ساخت و سازهای غیرمجاز در زیارت گرگان؛ یغمای فرهنگ و تاریخ

فرهنگ، زبان، آیین و سنت سرمایه هایی نیستند که یک شبه به دست آمده و به راحتی از کف برود اما داستان روستای زیارت گرگان انگار متفاوت از این برداشت ها و باورها است؛ دهکده ای که با وجود داشتن تاریخی قابل احترام و اعتنا، این روزها در حصار ساختمان های سیمانی و آپارتمان ها گرفتار شده و همه گذشته پرغرورش را به باد ثروت‌ خوش نشین ها و "از ما بهتران" داده است.

آنچه بر سر روستای زیارت گرگان رفته داغ مشترک بسیاری از مناطق خوش آب و هوا و کوهستانی شمال کشور است که فعالیت ناهمگون ناشی از تخریب طبیعت و فرهنگ و تاریخ این مناطق را از سرمایه های معنوی و انسانی تهی کرده و روستاها را به ملعبه دست ثروتمندان تبدیل کرده تا با اتکا به داشته های مادی خود دست به تاراج فرهنگ و اصالت یک جامعه پاک و ساده روستایی بزنند.

روستای زیارت در جنوب شهرستان گرگان و در پای سلسله جبال البرز شرقی دیرینه‌ای کهن، جاذبه های طبیعی متعدد و اقلیمی دل انگیز دارد اما آنچه امروز زیارت را به محور تمامی مباحث و نشست ها تبدیل کرده، دست اندازی و تخریب منابع طبیعی و زیستگاه های محیط زیست پیرامون آن است.

کارشناسان و صاحب‌نظران همواره خطر نابودی کامل بافت و عرصه های منابع طبیعی این روستا را مطرح کرده اند اما آن چه کمتر به آن پرداخته شده، تبعات فرهنگی و اجتماعی ناشی از این دست اندازی ها است که می توان به آن چپاول فرهنگی هم نام داد.

امیر فندرسکی کارشناس علوم اجتماعی با یادآوری عواقب تلخ آسیب های ناشی از تغییر بافت روستای زیارت در گفتگو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: یکی از مباحثی که در اثر دست اندازی به منابع طبیعی در این روستا در حال شکل گیری است کاهش اعتماد و حتی تشخص فرهنگی است؛ شاید این موضوع هنوز رواج محسوسی نداشته باشد اما وجود حداقلی این دستبرد در درازمدت اثرات ناصوابی در جامعه روستایی برجا خواهد گذاشت.

وی گفت: هرچند تخریب جنگل‌ها و محیط زیست باعث کاهش سرمایه های طبیعی منطقه شده است در عین حال فروش روز افزون زمین منجر به افزایش سرمایه های فیزیکی و کاهش سهم مالکیت بومیان منطقه از زادگاهشان می‌شود.
فندرسکی افزود: کاهش سهم مالکیت بومیان از زادگاهشان از یک سو و افزایش قیمت زمین از سوی دیگر سبب ظهور ساز و کارهایی شده که پیامد آن تجاوز بومیان به جنگل‌ها و مراتع با هدف کسب یا جبران مالکیت از دست رفته است.

وی گفت: کاهش سهم مالکانه و جذابیت ناشی از بالارفتن قیمت زمین‌های منطقه، گاهی سبب فروش چندباره زمین توسط آنها شده که پیامد آن کاهش شاخص‌ سرمایه اجتماعی همچون اعتماد متقابل و تشخص فرهنگی در زیارت است، موضوعی که طی سالیان اخیر منجر به تشکیل پرونده هایی در محاکم قضایی گلستان نیز شده است.

فندرسکی ادامه داد: کسب درآمد هنگفت ناشی از فروش سرمایه های طبیعی سبب شد تا تعداد زیادی از تحصیل‌کردگان روستای زیارت در سودای دستیابی به مناصب علمی و اداری معتبر از زادگاهشان به دیگر نقاط داخل یا خارج کشور مهاجرت کرده و از این حیث غنا و سطح سواد منطقه تنزل یابد.

این کارشناس علوم اجتماعی گفت: حضور افراد تحصیل‌کرده در کنار درآمدهای بالا، فرصت مغتنمی برای دانشگاه‌ها، مراکز علمی- پژوهشی، مراکز رشد نوآوری و پارک های علم و فناوری بود تا با ایجاد یک واحد مجزا در زیارت امکان رشد علمی این منطقه را فراهم سازند اما مهاجرت تحصیلکرده ها و عدم رغبت سرمایه گذاران، این روستا را از سرمایه های علمی و انسانی تهی کرد.

فندرسکی افزود: مهاجرت فقط معطوف به قشر تحصیلکرده روستای زیارت نشده بلکه متمولین و مالکان منطقه هم با درآمدهای حاصله از فروش سرمایه های طبیعی راهی شهرها شده و عده ای دیگر هم با فراموشی مشاغل آبا و اجدادی به ساختمان سازی و خرید و فروش ملک و خودرو در این روستا روی آورده اند.

سیدمحمد حسنی از کارشناسان میراث فرهنگی و گردشگری هم در خصوص آثار مخرب ساخت و سازهای بی رویه روستای زیارت گرگان گفت: روستا با تبدیل‌شدن به شهر آباد و یا حتی خراب نمی‌شود، بلکه به لحاظ فرهنگ و آداب و ساختار رو به ویرانی و فراموشی خواهد رفت.

وی ادامه داد: دختران، زنان و مردان زیارت آرام آرام خود را شبیه شهری ها می کنند و دیگر از خورجین و فرش بافی و جاجیم بافی، نی نوازی و نغمه سرایی چوپان در روستا خبری نیست.

وی گفت: شکل و شمایل دختران زیارت روز به روز دگرگون شده، دختران لباس محلی را از تن درآورده و مثل شهری ها لباس می پوشند که تمام اینها نشانه تهدید جدی فرهنگ اصیل زیارت نشینان است.

حسنی اظهار داشت: مشاغل، زبان مادری صنایع دستی، فرهنگ شفاهی، پوشاک، موسیقی، آداب و رسوم و بسیاری از داشته های فرهنگی و هنری زیارت در مسیر تغییر سبک زندگی از روستا نشینی به شهرنشینی در حال نابودی و فراموشی است و به جای مشاغل تولیدی همچون چوپانی یا زراعت، سوپرمارکت، بنگاه املاک و مصالح ساختمانی جای جای این روستا را به اشغال خود درآورده است.

وی گفت: مجریان طرح های روستایی هم چندان در این زمینه به زیرساخت ها و حفظ و حراست از آن نیندیشیده و دغدغه حفظ اصالت و بافت روستا را ندارند.

حسنی افزود: تغییر سبک زندگی باعث شده تا زنان هم که پیش از این به عنوان نیروهای مولد اقتصادی و فرهنگی زیارت فعالیت می کرند هنر و صنعت دستی خود را به فراموشی سپرده و به مصرف گرایی روی آورند.

وی اضافه کرد: زیارت نشینان با شیوه خاص زیست خود فرهنگ و سنن کهن این سرزمین را پاسداری کرده اند و در کنار تولید از جمله در بخش دامداری، خالق سبک هایی از هنر و صنایع دستی بوده و اقتصاد را به هنر پیوند زدند که با این ویژگی های بارز، حفاظت از میراث یک ضرورت در پاسداشت فرهنگ و تاریخ منطقه است.

حسنی با تاکید بر این که یکی از مبانی توسعه پایدار توجه به جامعه بومی است گفت: جامعه بومی باید هویت خود را حفظ کند و از اصالت خود در جریان رو به رشد دنیای حاضر بهره مند شود، نه اینکه از تحصیل و آموزش، بهداشت و حقوق شهروندی عقب بماند.

یک کارشناس امور اجتماعی و فرهنگی هم با تاکید بر آسیب های جدی ساخت و سازهای بی رویه بر فرهنگ و تاریخ روستاهای گلستان گفت: با توجه به اینکه ساختار جمعیتی استان بر جامعه روستایی استوار است به تبع آن فرهنگ عامه گلستان نیز برگرفته از خرده فرهنگ های روستایی است.

احمد خواجه‌نژاد اظهار داشت: داشته های اصیل و سرمایه های فرهنگی گلستان در مبنای فرهنگ روستا و روستانشینی است و هرگونه فعالیت در روستاها از جمله ساخت و ساز نیازمند داشتن پیوست‌های فرهنگی است.

وی بیان کرد: در صورت بی توجهی به پیوست فرهنگی در توسعه روستاها، صنایع دستی، آداب و رسوم، پوشش و حتی غذای روستا نیز تغییر می‌کند لذا باید با حساسیت بیشتر به موضوع ساخت و سازهای غیرمجاز پرداخته شود. 

 وی ادامه داد: صرفنظر از مباحث زیست محیطی و تخریب جنگل؛ ساخت و سازهای غیرمجاز و ناهمگون در روستای زیارت و دیگر مناطق ییلاقی گلستان ساختار و بافت فرهنگی جوامع کوچک روستایی را تهدید می کند زیرا افرادی که در این ساختمان ها ساکن می شوند به طورعمده غیر بومی و خوش نشین هستند که آشنایی و آگاهی با فرهنگ و رسوم و آداب روستا ندارند و این موضوع در آینده سردرگمی فرهنگی را سبب می شود.

خواجه نژاد گفت: ساخت و سازهای بی رویه یا غیرمجاز اصالت فرهنگی روستا و حتی معاشرت رفتارهای فردی روستاییان و بومیان را نیز تحت تاثیر قرار داده و آرام آرام هویت و اصالت و خرده فرهنگ های این مناطق را دچار آسیب جدی می کند.

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گلستان نیز به ایرنا گفت: بافت تاریخی برخی از روستاهای گلستان مانند فارسیان، زیارت و شاهکوه ثبت ملی شده‌ و نیازمند حفاظت بیشتر برای جلوگیری از نابودی تاریخ کهن، سنت های در حال فراموشی و آداب و رسوم هستند.

سارا اخوت اظهار داشت: تمام ساخت و سازهای واقع در این روستاها باید حریم منظری و حفاظتی را رعایت کند و فرم ساختمان با بافت فعلی روستا همگون باشد اما متاسفانه این پیش شرط‌ها قبلا اجرا نشده و در نتیجه آن بافت قدیمی روستاها با سرعت زیاد از بین رفته و یا در خطر ویرانی است.

وی بیان کرد: بنیاد مسکن به عنوان متولی طرح‌ هادی روستایی نقش اساسی در جلوگیری از این تاراج فرهنگی بر عهده دارد اما این نهاد در برخی مواقع بدون استعلام از سازمان میراث فرهنگی، مجوز ساخت و ساز به متقاضیان می دهد که در نتیجه آن بافت تاریخی برخی نقاط به خطر می‌افتد.

معاون اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گلستان ادامه داد: هماهنگی بین دستگاه های اجرایی برای حفظ فرهنگ معماری و سبک و سیاق زندگی در روستاهای ییلاقی و دارای بافت تاریخی مانند زیارت ضرورت دارد و در غیر این صورت در سال‌های آینده دیگر نشانه ای از فرهنگ و قدمت و تاریخ در فارسیان و زیارت باقی نخواهد ماند.

در همین ارتباط معاون عمران روستایی بنیاد مسکن گلستان به جدیت این اداره کل در رعایت قوانین ساخت و ساز روستایی اشاره کرد و گفت: در اجرای طرح هادی از همه دستگاه های اجرایی متولی استعلام گرفته شده و تاکنون موردی از سرپیچی از این قوانین مشاهده نگردید.

محمدرضا ولی اللهی در گفتگو با خبرنگار ایرنا به آخرین وضعیت روستای زیارت نیز اشاره کرد و گفت: طرح جدید بازنگری زیارت از میراث فرهنگی استان گلستان استعلام شده و با رعایت تمام ملاحظات و پیش شرط‌ها در حفظ بافت تاریخی اجرا می شود. 

به گفته وی ساخت و ساز سایر مناطق و خارج از بافت تاریخی نیز بر مبنای ضوابط بنیاد مسکن و نظریه کارشناسی سایر نهادها مربوطه انجام شده و می شود.

به گزارش ایرنا مستند به آمار دستگاههای ذیربط گلستان در روستای زیارت بیش از ۱۵۰۰ خانه غیرمجاز ساخته شده و ساخت آنها مربوط به قبل از دهه ۷۰ شمسی است.

گفتنی است ساختمان‌های تا ۱۰ طبقه در داخل دره‌های باریک، احداث آپارتمان‌ در دامنه کوه‌های مشرف به روستا، تخریب چشمه سارها و آبشخور حیات وحش، تجاوز به حریم راه و رودخانه دایمی و تجاوز به حریم منطقه حفاظت شده جهان نما و تغییر کاربری زمین های کشاورزی به مسکونی نمونه‌ای از تخریب و دست اندازی شتابان به منابع طبیعی و محیط زیست روستای زیارت است که به چشم اندازی تکراری برای اهالی منطقه تبدیل شده است.

چندی قبل محمد جواد حشمتی معاون قضایی دادستان ‌کل کشور در پیگیری حقوق عامه گفته بود: بناهای غیر مجاز در روستای زیارت باید تعیین تکلیف و بخشی از آنها تخریب و قلع و قمع شود.

دبیر ستاد مبارزه با مفاسد اقتصادی کشور هم حجم گسترده تجاوز به طبیعت زیارت را نتیجه بی تفاوتی مردم و مسؤولان دانست و گفت: مدیران گلستان عزم جدی برای مبارزه با این تخلفات ندارند.

کاظم پالیزدار گفت: شرایط به گونه‌ای است که انگار مردم و مسؤولان گلستان برای تخریب و سوء استفاده فراوان از انفال و منابع طبیعی دل نمی سوزانند.

استاندار گلستان نیز به آخرین وضعیت روستای زیارت گرگان اشاره کرد و گفت: ۳۱۱ فقره پرونده در حوزه ساخت و ساز غیرمجاز تجاوز به حریم رودخانه‌ها، راه‌ها، منابع طبیعی و محیط زیست تشکیل شده که ۸۰ درصد آنها مربوط به چند سال اخیر است.

هادی حق شناس ضمن تاکید بر حفظ معیشت مردم ساکن مناطق ییلاقی گلستان گفت: مردم بومی می‌توانند در چارچوب قانون و ضوابط از امتیازات ملک شخصی خود بهره مند شوند اما اگر دست درازی عده‌ای سودجو به منابع طبیعی با تکیه بر سرمایه و پول، قابل پذیرش نیست.

در خور یادآوری است؛ روستای زیارت دارای ۹۰۰ هکتار زمین کشاورزی و مستثنیات است که بیشتر این زمین‌ها از شیب ۱۲ تا ۱۵ درصد برخوردار بوده و باید به باغ تبدیل شوند تا از فرسایش خاک جلوگیری شود.

زیارت یکی از مناطق ویژه گردشگری و جزو ۱۰ روستای دارای بافت با ارزش تاریخی ایران محسوب می‌شود اما رشد بی رویه ساخت و سازهای غیرمجاز، این منطقه را به شهرکی بی قواره و تهی از فضای سبز تبدیل کرده که جدای از معضلات فرهنگی و اجتماعی؛ مخاطرات طبیعی و غیر طبیعی بسیاری از جمله رانش زمین، سیل، زمین لرزه و حتی فعالیت‌های آتش فشانی بدنبال دارد.

روستای گردشگری زیارت با ۴۷۸ واحد مسکونی روستایی دارای ۱۹۶۴ نفر جمعیت از آبشار زیبا، چشمه آبگرم، رودخانه، امامزاده و همچنین بافت قدیمی و تاریخی برخوردار است.

آسیب ها و صدمات وارده به تاریخ و فرهنگ قدیمی این روستای کهن نیازمند همت بیشتر دست اندرکاران برای نجات آن از لابه‌لای سیمان و آجر و بلوک هایی است که روز به روز در این روستا قد علم می کنند.