رودخانه ها به عنوان شریان های حیات بخش زندگی برای ادامه حیات بشر از اهمیت بسیار زیادی برخوردارند. رودخانه ها یکی از منابع زیست محیطی مهمی هستند که به دلیل جریان داشتن در مسیرهای نسبتا طولانی و مواجه شدن با شرایط و فعالیت های مختلف طبیعی و ساخته دست بشر مورد آسیب قرار می گیرند و بستری ناپایدار را پدید می آورند. از جمله این ناپایداری ها، تخریب کف بسترو نیز دیواره های رودخانه ها است و به همین دلیل رودخانه ها برای پایداری خود نیازمند ساماندهی و دیواره سازی هستند.
مهندسی رودخانه در استان گلستان شامل هشت پروژه است که نقشه برداری، مطالعات تعیین حد بستر و حریم، رپر گذاری، حفاظت از مجاری آبی، اخد سند بسترها، آموزش، اطلاع رسانی و نصب تابلوهای هشدار دهنده، دیواره سازی و تثبیت بستر، لایروبی و ساماندهی رودخانه از جمله این پروژه ها است.
یکی از این پروژه ها، دیواره سازی و تثبیت بستر رودخانه ها است. در رودخانه های جوان که خصوصیاتی از جمله اختلاف ارتفاع زیاد و در نتیجه شیب تند دارند، جریان آب به دلیل انرژی و سرعت زیاد، ضمن حمل رسوبات دانه درشت، نسبت به کف شکنی بستر رودخانه اقدام می کند و این کف شکنی که باعث تعمیق بستر رودخانه می شود، سازه های تقاطعی داخل رودخانه رودخانه ها مانند پل ها، سدهای انحرافی و لوله های عبور شریان های حیاتی مانند گاز و آب را تحت تاثیر قرار داده و با خالی کردن پی آن ها، موجب سرنگونی شان را فراهم می کند لذا فرسایش کف بستر رودخانه عمدتا در رودخانه های جوان که بستر آنها به حالت تعادل نرسیده دیده می شود و بستر رودخانه به علت شیب تند و سرعت زیاد جریان فرسایش یافته و مواد شسته شده به پایین رودخانه منتقل می گردد.
تعمیق رودخانه ها اثر مخربی بر روی سفره های آب زیرزمینی نیز دارد. به این شکل که لایه های درشت دانه آبدار کف و دیواره رودخانه ها که در حالت عادی توسط آب رودخانه تغذیه شده و آب را به سفره های آب زیرزمینی منتقل می کند، در اثر کف شکنی رودخانه ها بالا مانده و عملا آبخوان ها از این بخش تغذیه نمی شوند. چاه های متاثر از این آبخوان ها نیازمند به عملیات کف شکنی با صرف هزینه زیاد و نیز هزینه های جاری بیشتر در زمینه خرید و بهره برداری از منصوبات قویتر و نیز هزینه بیشتر برق و سوخت می شوند.
تثبیت بستر رودخانه های جوان به وسیله سازه های عرضی و با هدف عدم کف شکنی این گونه رودخانه ها از طرفی و بالا آوردن کف رودخانه هایی که از حد معمول پایین تر افتاده اند، صورت می گیرد.
راه حل معمول برای تثبیت بستر رودخانه احداث شیب شکن در طول بازه رودخانه از جنس بتون یا گابیون است. به مرور زمان رسوبات بین این سدهای کوتاه ته نشین می شود و در نتیجه یک شیب ملایم در کف رودخانه ایجاد می گردد.
احداث سد های انحرافی و نیز ایجاد پی مناسب برای سایر سازه های تقاطعی که توسط دستگاه های اجرایی با مجوز شرکت آب منطقه ای احداث می شود نیز در راستای این هدف است. تثبیت بستررودخانه های جوان استان مانند محمد آباد، زرین گل، قره چای، دوغ و.... از الزامات استان گلستان است.
از طرف دیگر برای رسیدن دیواره رودخانه ها به شیب پایدار، به تدریج دیواره های رودخانه نیز به درون رودخانه ها ریزش کرده وعرض زیادی ایجاد می کند که برای عبور جریان معمول آب ، نیازی به آن نیست. فرسایش دیواره رودخانه ها باعث بروز خسارات در زمین های اطراف رودخانه و سازه ها شده و حریم کاذبی برای رودخانه ها به وجود می آورد و به این ترتیب از پتانسیل زمین های قابل استفاده اطراف رودخانه ها کاسته می شود.
راه حل در این زمینه، تثبیت سواحل و دیواره سازی رودخانه ها است. به این منظور که رودخانه در مجرای اصلی خود هدایت شده و از آسیب رساندن به دیواره های رودخانه ها و اراضی مجاور آن اعم از اراضی زراعی و سایر کاربری ها، جاده و دیگر تاسیسات زیربنایی جلوگیری می شود.
تثبیت سواحل رودخانه ها به دو روش مستقیم و غیرمستقیم صورت می گیرد.
در روش مستقیم (ایجاد سازه های طولی) از سازه تثبیت کننده به طور مستقیم و به شکل پوشش بدنه بر روی ساحل استفاده می شود که به انواع مختلف از جمله: دیواره سنگی – ملاتی، دیواره های بتون مسلح، پوشش بدنه ای سنگریزه ای، روکش توری - سنگی، کیسه های مخلوط ماسه و سیمان یا بتن خشک، روش بیولوژیکی و ... تقسیم بندی می شود.
تثبیت رودخانه ها در روش غیرمستقیم توسط احداث سازه های عرضی یا آبشکن (اپی) در طول ساحل فرسایش پذیر انجام می گیرد. در این روش یک سری آبشکن به طور متوالی و عمود بر مسیر جریان رودخانه ساخته می شوند. این آب شکن ها از یک سمت به ساحل رودخانه متصل شده و تا مسافتی در داخل بستر رودخانه به جلو می آیند و باعث جلوگیری از ضربه زدن آب به دیواره و فرسایش آن می شوند.
هنگامی که دیواره سازی توسط دستگاه های دیگر به جز شرکت آب منطقه ای صورت می گیرد می بایست مجوز شرکت آب منطقه ای اخذ شود.
همچنین هر گونه دیواره سازی در رودخانه های جوان به دلیل عملیات کف شکنی پای رودخانه در صورتی که پی مناسب و زهکشی فنی و کف بند در فواصل مناسب نداشته باشد موجب می شود که پس از مدتی دیواره سرنگون شده و امکان خسارت به پایین دست را نیز بوجود آورد، لذا این موضوع باید مورد توجه سازندگان قرار گیرد.
در برخی از نقاط دنیا در سنوات گذشته به جهت پاکیزگی شهری نسبت به بتون کردن کف بستر رودخانه اقدام می شد که در حال حاضر با توجه به مشکلاتی که این روش بوجود آورده است، از جمله جلوگیری از نفوذ آب به آبخوان ها و خسارت به پایین دست به دلیل ازدیاد سرعت آب منسوخ شده است. این گونه بازه ها با تخریب بتون به کف طبیعی رودخانه تبدیل شده اند و لذا در شهرهای استان گلستان نیز نباید این اشتباه صورت گیرد در این موقع راه حل اصولی احداث کف بند عرضی است.
در مجموع رودخانه های داخل استان گلستان تا انتهای سال 1396 حدود 50 کیلومتر دیواره سازی انجام شده است که یا توسط شرکت آب منطقه ای و یا با مجوز این شرکت توسط دستگاه هایی مانند شهرداری ها، راه و شهرسازی و یا توسط مجاورین رودخانه ها صورت پذیرفته است.
در بازه های مختلفی از رودخانه ها به طول حدود 800 کیلومتر مطالعات فاز دوم به منظور شناسایی نقاط آسیب پذیر و طراحی دیواره ها صورت گرفته است و با توجه به اینکه در مطالعات انجام شده حدود 4 درصد بازه های رودخانه های استان نیاز به دیواره سازی دارد، میزان طول مورد نیاز دیواره سازی در کل 2850 کیلومتر رودخانه حدود 120 کیلومتر برآورد می گردد، که با توجه به نیاز دیواره سازی در دو طرف رودخانه این مقدار 240 کیلومتر محاسبه می شود.
همچنین با توجه به اینکه هر متر دیواره سازی با پی مناسب و مصالح مورد نیاز با ارتفاع ایمن و کف بند لازم، حدود 5 میلیون تومان نیاز دارد، برای این 240 کیلومتر 1200 میلیارد تومان اعتبار نیاز است.
به عبارت دیگر چنانچه بخواهیم این حجم عملیات در طول یک برنامه 5 ساله توسعه به انجام برسد و از خسارات صدرالذکر جلوگیری شود، نیاز به سالانه 240 میلیارد تومان به مدت 5 سال است.
سید محسن حسینی(برساووش)، کارشناس مسائل آب
انتهای پیام
انتهای پیام مهندسی رودخانه در استان گلستان شامل هشت پروژه است که نقشه برداری، مطالعات تعیین حد بستر و حریم، رپر گذاری، حفاظت از مجاری آبی، اخد سند بسترها، آموزش، اطلاع رسانی و نصب تابلوهای هشدار دهنده، دیواره سازی و تثبیت بستر، لایروبی و ساماندهی رودخانه از جمله این پروژه ها است.
یکی از این پروژه ها، دیواره سازی و تثبیت بستر رودخانه ها است. در رودخانه های جوان که خصوصیاتی از جمله اختلاف ارتفاع زیاد و در نتیجه شیب تند دارند، جریان آب به دلیل انرژی و سرعت زیاد، ضمن حمل رسوبات دانه درشت، نسبت به کف شکنی بستر رودخانه اقدام می کند و این کف شکنی که باعث تعمیق بستر رودخانه می شود، سازه های تقاطعی داخل رودخانه رودخانه ها مانند پل ها، سدهای انحرافی و لوله های عبور شریان های حیاتی مانند گاز و آب را تحت تاثیر قرار داده و با خالی کردن پی آن ها، موجب سرنگونی شان را فراهم می کند لذا فرسایش کف بستر رودخانه عمدتا در رودخانه های جوان که بستر آنها به حالت تعادل نرسیده دیده می شود و بستر رودخانه به علت شیب تند و سرعت زیاد جریان فرسایش یافته و مواد شسته شده به پایین رودخانه منتقل می گردد.
تعمیق رودخانه ها اثر مخربی بر روی سفره های آب زیرزمینی نیز دارد. به این شکل که لایه های درشت دانه آبدار کف و دیواره رودخانه ها که در حالت عادی توسط آب رودخانه تغذیه شده و آب را به سفره های آب زیرزمینی منتقل می کند، در اثر کف شکنی رودخانه ها بالا مانده و عملا آبخوان ها از این بخش تغذیه نمی شوند. چاه های متاثر از این آبخوان ها نیازمند به عملیات کف شکنی با صرف هزینه زیاد و نیز هزینه های جاری بیشتر در زمینه خرید و بهره برداری از منصوبات قویتر و نیز هزینه بیشتر برق و سوخت می شوند.
تثبیت بستر رودخانه های جوان به وسیله سازه های عرضی و با هدف عدم کف شکنی این گونه رودخانه ها از طرفی و بالا آوردن کف رودخانه هایی که از حد معمول پایین تر افتاده اند، صورت می گیرد.
راه حل معمول برای تثبیت بستر رودخانه احداث شیب شکن در طول بازه رودخانه از جنس بتون یا گابیون است. به مرور زمان رسوبات بین این سدهای کوتاه ته نشین می شود و در نتیجه یک شیب ملایم در کف رودخانه ایجاد می گردد.
احداث سد های انحرافی و نیز ایجاد پی مناسب برای سایر سازه های تقاطعی که توسط دستگاه های اجرایی با مجوز شرکت آب منطقه ای احداث می شود نیز در راستای این هدف است. تثبیت بستررودخانه های جوان استان مانند محمد آباد، زرین گل، قره چای، دوغ و.... از الزامات استان گلستان است.
از طرف دیگر برای رسیدن دیواره رودخانه ها به شیب پایدار، به تدریج دیواره های رودخانه نیز به درون رودخانه ها ریزش کرده وعرض زیادی ایجاد می کند که برای عبور جریان معمول آب ، نیازی به آن نیست. فرسایش دیواره رودخانه ها باعث بروز خسارات در زمین های اطراف رودخانه و سازه ها شده و حریم کاذبی برای رودخانه ها به وجود می آورد و به این ترتیب از پتانسیل زمین های قابل استفاده اطراف رودخانه ها کاسته می شود.
راه حل در این زمینه، تثبیت سواحل و دیواره سازی رودخانه ها است. به این منظور که رودخانه در مجرای اصلی خود هدایت شده و از آسیب رساندن به دیواره های رودخانه ها و اراضی مجاور آن اعم از اراضی زراعی و سایر کاربری ها، جاده و دیگر تاسیسات زیربنایی جلوگیری می شود.
تثبیت سواحل رودخانه ها به دو روش مستقیم و غیرمستقیم صورت می گیرد.
در روش مستقیم (ایجاد سازه های طولی) از سازه تثبیت کننده به طور مستقیم و به شکل پوشش بدنه بر روی ساحل استفاده می شود که به انواع مختلف از جمله: دیواره سنگی – ملاتی، دیواره های بتون مسلح، پوشش بدنه ای سنگریزه ای، روکش توری - سنگی، کیسه های مخلوط ماسه و سیمان یا بتن خشک، روش بیولوژیکی و ... تقسیم بندی می شود.
تثبیت رودخانه ها در روش غیرمستقیم توسط احداث سازه های عرضی یا آبشکن (اپی) در طول ساحل فرسایش پذیر انجام می گیرد. در این روش یک سری آبشکن به طور متوالی و عمود بر مسیر جریان رودخانه ساخته می شوند. این آب شکن ها از یک سمت به ساحل رودخانه متصل شده و تا مسافتی در داخل بستر رودخانه به جلو می آیند و باعث جلوگیری از ضربه زدن آب به دیواره و فرسایش آن می شوند.
هنگامی که دیواره سازی توسط دستگاه های دیگر به جز شرکت آب منطقه ای صورت می گیرد می بایست مجوز شرکت آب منطقه ای اخذ شود.
همچنین هر گونه دیواره سازی در رودخانه های جوان به دلیل عملیات کف شکنی پای رودخانه در صورتی که پی مناسب و زهکشی فنی و کف بند در فواصل مناسب نداشته باشد موجب می شود که پس از مدتی دیواره سرنگون شده و امکان خسارت به پایین دست را نیز بوجود آورد، لذا این موضوع باید مورد توجه سازندگان قرار گیرد.
در برخی از نقاط دنیا در سنوات گذشته به جهت پاکیزگی شهری نسبت به بتون کردن کف بستر رودخانه اقدام می شد که در حال حاضر با توجه به مشکلاتی که این روش بوجود آورده است، از جمله جلوگیری از نفوذ آب به آبخوان ها و خسارت به پایین دست به دلیل ازدیاد سرعت آب منسوخ شده است. این گونه بازه ها با تخریب بتون به کف طبیعی رودخانه تبدیل شده اند و لذا در شهرهای استان گلستان نیز نباید این اشتباه صورت گیرد در این موقع راه حل اصولی احداث کف بند عرضی است.
در مجموع رودخانه های داخل استان گلستان تا انتهای سال 1396 حدود 50 کیلومتر دیواره سازی انجام شده است که یا توسط شرکت آب منطقه ای و یا با مجوز این شرکت توسط دستگاه هایی مانند شهرداری ها، راه و شهرسازی و یا توسط مجاورین رودخانه ها صورت پذیرفته است.
در بازه های مختلفی از رودخانه ها به طول حدود 800 کیلومتر مطالعات فاز دوم به منظور شناسایی نقاط آسیب پذیر و طراحی دیواره ها صورت گرفته است و با توجه به اینکه در مطالعات انجام شده حدود 4 درصد بازه های رودخانه های استان نیاز به دیواره سازی دارد، میزان طول مورد نیاز دیواره سازی در کل 2850 کیلومتر رودخانه حدود 120 کیلومتر برآورد می گردد، که با توجه به نیاز دیواره سازی در دو طرف رودخانه این مقدار 240 کیلومتر محاسبه می شود.
همچنین با توجه به اینکه هر متر دیواره سازی با پی مناسب و مصالح مورد نیاز با ارتفاع ایمن و کف بند لازم، حدود 5 میلیون تومان نیاز دارد، برای این 240 کیلومتر 1200 میلیارد تومان اعتبار نیاز است.
به عبارت دیگر چنانچه بخواهیم این حجم عملیات در طول یک برنامه 5 ساله توسعه به انجام برسد و از خسارات صدرالذکر جلوگیری شود، نیاز به سالانه 240 میلیارد تومان به مدت 5 سال است.
سید محسن حسینی(برساووش)، کارشناس مسائل آب
انتهای پیام
کپی شد
