عمارت خسروآباد با بنایی تاریخی که به حکومت زندیه و دوره خسروخان اول حاکم کردستان باز می‌گردد نشان از تمدن و میراث فرهنگی به جامانده ازحاکمان و والیان استان کردستان است.
به گزارش ایلنا، این بنای تاریخی به سال " 1223 ه.ق " به دستور امان الله خان اردلان فرزند خسروخان بزرگ و پسر خسروخان ثانی در مساحت 6000 متر مربع در منتهی الیه خیابان کشاورز کنونی ساخته شده است. نظرات گوناگونی در خصوص این بنای عظیم و مقر حکومتی کردستان وجود دارد بطوریکه بعضی از صاحبنظران قسمت غربی بنا را که قصر نامیده می شود مربوط به دوره زندیه و توسعه و تکمیل آن را توسط امان الله خان اردلان می دانند.
سنگ نوشته قسمت شرقی عمارت به تاریخ " 1223 ه.ق " قریب 205 سال پیش ثبت شده و عمارت را به نام خسرو آباد معرفی کرده و از این رو به خسروآباد شهرت یافته است. خسروخان پسر بزرگ امان الله خان اردلان بوده و مادرش نیز دختر حاج احمد وزیر و همشیره میرزا فرج الله وزیر بوده است. زن اول خسروخان"حُسن جهان خانم"دختر فتحعلی شاه قاجار بوده که از او دارای دو پسر به نامهای رضاقلی خان و غلام شاه خان بوده است. زن دوم خسروخان مستوره اردلان (شاعر و مورخ) سنندجی بوده که از ایشان صاحب فرزندی نشده است.
همچنین هنگام ورود ناصرالدین شاه به کردستان در سال 1275 ه.ق (1233 ه.ش) در خسرو آباد برای وی خیمه و خرگاه دایر شد. در سال 1375 قمری (1317 شمسی) علی اکبر خان شرف الملک اردلان نوه امان الله خان والی و وارث باغ و کاخ خسرو آباد این مجموعه را به میرزا صادق خان اعزازالملک فروخت. میرزا صادق خان اعزازالملک فرزند دوم میرزا محمد وزیر و برادر کوچک مشیرالدیوان و برادر بزرگ آصف دیوان بوده است. از آن تاریخ عمارت در اختیار خاندان وی (صادق وزیری) قرار گرفت و تا حدود 50 سال پیش چندین بنا بر سبک‌های مختلف در دوره قاجاریه و پهلوی در این مجموعه ساخته شده است.
بخشهای مختلف عمارت خسرو آباد عبارتند از:
* حمام
در ضلع شرقی عمارت و در طرف راست در ورودی عمارت حیاطی وجود دارد که مطبخ و حمام عمارت در آن بنا شده است. این حمام به سبک حمام های دوره صفویه ساخته شده ودارای بخشهای مختلفی شامل: 1_سربینه 2_خزینه حمام 3_ اصلاح خانه 4_ تون یا آتش دان 5_ گربه روها 6- توالت که دارای تزئینات آهکبری است.
*خندق دور عمارت
در چهار طرف عمارت و چهار باغ خسرو آباد خندقی در زمان ساخت عمارت حفر شده است که در حال حاضر به علت عبور خیابانها و ساخت بناهای جدید در اطراف عمارت اثری از آن نمانده است.
*اصطبل
در قسمت جنوبی عمارت فضایی برای اصطبل در نظر گرفته شده است. این اصطبل که بسیار استادانه با طاق های ضربی ساخته شده محل نگه داری حیوانات داخل چهارباغ و عمارت بوده است.
*مطبخ
در مجاور حمام عمارت حیاط کوچکی وجود دارد که قسمت شمالی آن محل پخت و پز و درست کردن نان برای ساکنین افراد ساکن در عمارت بوده است.
* حیاط‌های عمارت
حیاط اندرونی
این حیاط مخصوص خانواده ابوالقاسم خان اردلان بوده که دارای حوض 8 ضلعی می باشد و در طرف راست قصر عمارت بنا شده است
حیاط اصلی
این حیاط که قصر عمارت در قسمت غربی آن بنا شده دارای یک حوض به شکل صلیب است که حیاط را بر 4 قسمت تقسیم کرده وکف این حیاط توسط سنگهای لاشه ای فرش شده است.
حیاط حمام و مطبخ
کوچکترین حیاط این بنا در قسمت شرقی آن قرار دارد که حمام و مطبخ عمارت در آن ساخته شده است.
تزیینات وابسته به معماری عمارت
۱)آهک بُری
طرح آهک بُرهای حمام خسرو آباد به شیوه ی اسلیمی و گل مرغ و حیوانات بوده که با زمینه لاجوردی سرتاسر طاقها و دیوارهای حمام را پوشانده است.
2)اروسیها
در سه قسمت طاق های هشتی حوض خانه قصر سه اروسی سه دری وجود دارد که دو عدد آن با طرح جقه اسلیمی و لنگه بازو بندی می باشد اروسی روبروی در قصر نیز یک اروسی چهاردری است دارای ترنج در بالای کتیبه لنگه ها که دور آن با آ لت های ریز تزیین است. در طبقه بالا نیز اروسی سه دری وجود دارد که نمای بالای قصر است. این اروسی که با طرح اسلیمی خورشیدی هفت مجلسی می باشد تماماً از نوع شیشه رنگی است.
3) پوشش سقف اتاق‌ها
نحوه ی پوشش به صورت سنتی مناطق سردسیر بوده است. پس از تمام شدن دیوارها ابتدا تیرهای چوبی را به صورت افقی روی سقف اتاق قرار می دهند به صورتی که یک در میان سر تیرها باریک و کلفت شود. سپس روی تیرها چوبی را با تخته های 2 سانتی متری تخته کوبی کرده اند.
4) گچ بُری
عمارت خسرو آباد دارای گچ بُری های منحصر به فردی می باشد که در قسمتهای مختلف بنا کار شده است این گچ بُری ها توسط استادکار بومی به نام استاد محمد رش(سنندجی) ساخته شده وبیشترین گچ بُری های بنا در بخش شرقی عمارت و مربوط به ستونها و قوسهای بالای کار می باشد. کادر در اصلی نیز با گچ بُری تزیین شده است.
5) آجر کاری
تمامی تزیینات آجر کاری این بنا به صورت خفته و راسته بوده و در قوس بالای درها و ورودی حیاط ها از این نوع آجرکاری استفاده شده است.
همچنین عملیات مرمت این بنا از سال 1373 آغازشده وعمارت خسرو آباد به شماره 1491 در فهرست آثار ملی کشوربه ثبت رسیده ودر سال1386 بخش باقیمانده این عمارت به تملک میراث فرهنگی درآمد.
