که در این فرسایش کانال های عبور آب بزرگ تر از فرسایش شیاری بوده و قادر است تا ۵۰ برابر رسوب بیشتر تولید کند.
کارشناسان حوزه منابع طبیعی و آبخیزداری در گلستان معتقدند: در شکل گیری و گسترش فرسایش خندقی در این استان عوامل شیب، متوسط ارتفاع، بارندگی سالانه، جهت دامنه ها، نوع واحد سنگی، نوع خاک، تراکم و نوع گیاهی و کاربری اراضی بسیار موثر است.
کارشناس آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان می گوید: بیش از دو هزار و ۴۰۰ خندق کوچک و بزرگ در مناطق شمال و شرق استان وجود دارد که طول برخی از این خندق ها بیش از ۲۰۰ متر و عمق بیش از۲۰ متر می رسد و همچنان در حال گسترش و افزایش هستند.
محمد عباسی افزود: حذف پوشش گیاهی، تعلیف بیش از اندازه در مراتع، جنگل زدایی و شخم اراضی شیب دار در جهت شیب با کمک به کانالیزه شدن جریان آب از جمله عوامل انسانی تشدید کننده ایجاد و گسترش خندق ها هستند که می تواند موجب جاری شدن بیشتر روان آب بیشتر، شست و شوی خاک های مستعد و در نتیجه بسترسازی برای ایجاد خندق ها شود.
وی گفت: اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان از سال های گذشته و با هدف کاهش این خسارت ها اقدام به ایجاد بندهای خاکی به عنوان موثرترین عامل جلوگیری از حرکت و رشد خندق ها در مناطق گوناگون استان کرد که نتایج مثبت حاصل از آن به افزایش بازدهی زمین ها و اراضی کشاورزی منجر شد.
وی اضافه کرد: حدود یک سوم از گستره استان گلستان برابر ۷۰۰ هزار هکتار به دلیل شرایط طبیعی و تخریب های انسانی صورت گرفته در طبیعت ظرفیت ایجاد خندق را دارد که با اجرای طرح های پیشگیرانه مانند بوته کاری و مقاومت سازی خاک با توسعه پوشش گیاهی تلاش می کنیم این آسیب به حداقل برسد.
به گفته عباسی در کنار احداث بندهای خاکی در گلستان برای مهار خندق ها، کار بوته کاری و توسعه پوشش گیاهی در مناطق بالادستی هم در اولویت برنامه های این اداره کل قرار دارد و توسعه آن می تواند منجر به تثبیت هرچه بیشتر خاک و کاهش امکان ایجاد خندق ها در پایین دست شود.
قزل سفلو مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان بر انجام اقدامات بیولوژیک برای ممانعت از فرسایش خاک در مناطق درگیر استان بر سرمایه گذاری بیش از گذشته در اجرای طرح های موثر از جمله یونجه کاری در اراضی شیب دار و جنگل کاری تاکید کرد.
گفته می شود حدود ۳۳۰ هزار هکتار از اراضی زراعی و منابع طبیعی بویژه در شمال استان گلستان به دلیل کمی بارش سالانه، از بین رفتن پوشش گیاهی، نداشتن مدیریت در مصرف درست آب بویژه در بخش کشاورزی، فقر مراتع، قطع بی رویه درختان و مجاورت با صحرای "قره قوم" کشور ترکمنستان در معرض خطر بیابانی شدن قرار دارد.
به گفته قزل سفلو، ایجاد مرتع خصوصی در گنبدکاووس، اجرای طرح های ذخیره نزولات در مراتع در شمال استان و اجرای بوته کاری در مراتع شمال استان بسیار ضروری است که اجرای آن توسط این اداره کل در دست پیگیری است.
قزل سفلو به برنامه های این اداره کل در حوزه آبخیزداری، جنگلکاری و مقابله با بیابانزایی اشاره کرد و افزود: از محل اعتبارات صندوق توسعه ملی و پروژه های مصوبه سفر هیات دولت به استان برای این بخش ها حدود ۴۷۵ میلیارد و ۵۰۰ میلیون ریال اعتبار مصوب شده که از ابتدای امسال در اختیار این اداره قرار گرفته و در اجرای طرح های اولویت دار هزینه می شود.
وی اضافه کرد: اجرای طرح های آبخیزداری در ۱۵ حوضه آبخیز و در ۱۲ شهرستان با هدف کاهش خسارت سیل، کاهش فرسایش و رسوب و تغذیه سفره های زیر زمینی، عملیات ذخیره نزولات، کپه کاری و بذرکاری در سطح ۲ هزار و ۵۰۰ هکتار با هدف افزایش تولید علوفه و کاهش فرسایش و رسوب، بوته کاری در ۲ هزارهکتار برای مقابله با بیابان زایی و افزایش تولید علوفه به میزان چهار برابر، عملیات جنگلکاری در ۷۵۰ هکتار و کاشت نهال های مثمر با هدف اصلاح کاربری زمین های شیب دار زراعی و زراعت چوب در ۷۰۰ هکتار از عرصه های ملی و مستثنیات از جمله برنامه های مهم سال جاری این اداره کل برای مقابله با فرسایش خاک و بیابان زایی است.
اجرای طرح های آبخیزداری در ۱۵ حوضه آبخیز و در ۱۲ شهرستان گلستان با هدف کاهش خسارت سیل، کاهش فرسایش و رسوب و تغذیه سفره های زیر زمینی در حال اجرا است.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان گفت: امسال در سه ایستگاه تولید نهال مرتعی این استان، حدود یک میلیون و ۷۰۰ هزار اصله نهال برای مقابله با بیابان زایی و فرسایش خاک و اصلاح و احیای مراتع تولید شده که در کاشت آن در عرصه های در معرض بیابانی شدن آغاز شد.
وی اضافه کرد: علاوه بر این، یک میلیون اصله نهال از گونه های پهن برگ جنگلی، سوزنی برگ، فضای سبز و زراعت چوب هم در ایستگاه تولید نهال قرق گرگان به عنوان بزرگترین نهالستان های کشور تولید شده که در عرصه های در نظر گرفته شده کاشته خواهد شد.
استاندار گلستان هم با اشاره به تهدیدات و آسیب‌پذیری ناشی از فرسایش منابع خاک در این استان گفت: ارتقای بهره‌وری و حفظ خاک در استان نیازمند تقویت راهکارهای حفاظت مطابق با آخرین یافته‌های علمی است.
هادی حق شناس افزود: مشکلات حوزه حفاظت از خاک مشهود است ولی باید بر مبنای مطالعات و تحقیقات پژوهشگران برای حل این موضوع و مشکلات آن به دنبال راه‌حل علمی بود.
وی با اشاره به وجود منابع خاک لس (فروریزشی) در گلستان گفت: وجود این بستر، امکان اجرای طرح های تحقیقاتی ملی و بین المللی را فراهم می کند و بدون شک اجرای طرح های تحقیقاتی مشترک با نهادهای علمی علاوه بر بازکردن گره از مشکلات استان، در تعامل علمی و بین المللی نیز موثر خواهد بود.
استاندار گلستان با اشاره به ضرورت مدیریت صحیح بارش باران به ویژه در مناطق بالادستی، گفت: اجرای طرح های آبخیزداری بر اساس ظرفیت هر منطقه کمک بزرگی به حفظ خاک و جلوگیری از بحران هایی مانند سیل خواهد کرد.
علی نجفی نژاد رییس دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان هم بر لزوم حفظ خاک و اهمیت آن در توسعه استان اشاره کرد و گفت: پژوهشکده لس برای انجام طرح های پژوهشی در زمینه خاک در این دانشگاه تشکیل و راه اندازی می شود.
به گفته کارشناسان بیش از ۹۰ درصد مساحت گلستان را خاک لس تشکیل می دهد و لازم است با اتخاذ سیاست های هدفمند بهره وری از آن را افزایش داد.
حمایت بیش از گذشته دستگاه های مرتبط در اجرای طرح های آبخیزداری در شمال و جنوب استان گلستان، اصلاح و احیا مراتع، توسعه طرح های جنگلکاری، زراعت چوب، مقابله با بیایان زایی، جلوگیری از فرسایش خاک های لسی و تبدیل اراضی شیبدار به باغ های مثمر و غیر مثمر نیاز می تواند بخش عمده نگرانی از آثار زیانبار این پدیده طبیعی را تا حد زیادی کاهش دهد.
