۲۳ سال قبل و در شرایطی که آرام آرام آسیب ها و مشکلات دریای خزر به مرز بحران و هشدار می‌رسید کشورهای پیرامون این پهنه آبی با احساس خطر از احتمال بروز اتفاقات تلخ و غیرقابل جبران کنوانسیون حفاظت از محیط زیست دریای خزر مشهور به کنوانسیون تهران را شکل دادند که اجرای تعهدات آن برای ۵ کشور ساحلی لازم شد؛ از این روی و بدلیل همزمانی اولین جلسه آن با ۲۱ مرداد امروز به روز خزر مشهور است.
گرفتاری های بزرگترین حوضه آبی محصور در خشکی جهان یکی دوتا نیست؛ به جز آلایندگی ها، بخش قابل توجهی از تهدیدهای زیست محیطی مربوط به فعالیت های غیرآلاینده انسانی است که از آن جمله می توان به صید بی رویه و کاهش ذخایر آبزیان، هدایت فاضلاب های خانگی و کشاورزی به دریا، تخریب زیستگاه های مربوط به تخم ریزی آبزیان، کاهش آبدهی رودخانه ها در فصل تخم ریزی آبزیان، تخریب بستر رودخانه هابه دلیل سدسازی و آب بند اشاره کرد که مجموع این موارد از مهمترین دلایل تخریب زیستگاه های رودخانه ها و دلتاهای خزر است.
تراز آب حوضه های آبی که در طول زمان و در گستره آنها تغییر میکند، عامل مهمی در روند فعالیتهای طبیعی آنها به شمار می آید و حجم و سطح آب حوضه و شکل سواحل تابعی از تراز آب حوضه است.
دریای خزر پس از جدا شدن از دریای سیاه در حدود ۵ میلیون سال پیش که از آبهای آزاد جهان جدا شد چرخه های متعدد نوسان تراز آب را تجربه کرده، به طوری که مساحت آن از یک میلیون کیلومتر مربع تا یکصد و پنجاه هزار کیلومتر مربع در نوسان بوده است و دامنه تغییر تراز آب بیش از سیصد متر تخمین زده میشود.
اینک دریای خزر پهنه ای آبی است که از جنوب به ایران، از شمال به روسیه، از غرب به روسیه و جمهوری آذربایجان و از شرق به ترکمنستان و قزاقستان محدود می شود اما برخی ویژگی هایی اقلیمی و جغرافیایی مانند شکل گیری تعداد بیشتری از سکونتگاه های شهری و روستایی و سرازیر سدن فاضلاب های خانگی و صنعتی و کشاورزی به دریا در کنار بهره برداری بیشتر گردشگری در مقایسه با دیگر همسایگان و به تبع آن انباشت فراوان زباله در کنار نگرانی از احتمال شدن شدن خلیج گرگان، آسیب های جدی است که ایران بیشتر از ۴ کشور دیگر حاشیه خزر با آن مواجه است.
دریای خزر یکی از عمیق ترین نقاط جهان است و بستر عمیق آن 10 برابر عمیق ترین نقطه خلیج فارس است از دیگر سو قسمت های عمیق خزر بیشتر در جنوب آن و حوزه جغرافیایی ایران قرار دارد.
طول دریای خزر حدود ۱۰۳۰ تا ۱۲۰۰ کیلومتر و عرض آن بین ۱۹۶ تا ۴۳۵ کیلومتر است، سطح دریا پایین تر از سطح دریاهای آزاد است و اکنون ۲۶٬۵ تا ۲۸ متر پایین تر از سطح دریاهاست.
به گفته دکتر سیده معصومه بنی هاشمی رییس مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر میانگین عمق این پهنه آبی 208 متر و مساحت آن 376 هزار کیلومتر مربع است؛ میانگین بارندگی بر پهنه آبی خزر در سال 221 میلی متر و آورد رودخانه های آن 300 میلیارد متر مکعب بوده که مهمترین آن رود ولگا در روسیه است.
یکی از دلایل نامگذاری روز دریای خزر (امروز 21 مرداد) یادآوری مکرر ضرورت برنامه ریزی برای برخورد جدی با متجاوران، آلوده کنندگان و آسیب رسانان به دریا و همه عوامل تشدید کننده مشکلات این پهنه آبی است.
در همین ارتباط خبرگزاری جمهوری اسلامی مرکز گلستان به عنوان یکی از استانهای ساحل شرقی خزر (جنوب شرق) با هدف شناسایی عوامل، آسیب ها، راهکارها و بحران های این پهنه آبی و رفع نگرانی علاقه مندان به محیط زیست از سرنوشت ابهام آلود دریای خزر ناشی از نوسان تراز آب ، میزگردی با حضور دکتر بهروز ابطحی و دکتر حمید علیزاده لاهیجانی رییس و معاون پژوهشی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی ایران و دکتر نجفی نژاد رییس دانشگاه علوم منابع طبیعی و کشاورزی گرگان برگزار کرد.
معاون پژوهشی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی می گوید که تغییر شکل سواحل، شکل گیری محیط های آبی جدید و جابجایی زیستگاه آبزیان از مهمترین پیآمدهای نوسان تراز آب خزر است.
به گفته حمید علیزاده لاهیجانی؛ تغییر حجم حوضه خزر، یکی از عوامل تغییر تراز این دریاچه است و فعالیت های زمین شناختی و پر شدن حوضه توسط رسوب نیز میتواند حجم آبگیر خزر را تغییر دهد.
وی معتقد است؛ نوسان بلند مدت تراز آب خزر به علت بیلان آب آن در سالهای اخیر برای ساکنان مناطق ساحلی خزر به طور کامل محسوس است.
معاون پژوهشی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی بیان کرد: اثرات تغییر تراز آب خزر بر روی فرایندهای فیزیکی مانند تبخیر، چرخه آب و رسوب گذاری و همچنین فعالیت های زیستی همچون اکولوژی ساحلی و فعالیتهای انسانی مانند صنایع دریایی بسیار گسترده است.
علیزاده گفت: با کاهش تراز آب دریای خزر و کم شدن سطح آب خلیج گرگان، برخی ها سرنوشتی مانند خشک شدن دریاچه آرال یا ارومیه را برای این پهنه آبی تصور می کنند که نظر دقیقی نیست چراکه حتی اگر صد میلیون متر مکعب درسال از آب خزر برای انتقال به کویر استفاده شود فقط حدود یک میلیمتر می تواند آب خزر را کاهش دهد.
این پژوهشگر و استاد دانشگاه معتقد است؛ کاهش تراز آب فوایدی برای خلیج گرگان دارد و آثار مثبت زیست محیطی آن به مراتب از برخی روزهای پرآبی بیشتر است.
معاون پژوهشی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی بیان کرد: بنظرم خلیج گرگان با ادامه شرایط موجود خشک نمی شود و چند سال دیگر و با افزایش سطح آب به خلیجی پویا تبدیل خواهد شد.
علیزاده به پیشنهاد مسوولان استان گلستان برای لایروبی کانال های منتهی به خلیج گرگان برای انتقال آب دریای خزر اشاره کرد و گفت: انجام این طرح فایده ای برای خلیج گرگان ندارد و به دلیل همتراز بودن سطح آن ( دریای خزر و خلیج گرگان) نمی تواند انتظار افزودن سطح آب خلیج را برآورده کند.
وی گفت: اگر می خواهیم با لایروبی خلیج گرگان را پرآب کنیم باید با لایروبی همه مساحت خلیج امکان انتقال آب دریا به آن فراهم شود با اینحال کمکی به احیا و پرآب شدن خلیج گرگان نخواهد کرد.
وی به امکان پیش بینی تراز آب اشاره کرد و گفت: ممکن است تاکنون پیش بینی های مختلفی از تراز آب خزر انجام شده باشد اما هیچکدام از پیش بینی ها، زمان عطف تغییر تراز آب را نتوانستند مشخص کنند.
علیزاده گفت: اکنون نیز پیش بینی های انجام شده در مورد آینده تراز آب با عدم قطعیت بسیار زیادی مواجه است.
علیزاده در ادامه به تغییرات غیرآلاینده و تاثیر آن بر تراز آب دریای خزر اشاره کرد و افزود: حدود ۶۲ میلیون نفر در روسیه و ۱۲ میلیون نفر در ایران، تمام جمعیت جمهوری آذربایجان و بخشی از جمعیت ترکمنستان در حاشیه حوزه آبریز خزر زندگی می کنند و از این رو، رودخانه های منتهی به این دریاچه با اجرای طرح هایی مانند احداث سد دچار تغییراتی شده است.
وی ادامه داد: ساخت سدهای متعدد بر روی رودخانه های بزرگ ورودی خزر سبب افزایش مصرف آب برای کشاورزی و افزایش تبخیر سطحی از دریاچه سدها شده است.
معاون پژوهشی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی گفت: در چند دهه اخیر عوامل انسانی مانند برداشت آب از حوضه آبریز برای مصارف شهری، صنعتی و کشاورزی و تبخیر از دریاچه سدها به طور مستقیم بر رژیم آبی خزر تاثیر گذاشته است.
در ادامه این میزگرد رییس پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی هم به سرازیر کردن فاضلاب های خانگی و کشاورزی به عنوان یکی از عمده ترین آسیب های جدی دریای خزر اشاره کرد و گفت: با وجود نقش زیاد دریای خزر در زندگی ساکنان حاشینه نشینان دریا، اطلاعات مردم از این پهنه آبی اندک است و بر همین اساس توجه زیادی به ضرورت حفظ و نگهداری آن نمی شود.
دکتر بهروز ابطحی اظهار داشت: تغییرات انسانی در دریای خزر بیش از تغییرات طبیعی تاثیرگذار است. ساخت و سازها در سواحل، تخریب رودخانه‌ها، برداشت بی‌رویه از رودخانه، افزایش آلاینده‌ها در مناطق ساحلی و مانند آن از جمله عوامل تهدیدکننده حاشیه جنوبی دریای خزر به شمار می رود.
وی بیان کرد: یکی از بخش های مهم مرتبط با دریا، نحوه استفاده از آن است که به عنوان اقتصاد نیلگون با محورهای استفاده شیلاتی، استفاده از مواد زیستی استخراج شده از دریا، استفاده از انرژی نوین باد و موج ساحلی برای تولد انرژی تجدید پذیر، اکوتوریسم و دریانوردی است.
رییس پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی افزود: در ایران بخشی از این موارد مورد توجه قرار گرفته اما از برخی بخش های آن غفلت شده که برنامه ریزی درست ، علاوه بر کمک موثر به بهره برداری از این ثروت خدادادی می تواند موجب کاهش آسیب های ناشی از رفتارهای غلط با دریا شود.
ابطحی ادامه داد: ایران از ورود به همه این مباحث غلفت نکرده اما هنوز نتوانسته از این منبع عظیم برای رفع نیازهای خود و به خصوص ساکنان حاشیه خزر استفاده کند.
وی گفت: تمرکز جمعت در سواحل ایران بیش از دیگر کشورهای حاشیه خزر بوده و به همین نسبت آلودگی زیادی در نواحی ساحلی ایجاد شده است.
رییس پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی بر لزوم افزایش آگاهی ساحل نشینان و آموزش مداوم برای حفظ دریای خزر تاکید کرد و گفت: انباشت فراوان زباله در سواحل و سرازیر کردن فاضلاب های خانگی، صنعتی و کشاورزی به دریا نشان می دهد توجه کافی به این بخش انجام شده و حراست از محیط زیست هنوز به باور عمومی تبدیل نشده است.
ابطحی اظهار داشت: فاضلاب شهری خیلی از سکونتگاه های ساحلی از طریق رودخانه ها به دریا می ریزد که این منبع عظیم آلودگی در کنار دیگر مشکلات، آینده تلخی را برای این پهنه آبی رقم خواهد زد.
وی به موضوع نوسان تراز آب دریای خزر و تغییر اقلیم ناشی از آن اشاره کرد و گفت: تغیر اقلیم اتفاقی طبیعی و قابل پیش بینی است که باید در صورت بروز این رخداد طبیعی، شرایط را مهار یا مدیریت کرده و یا خود را با آن تطبیق داد.
رییس پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی افزود: کاهش تراز آب دریای خزر، آن گونه که عنوان می شود، موضوع مصیبت باری نبوده و چه بسا فواید زیست محیطی هم به همراه داشته باشد.
ابطحی ادامه داد: یکی از فواید کاهش تراز آب دریای خزر، بهبود ذخایر آبزیان است که در کنار برخی معایب این اتفاق جغرافیایی، پیام آور حفظ و احیای گونه های در معرض تهدید است.
وی گفت: در سال های اخیر و به دلیل صید بی رویه، فشار بر روی آبزیان خزر زیاد است و در نتیجه آن، ذخایر برخی گونه ها به شدت کاهش یافته و از جمعیت آن کاسته شد.
رییس پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی بیان کرد: به عنوان نمونه در دهه های گذشته و به دلیل حجم فراوان ماهیان خاویاری دریای خزر، شهر آستاراخان جمهوری آذربایجان از طریق دریافت مالیات خاویار اداره می شد اما با کاهش این گونه ارزشمند آبزی، دیگر نشانه ای از این درآمد ناشی از صید خاویار وجود ندارد.
ابطحی اظهار داشت: پس از سال ها صید بی رویه آبزیان دریای خزر، ایران تکثیر و رهاسازی گونه های مختلف را در دستور کار خود قرار داد و کارنامه موفق و قابل احترامی از تلاش برای حفظ این گونه ها مانند خاویار برخوردار است.
در ادامه میزگرد رییس دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان هم گفت: میزان بهره برداری انسان از محیط زیست بیشتر از توان اکوسیستم و بازسازی آن است و همین مساله طبیعت را با خطرات جدی مواجه کرده است و اطلاع رسانی و آگاهی بخشی در این حوزه از جمله راهکارهای حافظتی و صیانتی است.
دکتر علی نجفی نژاد با بیان اینکه امروز موضوع محیط زیست دریای خزر کلیدی و بین المللی است، افزود: پایداری خزر برای بقای نسل آینده حیاتی است و باید از این میراث و گنجینه گران بها هرچه بهتر استفاده کرد.
معاون پژوهشی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی هم به چند مشکل کلیدی دریای خزر اشاره کرد و گفت: ورود آلاینده هایی مانند فاضلاب خانگی و کشاورزی عمده ترین چالش های فراروی خزر است که عواقب و نتایج آن می تواند ساکنان حاشیه دریا را با چالش جدی مواجه کند.
حمید علیزاده لاهیجانی اظهار داشت: ورود این آلاینده ها به دریا به ویژه مواد مغذی حاصل از فاضلاب ها و کود کشاورزی، شکوفایی جلبک در دریا است که غیر قابل استفاده شدن باریکه ساحلی برای شنا و سکونت (به دلیل بوی تعفن) از جمله آثار و نتایج آن است.
وی گفت: همچنین گسترش فعالیت های انسانی به ویژه تغییرات فیزیکی در رودخانه ها از 6 دهه پیش سبب کاهش شدید ذخایر آبزیان شده است.
معاون پژوهشی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی بیان کرد: رشد بی رویه ماکرو جلبک در سواحل غربی استان مازندران نشانه های سرازیر شدن فاضلاب خانگی و آلودگی آب دریا است که ایجاد مراکز تصفیه خانه فاضلاب شهری برای این مناطق را ضروری می کند.
*** بنظر می رسد اگرچه حیات دریای خزر با چالش هایی مواجه است اما دغدغه مندی دانشگاهیان و توجه سیاست مداران به هشدارهای کارشناسان در ادوار اخیر امیدواری هایی ایجاد کرده است هرچند ضرورت هایی همچون آموزش ساحل نشینان و دقت نظر بیشتر بهره برداران صنعتی و نفتی پیرامون و بستر دریا وجود دارد.
هم اکنون و همزمان با روز دریای خزر نخستین مجمع اقتصادی کشورهای حاشیه دریا با حضور نمایندگان دولت‌ها، بخش خصوصی، جوامع دانشگاهی و برخی سازمان‌های بین‌المللی در منطقه گردشگری آوازه در شهر ترکمن‌باشی ترکمنستان در حال برگزاریست و از ایران هیاتی به ریاست اسحاق جهانگیری معاون اول رییس جمهور در آن شرکت دارد و کارشناسان امیدوارند نشست هایی از این دست؛ صیانت از دریای خزر را تقویت بخشد.
