کرمانشاه و رودخانه «قره سو» از دیرباز در مسیر کوچ پرندگان مهاجر و لک‌لک‌ها قرار داشت اما از سال ۱۳۱۳ همزمان با انتقال پالایشگاه از نفت شهر به کنار رودخانه قره سو، نخستین گروه از لک لک‌ها در این منطقه ماندگار شدند.
این پرندگان که پیش تر در فصل پاییز و زمستان در لانه‌های فصلی دیده می‌شدند، پس از آن سال بر روی تیرک‌های چراغ برق نیز برای خود لانه درست کردند و به زادو ولد پرداختند.
کارکنان قدیمی پالایشگاه کرمانشاه می گویند، نخستین بار انگلیسی‌ها که برای ایجاد پالایشگاه به کرمانشاه آمده بودند، در کنار منازل سازمانی برای لک لک‌ها خانه ساختند و آنها را به زندگی در کنار انسان تشویق کردند.
لک لک پرنده‌ای بزرگ با پاها و گردن دراز و منقار بلند و راست است که آهسته به پرواز در می‌آیند و در حال پرواز پاها و گردن را کشیده و اندکی رو به پایین نگه می‌دارند.
این پرنده با طول معمولا ۱۰۵ سانتیمتر به وسیله پر و بال سفید، شاهپرهای بالی سیاه براق، گردن دراز، منقار و پاهای دراز برنگ سرخ و روشن به آسانی تشخیص داده می‌شود.
این پرندگان با وجود گذشت ۸۵ سال از حضور دائمی خود در کرمانشاه همچنان در کنار خانه‌های سازمانی شرکت پالایشگاه کرمانشاه برای خود خانه دارند و در چند کلنی کنار هم زندگی می‌کنند.
در شهرک مسکونی پالایشگاه کرمانشاه تمام خانه ها ویلایی، یک طبقه و شیروانی دار هستند که در کنار آنها درخت‌های چنار بسیاری به چشم می‌خورند؛ با قدم زدن در این شهرک به راحتی می توان لانه‌های لک لک ها را بر روی درختان، دودکش‌های قدیمی و تیرک‌های چراغ برق دید.
یکی از لانه های قدیمی لک‌لک‌ها که در بر روی تیر برق های قدیمی و در کنار منازل مسکونی پالایشگاه کرمانشاه ایجاد شده است.
پیچیدن صدای لک لک ها در پالایشگاه
لک لک هــا، برخــلاف پرنده های دیگر اندام تولید صــدا در حنجره ندارند اما آن ها با به هــم زدن منقار خود صدای تق تق تولید می‌کنند که معمولاً برای ابراز شادمانی و یا برای هوشیار کردن یکدیگر است.
به عنوان مثال زمانی که لک لک زیادی در لانه های خود باشند و یک غریبه از کوچه های شهرک مسکونی پالایشگاه عبور کند، صدای تق تق لک لک ها در این شهرک می پیچد و یا هنگامی که پرنــده نر و مــاده همدیگر را در لانه ملاقات صداهایی شبیه خرخر و هیس هم از خود درمی آورند.
لک لک ها به مرور زمان با اهالی شهرک و صاحبان خانه ها آشنا شده اند و نه تنها از آنان نمی ترسند بلکه گاها ترددهای آنان را نیز زیرنظر می، گیرند، در حالی که این پرندگان به حضور غریبه‌ها به سرعت واکنش نشان می دهند.
دوستی لک‌لک‌ها با پرسنل پالایشگاه
یکی از ساکنان شهرک مسکونی پالایشگاه کرمانشاه که لک لک ها بر روی درخت کنار خانه آنان لانه دارند به خبرنگار ایرنا، گفت: بعضی وقت ها برای این پرنده‌ها چوب‌های کوچک و باریک را در گوشه‌ای از بام خانه جمع می‌کنیم و آنها برای ساخت لانه از چوب‌ها استفاده می‌کنند.
علی ۳۴ ساله که از مهندسان شرکت نفت است، ادامه داد: لک‌لک‌های کنار خانه ما تمام طول سال هستند اما، جمعیت آنها معمولا در پاییز و زمستان اضافه می شود؛ بعضی اوقات برای لک لک ها مقداری ضایعات گوشت مرغ یا ماهی در بالای خانه می گذاریم تا بخورند.
لانه لک‌لک‌ها بالای تیرهای برق قدیمی
قره سو لک‌لک‌ها را ماندگار کرد
رییس اداره حیات وحش محیط زیست کرمانشاه در رابطه با ماندگاری این پرندگان به ایرنا گفت: لک لک معمولا با شروع فصل سرما از عرض های شمالی زمین برای زمستان گذرانی به عرض های جنوبی سفر می کنند و در مسیر کوچ خود در مناطق مختلفی از استان توقف دارند.
«علی زمان خان‌محمدی» با بیان اینکه لک لک ها علاوه بر مهاجرت می‌توانند در یک منطقه ماندگار شوند، گفت: لک لک های پالایشگاه کرمانشاه با توجه به نزدیکی این محل به رودخانه قره سو و فراهم بودن شرایط محیطی مدت‌هاست که در این منطقه ماندگار شده‌اند.
وی با بیان اینکه این پرندگان از قورباقه‌ها، ماهی‌های کوچک و سایز موجودات آبزی تغذیه می‌کنند، گفت: این پرندگان می توانند علاوه بر آبزیان از ضایعات گوشت و دیگر پس ماندهای انسانی نیز تغذیه کنند، از این رو وجود غذا کافی در پالایشگاه کرمانشاه می تواند یکی از دلایل ماندگاری این حیوانات باشد.
رییس اداره حیات وحش محیط زیست کرمانشاه یادآور شد: محیط پالایشگاه کرمانشاه برای این پرندگان محیطی امن محسوب می‌شوند و آنها در معرض آزار و شکار نیستند به همین دلیل به راحتی در این منطقه زاد و ولد و جوجه‌های خود را بزرگ می‌کنند.
خان محمدی توضیح داد: هر ساله در فصل سرما با توجه به ورود لک لک های مهاجر جمعیت لک‌لک‌های پلایشگاه کرمانشاه افزایش پیدا می‌کند و حتی امکان دارد بخشی از تازه وارد های جوان نیز پس از جفت گیری و لانه سازی در این منطقه ماندگار شوند.
یکی از کلنی‌های لک‌لک ها بر روی درخت‌های شهرک مسکونی پالایشگاه کرمانشاه
تغذیه و تولید مثل لک‌لک‌ها
لک لک ها با استفاده از منقارشان و با انجام یک فن کمیاب و موثر برای ماهیگیری استفاده می کنند، این پرنده منقارش را بازکرده و داخل آب فرو می‌برد و سپس منتظر می‌ماند تا ماهی بدشانسی از آنجا عبور کند سپس می‌تواند در کمتر از ۲۵ میلی‌ثانیه منقارش را ببندد؛ این واکنش سریع تنها در تعداد کمی از مهره‌داران دیگر قابل مشاهده است.
لک‌لک‌ها برای انجام فن ماهیگیری خود، رودخانه‌های متروکه‌ای را ترجیح می‌دهند زیرا ماهی‌ها در این مناطق جمع می‌شوند.
اگرچه لک‌لک‌ها ماهی‌های کوچک را می‌خورند، اما تعداد ماهی هایی که می خورند خیلی زیاد است؛ در طول فصل تولیدمثل هر جفت در یک آشیانه، به همراه ۲ جوجه تازه بال درآورده ممکن است بیش از ۱۸۱ کیلوگرم ماهی بخورند.
لک لک ها ماده ۲ تا پنج تخم می‌گذارند، هر ۲ جنس نر و ماده برای مدت یک ماه روی تخم‌ها می‌خوابند و جوجه‌های جوان ۲ ماه بعد از تخم‌گذاری خارج می‌شوند.
نمای یکی از خانه های قدیمی پالایشگاه کرمانشاه و لانه ای که لک لک ها بر روی دودکش آن ایجاد کرده اند.
حفاظ از لک لک‌ها
یک پرنده شناس در گفت وگویی عوامل تهدید لک لک ها در ایران را تخریب زیستگاه، شکار پرنده توسط متخلفین و نیز برق گرفتگی عنوان کرده است.
«رضا علی اصلی» در این رابطه گفت: در برخی مواقع لک لک هایی که برای لانه سازی یا استراحت از تیرهای برق استفاده می کنند، دچار برق گرفتگی می شوند، از این رو برای حل این موضوع باید تیرهای برق روستاهایی که مکان زادآوری پرندگان است، عایق شود.
وی افزود: بحث برق گرفتگی پرندگان معضل بزرگی برای ۲ گروه محیط زیست و شرکت توزیع برق (وزارت نیرو) است. محیط زیستی ها از این بابت که گونه های ارزشمند روز به روز طعمه برق می شوند و مدیران شرکت توزیع برق از این بابت که برق گرفتگی ها موجب قطعی جریان برق و ایجاد خسارت هایی برای آنها می شود، ناراضی هستند.
این پرنده شناس توصیح داد: علاوه بر عایق کاری یکی از روش ها برای حفظ خطوط انتقال برق از پرندگان به ویژه پرندگان بزرگ جثه استفاده از سازه هایی است که از نشستن پرندگان بزرگ جثه مانند پرندگان شکاری و لک لک ها جلوگیری کند.
لانه لک لک ها داخل یکی از منازل مسکونی پالایشگاه کرمانشاه
فرهنگ احترام به لک لک
لک لک ها مانند درناها در نزد مردم به ویژه مردم آسیا محترم و محبوب هستند و داستان های زیادی در خصوص آن ها را می‌توان از هر سرزمینی شنید.
در بسیاری از فرهنگ ها، لک لک نشان دهنده باروری، بهار و موفقیت و به معنای عشق بی پایان در آن خانه ای است که نشانی از این پرنده در آنجا وجود داشته باشد.
در ایران به این پرنده حاجی لک لک هم می‌گویند، زیرا مردم تصور می کنند این پرنده از سمت مکه به سمت ایران می آید و آن را مقدس می‌دانند.
در گذشته های نه چندان دور در بعضی از شهرها مانند قم لک لک ها بر فراز بادگیرها و یا تیرهای برق آشیانه داشتند اما به دلیل گسترش فضای شهری و از بین رفتن زیستگاه ها دیگر شهرهای ما میزبان لک لک ها نیست. اما هنوز هم می توان در روستاهای غرب و شمال غرب ایران لک لک ها را در کنار انسان ها دید.
در برخی از روستاهای ایران این پرنده را به عنوان عاملی برای برکت روستا می دانند بنابراین حفاظت از آن را به عنوان یک وظیفه عمومی برای اهالی روستا قلمداد می کنند.
لک‌لک در فرهنگ دیگر کشورها
به گفته تاریخ شناسان با توجه به پرستش حیوانات در گذشته های دور، پرندگان بزرگ مورد ستایش اقوام قرار می‌گرفتند و نمادی از فنا، ارواح هوا، صعود به آسمان، تفکر، تخیل و صعود به بهشت و سفر جادویی هستند.
در اسطوره ها و قصه های اقوام و ملل زیادی سوژه هایی در باره تبدیل لک لک ها به انسان و برعکس وجود دارد، در یکی از افسانه های استرالیایی، جادوگر، دختری را که نمی خواست زن او بشود به لک لک تبدیل کرد و در یک قصه ژاپنی لک لک مجروح به دختر زیبایی مبدل شد که بافنده زبردستی بود ولی چون صاحب خانه متوجه شد که دختر در قالب لک لک چنین زیبا می بافد، دختر دوباره لک لک شد و پرواز کرد و رفت.
در روسیه باستان نیز لک لک های در حال رقص بر وسایل زیادی مانند دستبند و بازوبند و دیگر وسایل نقش بسته اند و این باور وجود داشت که هرکس قبل از دیگران رقص لک لک ها را در بهار ببیند خوشبخت و موفق خواهد بود.
با تمام این اوصاف ضرورت دارد که اداره کل محیط زیست استان کرمانشاه نیز همچون دیگر نقاط ایران برای حلقه گذاری و نظارت بیشتر بر زیست این پرندگان در استان اقدام کند.
