یکی از روشهای متداول انجام پروژه های بزرگ عمرانی و تأسیساتی نظیر آب شیرین کن های صنعتی بزرگ آب دریا استفاده از روش اجرای پروژه طرح و ساخت(EPC) صنعتی یا غیر صنعتی است.
روش طرح و ساخت(EPC) در حقیقت نسل سوم و تکامل یافته روش اجرای پروژه در دنیا است. معایب و کاستیهای مربوط به روشهای اجرای پروژه به صورت دو عاملی(کارفرما، پیمانکار) و سه عاملی(کارفرما، مشاور و پیمانکار) نیاز به تعریف روش جدید و بهینه دیگری را به وجود آورد که منجر به شکل گیری قراردادهای طرح و ساخت گردید. این روش اجرای پروژه در بسیاری از پروژه های صنعتی، تأسیساتی و عمرانی مورد اقبال قرار گرفت. ولی گذشت زمان و تجربه اجرای پروژه های متعدد با این روش نشان می دهد که تناسب نوع پروژه با ماهیت پیمانهای طرح و ساخت یکی از عوامل تعیین کننده در موفقیت اجرای پروژه های بزرگ خصوصاً پروژه های بزرگ آب شیرین کن آب دریا است. عدم توجه به ماهیت پروژه و تطابق آن با نوع پیمان یکی از عوامل مهم بروز اختلاف یا شکست پروژه های بزرگ صنعتی نظیر پروژه های آب شیرین کن است. از اینرو شناخت تفاوتهای قراردادهای طرح و ساخت صنعتی و غیر صنعتی برای سنجش میزان تناسب نوع قرارداد با ماهیت پروژه، پیش از شروع پروژه بسیار حایز اهمیت است.
سازمان برنامه و بودجه کشور، ضوابط اجرایی و شرایط عمومی پیمانهای طرح ساخت(EPC) صنعتی و غیر صنعتی را تدوین نموده است. ولی توجه به تفاوتهای تأثیر گذار این دو مدل پیمان برای پرهیز از اختلافات در مدت زمان انجام پروژه ضروری است.
نحوه پرداخت پیمان
نحوه پرداخت یکی از مهمترین عوامل تأثیرگذار در روند اجرای پروژه های طرح و ساخت است. زیرا جریان نقدینگی پروژه به شدت متأثر از نحوه پرداختها بوده و بالتبع آن نحوه پیشرفت پروژه و انطباق آن با برنامه زمانبندی نیز تحت تأثیر شرایط پرداخت به پروژه خواهد بود. علی الخصوص در پروژه های طرح و ساخت که بخش خرید مصالح و تجهیزات به عهده پیمانکار بوده و گاهاً بخش قابل توجهی از نقدینگی پروژه را به خود اختصاص می دهد.
پرداختها به پیمانکار در قراردادهای طرح و ساخت صنعتی براساس جدول تفکیکی مبلغ پیمان برای بخشهای مختلف کار در پیوست یک قرارداد یا برحسب مورد براساس فهرست مقایر و بهای درج شده در پیوست دو پیمان با درنظر گرفتن میزان واقعی کار انجام شده یا پیشرفت پروژه انجام می گردد.
در پیمانهای طرح و ساخت غیر صنعتی نیز اگر پیمان دارای جدول پرداختها(که مشخص کننده اقساطی است که مبلغ پیمان مطابق آنها پرداخت می شود) باشد، پرداختها مطابق جدول پرداختها به پیمانکار تعلق می گیرد. اگر قرارداد دارای جدول پرداختها نباشد، پیمانکار ضروری است بودجه پروژه را در دوره های زمانی سه ماهه به کارفرما اعلام نماید تا پیش بینی های لازم در مورد تأمین منابع آن توسط کارفرما انجام گردد.
تفاوت مهم میان شرایط عمومی قراردادهای طرح و ساخت صنعتی و غیر صنعتی از حیث نحوه پرداختها را می توان در بخش خرید پروژه جستجو نمود. به طور معمول در قراردادهای طرح و ساخت صنعتی، بخش خرید سهم بالایی از هزینه های پروژه را به خود اختصاص می دهد. تجهیزات الکترومکانیکال، پکیج های مختلف فرایندی، مخازن، تجهیزات ابزار دقیق و کنترلی، لوله و اتصالات و ... برخی از اقلام معمول بخش خرید پروژه های صنعتی است که در برخی از پروژه ها تا 80 درصد هزینه های پروژه را به خود اختصاص می دهند.
مدیریت جریان نقدینگی پروژه در بخش خرید توسط پیمانکار، نیازمند پرداختهای هماهنگ با آهنگ پیشرفت برنامه زمان بندی پروژه در بخش خرید دارد. همانطور که پیشتر اشاره گردید در پیمانهای طرح و ساخت صنعتی، بخشی از پرداختها متناسب با تحویل اسناد استعلام اولیه از فروشنده یا سازنده، اسناد سفارش مصالح و تجهیزات و اسناد حمل و تحویل آنها به کارفرما به پیمانکار تعلق می گیرد. در حقیقت پیمانکار پیش از ورود اقلام خرید پروژه به کارگاه قادر خواهد بود که بخشی از هزینه های مترتب با آنها را متناسب جدول تفکیکی مبلغ پیمان دریافت نماید که این مبالغ عمدتاً به پیش پرداخت قراردادهای خرید از سازندگان و فروشندگان اختصاص می یابد. این جابجایی نقدینگی میان کارفرما و پیمانکار در بخش خرید پروژه، کمک قابل توجهی به تسهیل فرایند خرید تجهیزات می نماید و از سِری شدن برخی از فعالیتهای موازی در بخش خرید به دلیل نقصان در میزان نقدینگی پیمانکار جلوگیری می نماید و منجر به تسریع در آهنگ پیشرفت پروژه خواهد شد.
تغییر مبلغ پیمان در قرارداد طرح و ساخت صنعتی و غیر صنعتی
در قراردادهای طرح و ساخت صنعتی، مبلغ پیمان در شرایط ذیل قابل تغییر است.
- صدور دستور تغییر کار، که منجر به افزایش یا کاهش مبلغ پیمان شود.
- تغییر مقادیر کارهای انجام شده طبق مدارک پیمان در مقایسه با مقادیر اولیه ضمیمه پیمان برای بخشی از پیمان که براساس فهرست بها تنظیم شده باشد.
- کاهش مبلغ ناشی از خسارت تاخیر در اتمام به موقع کار
- افزایش مبلغ ناشی از تسریع کار، به شرط پیش پرداخت هزینه تسریع کار، در شرایط خصوصی.
- تغییر مبلغ ناشی از تعدیل، در صورتی که در شرایط خصوصی برای جبران نوسان قیمت مصالح و تجهیزات، کرایه ماشین آلات ساختمانی، دستمزد نیروی انسانی و ... تعدیل پیش بینی شده باشد.
- کاهش مبلغ پیمان به دلیل قصور پیمانکار در اقدام به موقع برای اصلاح کارهای ناقص و انجام کار به وسیله کارفرما
تمامی موارد شش گانه تغییر در مبلغ پیمان به استثنای تغییر مبلغ پیمان ناشی از تعدیل در قراردادهای طرح و ساخت غیر صنعتی نیز پیش بینی شده است. بدین ترتیب عدم شمول تعدیل به قراردادهای طرح و ساخت غیر صنعتی یکی از تفاوتهای مهم دو نوع پیمان است.
مطابق ضوابط اجرایی قراردادهای طرح و ساخت غیر صنعتی، چنانچه پرداخت تعدیل و روش محاسبه آن در شرایط خصوصی پیمان پیش بینی نشده باشد، مبلغ پیمان در اثر افزایش یا کاهش هزینه های نیروی انسانی، کالاها و دیگر عوامل موثر تعدیل نمی گردد. در حقیقت در پیمان طرح و ساخت غیر صنعتی، چنانچه افزایش هزینه ها با دیگر مواد شرایط پیمان پوشش داده نشود، چنین تلقی می گردد که مبلغ پذیرفته شده پیمان، پوشش دهنده کلیه هزینه های افزایش یافته است و پیمانکار نمی تواند که نسبت به تعدیل مبلغ پیمان ادعایی مطرح نماید.
کارفرمایان هوشمند فرایند انتقال ریسک ناشی از عدم تعدیل نرخ پیمان را تحت شرایطی مدیریت می کنند که در آینده خود گرفتار آثار تبعی آن نشوند. به زبان ساده تر کارفرمای آینده نگر تا نقطه ای ریسک ناشی از عدم شمول تعدیل را به پیمانکار منتقل می کند که پروژه با شکست ناشی از اشتباه در براورد قیمت پیمانکار به دلیل ریسکهای ناشی از افزایش هزینه های پروژه ار این محل مواجه نشود.
تفاوت در مدت زمان بررسی صورت وضعیت و پرداخت کارفرما
یکی از عوامل مهم تأثیر گذار در فرایند تنظیم جریان نقدینگی پروژه، مهلت مقرر قانونی مشاور و کارفرما در تأیید و پرداخت صورت وضعیت های میانی پیمانکار است. آنچه از منظر پیمانکار حائز اهمیت است، اطلاع از زمان بازگشت هزینه هایی است که در طی پروژه انجام می دهد. برنامه ریزی خرید مصالح و تجهیزات، هزینه های مرتبط با عوامل انسانی و اجرا بدون اطلاع از زمان بازگشت منابع(هزینه شده) از جانب کارفرما به پیمانکار هرگز ممکن نخواهد بود.
مجموع مدت زمان بررسی مشاور و مهلت پرداخت کارفرما در پیمانهای طرح و ساخت غیر صنعتی برابر با 77 روز از تاریخ وصول صورت وضعیت میانی پیمانکار خواهد بود. پیش از اتمام این بازه زمانی پیمانکار حق هیچ گونه ادعایی را نسبت به تعجیل در پرداختها نمی تواند داشته باشد. ولی در پیمانهای طرح و ساخت صنعتی مدت زمان بررسی مشاور و مهلت پرداخت کارفرما به 30 روز فشره شده است.
تفاوت 47 روزه میان زمانهای نقدشوندگی صورت وضعیتهای میانی در پیمانهای طرح و ساخت صنعتی و غیر صنعتی یکی از ملاحظات مهم در تنظیم جریان نقدی پروژه در دو پیمان است. در حقیقت پیمانکار برای جبران کمبود نقدینگی 47 روزه ضروری است که میزان و زمان دریافت پیش پرداخت، برنامه زمان بندی و مواعد ارسال صورت وضعیت را به گونه ای با یکدیگر تنظیم نماید که هیچگاه پروژه با کمبود نقدینگی و بالتبع آن تأخیر مواجه نشود.
اجرای موفق پروژه های مربوط به شیرین سازی آبهای شور مستلزم بکارگیری مدل قراردادی صحیح متناسب با نوع و نیازمندیهای پروژه است. مطالعه سرنوشت مربوط به پروژه های متعدد تصفیه آب صنعتی در کشور نشان می دهد که یکی از عوامل بروز اختلاف در پیمانها، عدم تناسب نوع پیمان با موضوع پروژه است.
نگارنده: احسان مجتبوی- طراح و پژوهشگر آب شیرین کن های آب دریا
