چندی است برج قابوس، بلندترین برج آجری جهان و یکی از بی‌نظیرترین یادمان‌های برجسته معماری ایرانی، از سوی سوسک‌های بال آتشین و رطوبت مورد تهدید قرارگرفته؛ موضوعی که به دغدغه دوستداران و علاقمندان آثار باستانی تبدیل شده است.
به گزارش خبرنگار ایلنا، وجود این حشرات بر بدنه برج و رطوبت ناشی از آب های زیر زمینی مدتی است بقای این برج را تهدید می‌کند و حداقل زیان این دو عامل فراری‌دادن گردشگرانی است که بی‌خبر از چنین موضوعی قصد دارند بلندترین برج آجری جهان را از نزدیک تماشا کنند.
با وجود آنکه بسیاری از کارشناسان وجود حشرات را تهدیدی برای این سازه آجری نمی‌دانند ولی برخی از اهالی باستان شناسی با دیده تردید به این موضوع می‌نگرند و در بلند مدت آن را خطری برای بقای برج تلقی می‌کنند که باید چاره ای برای آن اندیشید.
عبدالمجید نورتقانی درباره وجود سوسک‌های بال‌آتشین در برج قابوس به خبرنگار ایلنا گفت: وجود این سوسک‌ها را تکذیب نمی‌کنم اما مسئله این است وجود چنین حشراتی تا چه میزان می تواند برای سلامت برج نگران کننده و تهدیدآمیز باشد.
وی ادامه داد: به من نظر من به عنوان فردی که مسئولیت برج را برعهده دارم و متخصصینی که بحث‌های پایش را انجام می‌دهند، این سوسک‌های بال آتشین آسیب خاصی به بنا نمی‌زنند و پژوهش‌هایی که در این زمینه انجام شده این آسیب‌ها را تایید نکرده است.
اما وجود حشره ها به راستی تهدیدی برای چنین سازه هایی محسوب می شود و می‌تواند آینده آن را تهدید کند؟
دکتر باقریان از اساتید زیست دانشگاه گلستان ضمن معرفی این حشره می‌گوید: حشره آتشین Firebug که به نادرست سوسک‌آتشین یا سوسک بال‌آتشی نامیده می‌شود (سوسک‌ها حشراتی از راسته قاب بالان Coleoptera اند که کاملا با این گروه تفاوت دارند)، جانوری شناخته شده است که در سراسر آسیا و اروپا پراکندگی داشته و به آمریکای شمالی نیز راه یافته است.
نام علمی آن Pyrrhocoris apterus است و بواسطه نقش و نگارهای روی بال‌های پیشینش به سادگی قابل تشخیص است. این گونه از دانه‌های درختان نمدار (Linde terr) بویژه نمدار برگ ریز Tilia cordata و نمدار برگ پهن Tilia platyphylos و همچنین درختان اقاقیای سیاه Robinia pseudoacacia تغذیه می‌کند. گاهی از گیاهان خانواده پنیرکیان (Malvaceae) نیز استفاده می‌کند.
وی ادامه داد: محل زندگی‌این حشره روی زمین (لولنده Dwelling ) نزدیک گیاهان یا روی تنه آنها است. این حشرات سمی نیستند و برای سلامتی گیاهان خطری به شمار نمی‌روند. دشمن طبیعی کمی دارند و بعلت تلخی، بوی بد و رنگ آمیزی اخطار دهنده به عنوان غذای مطلوب پرندگان به حساب نمی‌آیند.
استاد زیست دانشگاه گلستان گفت: مواد بدبویی از بدن این حشره ترشح می‌شود که نقش دفاعی و پس زننده دارد. به دلیل مقدار بسیار کم و عمر بسیار کوتاه این مواد روی ساختمان‌ها هیچ اثری ندارد.
باقری در پایان گفت: گزارشی از تخریب ساختمان‌ها و مواد سخت و سنگی و یا حفرفعال سنگ‌ها و آجرها بوسیله آرواره‌ها یا اندام‌های حفار (شبیه آنچه در برخی نازک بالان دیده می‌شود) یافت نشده است.
با وجود اینکه کارشناسان محیط زیست فعالیت این حشره را بر روی ساختمان ها و بناها تهدید نمی دانند ولی افزایش این گونه جانوری می تواند بخش هایی از بنا را که با چوب پوشانده شده را تهدید کند .
نورتقانی مدیر پایگاه میراث جهانی برج گنبد قابوس در این باره معتقد است: در تلاشیم که این موجودات را حذف کنیم و انتظار می‌رود که با سرد شدن هوا طبق روال سال‌های گذشته این حشرات محل را ترک کنند.
وی ادامه داد: صرفا این موجودات در این بنا پناه گرفته‌اند که بسیار هم کوتاه‌مدت است. وجود این سوسک‌ها برای بازدیدکنندگان وجهه زیبایی ندارد و آزاردهنده است و حضورشان در این مقطع زمانی یعنی پاییز نشان از تغییرات اقلیمی این سرزمین دارد. اصولا این حشرات در فصل بهار باید وجود داشته باشند.
نورتقانی در ادامه گفت: این حشرات در این منطقه از شهرستان گنبد کابوس بسیار زیاد هستند و در تمام بناهای آجری و محوطه باز وجود دارند و به راحتی دیده می‌شوند؛ مثلا در دریاچه‌های آلاگل، آلماگل و اینچه‌برون.
با وجود اینکه نمی شود از کنار وجود حشرات به عنوان تهدیدی برای ماندگاری برج قابوس گذشت ولی به نظر می‌رسد، یک عامل تهدید کننده دیگر هم آینده این سازه تاریخی را به شدت به مخاطره انداخته است؛ رطوبت.
مدیر پایگاه میراث جهانی برج قابوس با ابراز نگرانی از این موضوع می گوید: مشکل اصلی برج‌قابوس وجود رطوبت است. در این سازه تاریخی دو نوع رطوبت وجود دارد؛ رطوبت صعودی و رطوبت نزولی. رطوبت صعودی، آب‌های زیرسطحی هستند که شدت آن نیز بسیار بالاست و تقریبا می‌توانم بگویم که برج بر روی آب قرار گرفته و رطوبت نزولی بر اثر بارش‌ها هستند.
نورتقانی ادامه داد: برج قابوس در برابر رطوبت‌های صعودی به پایداری رسیده ، البته این بدان معنا نیست که وجود رطوبت را انکار کنیم. رطوبت وجود دارد و در حال پایش است، هر 15 روز خط رطوبت اندازه‌گیری و ثبت می‌شود و این کار از زمان ثبت جهانی بنا آغاز شده و در حال انجام است.
همین اظهارات نشان می‌دهد که رطوبت و شدت آن در حال فرسایش این بنای قدیمی است . موضوعی که کارشناسان و مسئولان امر نیز بر آن صحه می گذارند. اما سئوال بسیار جدی این است؛ آیا این رطوبت به بنا آسیب می‌رساند؟ چگونه باید با این رطوبت مقابله کنیم؟
مدیر پایگاه میراث جهانی برج قابوس در این باره می گوید: به راحتی نمی‌شود به این سئوال پاسخ داد. در این راستا چندین پروژه پژوهشی را آغاز کرده‌ایم؛ مانند پروژه سنگ‌شناسی خود سازه و بنا با دانشگاه شهیدبهشتی که در این قرارداد پژوهشی خواستیم بنا را به لحاظ سنگ‌شناسی تحلیل کنند تا بتوانیم اقداماتی را که در خصوص سلامت بنا انجام می‌دهیم با شناخت دقیق و کامل از برج قابوس باشد.
نورنقانی در ادامه گفت: همچنین با تیم تحقیقاتی دیگری طرح ها و لیست ابزاری که باید تهیه شود، تهیه و در حال برنامه‌ریزی پایش دقیق بنا هستیم. می‌خواهیم ابزار دقیقی را بر روی برج قابوس نصب کنیم تا بتوانیم مقدار رطوبت و تغییرات رطوبت را در هر لحظه اندازه‌گیری کنیم. در واقع در حال نصب سنسورهایی هستیم تا پایش دقیقی نسبت به رطوبت و فاکتورهای دیگر زیست محیطی داشته باشیم. همچنین در حال برنامه‌ریزی برای رطوبت‌های زیرزمینی و تغییر سطح آب زیرزمینی هستیم.
وی ادامه داد: در تابستان که میزان بارش‌ها کم است، سطح آب زیرزمینی کاهش و در زمستان که میزان بارش زیاد است سطح آب زیرزمینی افزایش پیدا می‌کند و این موجب تغییر تراز آب‌های زیرسطحی می‌شوند. ما برای اندازه‌گیری این آب‌ها که آیا به بنا آسیبی می‌رساند یا خیر در حال کار گذاشتن ابزار دقیقی بر روی تپه بنا هستیم و مطالعات مربوط به طرح را انجام داده‌ایم.
نورتقانی ادامه داد: در خصوص رطوبت‌های نزولی اقداماتی از جمله بندکشی بنا انجام شده و کنترل و جلوگیری از آن به مراتب آسانتر از رطوبت صعودی است.
مدیر پایگاه میراث جهانی برج قابوس در پایان گفت: این بنا یک بنای حساس و جهانی است؛ نمی‌خواهیم کاری انجام دهیم که موجب آسیب به این بنا شود و شان و منزلت برج قابوس آسیبی ببیند. چندین قرارداد در قالب پروژه تحقیقاتی مرتبط با رطوبت، سلامت سازه و فرسایش‌های زیستی با دانشگاه شهید بهشتی، دانشگاه فردوسی مشهد، دانشگاه استانبول و پژوهشکده علمی‌صنعتی بسته‌ایم تا بتوانیم طرح جامع حفاظتی و مرمتی را برای این بنا تاریخی تهیه کنیم.
به هر حال بنای برج قابوس یکی از سازه های تاریخی و ملی کشور است که حراست و حفاظت از آن اعتبارات و بودجه ها و توجه خاصی را می‌طلبد تا حداقل گردشگرانی که به بهانه تماشای این بنا به استان گلستان سفر می‌کنند از سرزندگی و ایستادگی یک اثر تاریخی لذت ببرند و احساس کنند که آثار ملی کشور تحت حفاظت و حراست متولیان امر قرار دارد.
گزارش از : الف. رحمتی
