امروزه هدف از زندانی کردن در کنار بازدارندگی و دور کردن فرد از اجتماع، ایجاد تاثیری مثبت بر ذهن و رفتار فرد است اما حبس کشیدن و قطع ارتباط، همیشه فرد را با ناملایمات و سختی‌هایی روبرو می‌کند، جدایی از جامعه، خانواده و دوستان و ایجاد یک انزوا برای فرد در زندان بر روحیات او تاثیر منفی زیادی می‌گذارد.
این نگرانی‌ها می‌تواند در شرایط خاصی که ناشی از اتفاقات داخل زندان یا خارج از آن باشد افزایش یافته و تنش را در فرد و حتی در جامعه زندانیان بیافزاید، نگرانی از شیوع ویروس کرونا یکی از این عوامل تشدید کننده است که این روزها در جامعه زندانیان نیز بروز کرده و تنش‌هایی هم داشته است.
نگرانی خود فرد از ابتلای به بیماری و این ترس ناخواسته که در این بند نمی‌تواند با بیماری مقابله کند از یک سو و از سوی دیگر نگرانی از ابتلای خانواده و دوستان فرد و اینکه در کنار آنها نخواهد بود ذهن زندانی را بشدت درگیر خود می‌کند.
شرایط و فضایی که زندانی در آن بسر می‌برد به شکلی است که در آن، وقت و زمان به سختی طی می‌شود که در نتیجه ذهن او را بیشتر درگیر این تفکرات و نگرانی‌ها می‌کند.
یک زندانی به صورت ضمنی هم توجیه شده که در سزای کاری که انجام داده جای او در زندان است اما در این شرایط خاص و بحرانی این توجیه او را آرام نمی‌کند و نگه نمی‌دارد بنابراین زندانبان‌ها هم نمی‌توانند همچون شرایط عادی با زندانیان مواجه شده و برخورد کنند.
زندانبان‌ها و مسوولان زندان در چنین شرایطی باید تدابیر ویژه‌ای داشته باشند و آمادگی در محافظت از زندان و زندانی را گسترش دهند در چنین فضای ملتهبی فکر خروج از زندان و بند بسیار بیشتر به مغز زندانیان خطور می‌کند و از زمان انتشار خبرهای شیوع کرونا در جهان، شاهد تلاش برای فرار یا فرار زندانیان از چند زندان در برزیل، یک زندان در واشنگتن و چند زندان در کشورمان بودیم.
اخیرا هم ۷۴ نفر از زندانیان زندان شهر سقز گریختند (البته تاکنون ۵۴ زندانی بازگشته یا دستگیر شده‌اند) وقتی با بررسی آمار شیوع کرونا در استان کردستان می‌بینیم سقز شامل بیشترین موارد ابتلا و مرگ را دارد در می‌یابیم همین فضای نگرانی و اضطراب را در این شهر و به تبع در زندان آن گسترش داده است.
زندان به عنوان یک جامعه کوچک پیرو جامعه اصلی است
یک جامعه شناس با بیان اینکه زندان نمونه‌ای کوچکتر از یک جامعه بزرگ است که همه آن پیچیدگی‌ها و مختصات یک جامعه بزرگ در جامعه کوچک زندان هم وجود دارد، گفت: وقتی که در درون جامعه بزرگتر و اصلی شرایط اجتماعی، اقتصادی تغییر می‌کند و اضطراب، دلهره و حالتی از آنومی و ناهنجاری به وجود می‌آید طبیعی است که ممکن است به انحای مختلف اضطراب و نگرانی به جامعه کوچکتری همچون زندان وارد شود.
دکتر رشید احمدرش با اشاره به ترس ناشی از عدم کنترل در شرایط بحرانی اظهار داشت: شهروندان در جامعه اصلی هم احساس کنترل کمتری بر امور زندگی خود حس می‌کنند و با یک وضعیت پیش بینی نشده مواجه می‌شوند طبیعی است که در صدد بر آیند تا به انحای مختلف مدیریت شرایط را بدست گیرند و کمی از استرس و اضطراب ناشی از ناهنجاری بیرون بیایند.
وی تاکید کرد: در چنین شرایطی بدیهی است تنها یکی از راه‌هایی که ممکن است به سادگی به ذهن هر زندانی خطور کند تا خود را از شرایط اضطراب و استرس برهاند، فرار خواهد بود.
احمدرش اضافه کرد: عوامل زندان می‌توانند نقش تسهیل‌گر داشته باشند و از یک طرف اضطراب‌های ناشی از ویروس کرونا را که در جامعه بزرگتر وجود دارد با شدت بیشتر به درون زندان منتقل کنند و یا بالعکس با اتکای به آموزش‌های روانشناختی لازم به عنوان سدشکن عمل کرده و میزان دلهره ناشی از این بیماری که در جامعه وجود دارد را در زندان تقلیل دهند.
این مدرس دانشگاه یادآور شد: شرایط ویژه در زندان یک کنش طبیعی است که می‌شود به مانند هر مسئله اجتماعی دیگری به شکلی معقولانه و منطقی با آن برخورد کرد و راهکارهایی برای آن ارائه داد و یکی از راهکارها می‌تواند آموزش کارکنان و افراد مرتبط با امورات زندان باشد که در شرایط خاص چگونه با زندانیان برخورد کنند.
احمدرش دادن مرخصی‌های جهت‌دار و مقطعی، استفاده از شیوه‌های جایگزین در مجازات همچون پابند الکترونیکی به جای نگه داشتن برخی از زندانیان در زندان و ارائه آموزش‌های مددکاری، فرهنگی، اجتماعی و روانشناختی به جامعه زندانیان را برخی از راهکارها برای تعدیل شرایط دانست.
وی اظهار داشت: زندانی در مقایسه با افراد دیگر جامعه اصلی، کسی است که مسائل و مشکلاتی داشته بنابراین آسیب‌پذیرتر است و نیازمند توجه بیشتری است.
این جامعه شناس گفت: شایعه یا خبر کمبود و فقدان تجهیزات پزشکی و بهداشتی بسیار سریع می‌تواند به درون زندان سرایت کرده و حالتی به وجود آورد که فرد زندانی احساس کند کنترلی بر امور ندارد و در نتیجه ممکن است دست به کارهایی بزند که برای خودش و جامعه آسیب‌زا باشد و هزینه ایجاد کند.
احمدرش تاکید کرد: مدیریت معقول، منطقی و علمی و برخورد همراه با سعه صدر و ارائه آموزش‌های لازم و پیشگیرانه می‌تواند تا حدودی از میزان احساس به فرار در زندانی کم کند، زندانیان در جامعه ما افراد فراموش شده‌ای هستند که کمترین میزان دسترسی و بهره‌برداری از آموزش‌های شهروندی و روانشناختی و جامعه‌شناختی را دارند.
وی با اشاره به اینکه وجود مددکار اجتماعی در زندان کافی نیست، یادآور شد: مهارت‌آموزی، پیش‌آموزی، نشاط، برگزاری برنامه‌های مفرح در زندان، دسته بندی و تفکیک کردن زندانیان، در نظر گرفتن زندانی به عنوان یک فرد قربانی و آسیب‌پذیر که نیازمند کمک و توانمندسازی است تا بتواند اصلاح شود از جمله نیازهای یک زندانی بویژه در شرایط خاص است.
احمدرش افزود: هدف اصلی زندان حذف و طرد فرد زندانی شده نیست بلکه هدف اصلاح و بازگشت فرد زندانی به جامعه است بنابراین ایجاد همین احساس می‌تواند شرایط را تلطیف کند خصوصا در شرایط بحران و در شرایطی همچون بروز بیماری‌های واگیردار می‌طلبد به صورت فوریت هم شده سیاست‌هایی ویژه در زندان‌ها اجرایی شود.
وی اظهار داشت: پوشش بیمه اجتماعی فرد زندانی و خانواده او این حس را به زندانی می‌دهد که تحت حمایت است و در این زمینه سازمان‌های مردم نهاد هم می‌توانند به کمک سازمان زندان‌های بیایند و به مدیریت و کاهش احساس نیاز به فرار از زندان کمک کنند.
احساس کاهش کنترل مشوق فرار
یک روانشناس بالینی نیز در این رابطه گفت: در شرایطی که ذهنیتی که بر اساس آن نقش کنترل‌گر برای زندانبان تثبیت شده به هر دلیلی برهم بریزد و زندانیان احساس کنند کنترل ضعیف شده است و فکر کردن به فرار و شورش افزایش می‌یابد که در این مورد کرونا ترسی به زندانیان داد که گویا کنترل و قدرت کاهش می‌یابد.
دکتر کاوه قادری افزود: ممکن است گفت و گوهایی میان برخی از زندانیان هم شکل گیرد که اگر از زندان خارج نشویم احتمال دارد بیمار شده و حتی جان خود را بر اثر بیماری از دست دهیم بنابراین اگر خارج شویم اتفاق خاصی رخ نمی‌دهد و در نهایت بازگشت به زندان است اما اگر بمانیم احتمال مرگ وجود دارد.
وی اضافه کرد: زندانیان از طرفی احساس می‌کنند که قدرت کنترل‌گری مسوولین زندان به ظاهر کاهش پیدا کرده و از سوی دیگر بحرانی ایجاد شده که ترس از دست دادن جان خود دارند لذا طبیعی است که به فرار فکر کنند.
قادری در رابطه با اینکه چرا برخی از زندانیان اقدام به فرار می‌کنند اما دیگر زندانیان دست به چنین کاری نمی‌زدند، یادآور شد: به نظر می‌رسد کسانی دست به این کار می‌زنند که ریسک فرار برای آنها از شرایط موجودشان خطرناک‌تر نیست و معمولا زندانیانی با محکومیت سنگین و بالا دست به فرار می‌زنند.
وی در رابطه با اقداماتی که می‌تواند حس کنترل و امنیت زندانی را افزایش دهد، اظهار داشت: زندانی انسان است و از مجموعه‌ای حقوق برخوردار است بنابراین زندانی حق دارد آموزش ببیند، اصول بهداشتی را فرا بگیرد و سلامت او مورد محافظت قرار گیرد.
این استاد دانشگاه تاکید کرد: مسوولین زندان باید که تمام تلاش خود را داشته باشند تا امکانات بهداشتی لازم را در اختیار زندانیان قرار داده و آموزش‌هایی به زندانیان ارائه دهند تا در نهایت سلامتی آنها را همچون دیگر افراد جامعه حفظ کنند.
وی با بیان اینکه بخشی از حس کنترلی که کاهش می‌یابد ممکن است در اثر این باشد که زندانی احساس کند که مهم نیست و یا سلامت او برای مسوولان زندان اهمیتی ندارد، افزود: اما پیشگیری‌هایی که در زندان برای مقابله با بیماری نیز انجام می‌شود ممکن است نگرانی‌های را ایجاد کند که این نگرانی‌ها باید با آموزش‌ها رفع شود.
احمدرش گفت: مددکارهای اجتماعی در زندان می‌توانند با هماهنگی با مشاوران و روانشناسان و تشکیل گروه‌هایی در زندان اقدام به آموزش و گروه درمانی کنند که این می‌تواند از طریق تلویزیون داخلی زندان هم انجام شود.
قادری اضافه کرد: این اقدامات و آرام کردن زندانیان در مجموع می‌تواند کمک کند که حس کنترل آنها افزایش یابد و هم آن حالت طغیانگری در زندانی را کاهش دهد.
این روانشناس با اشاره به اینکه نحوه برخورد با زندانیان فراری می‌تواند الگوی رفتاری برای زندانیان در آینده باشد، اظهار داشت: می‌توانند برای کسی که خود به زندان بازگشته است تخفیفی قایل شوند اما اگر بیش از این باشد با توجه به اصل تقویت مثبت در روانشناسی که هر چیزی که پاداش به دنبال داشته باشد تکرار می‌شود، می‌تواند موجب تشویق به فرار سایر زندانیان شود.
تدابیر ویژه مقابله با کرونا در زندان‌های کردستان
مدیرکل زندان‌های کردستان هم در رابطه با اقدامات پیشگیرانه برای مقابله با شیوع کرونا در زندان‌ها گفت: از اوایل اسفند سال گذشته در تمام زندان‌های استان و در اقدامی عاجل و برنامه ریزی شده، نیروها بالاخص کارکنان حوزه بهداشت و درمان بسیج شده و اقدامات پیشگیرانه را در سریعترین زمان ممکن اجرایی کردند.
مراد فتحی افزود: نصب بنرهای آموزشی، توزیع بسته‌های بهداشتی، آموزش و اطلاع رسانی در خصوص راه‌های پیشگیری از کرونا، ضدعفونی کردن روزانه خوابگاه‌های زندانیان و سربازان در بازه زمانی سه مرتبه در طول شبانه روز، گندزادایی سطوح، دستبندها و اتومبیل‌های اعزام و آشپزخانه‌ها از جمله اقدامات پیشگیرانه صورت گرفته در زندان‌های استان است.
وی از قرنطینه شدن زندانیان جدید الورود تا اطمینان کامل از سلامتی آنان خبر داد و اضافه کرد: زندانیان جدیدالورود نیز به محض پذیرش، از سوی پزشکان مستقر در زندان به طور کامل معاینه شده و پس از نگهداری به مدت ۲ هفته در واحد قرنطینه و اطمینان کامل از عدم ابتلای آنان به بیماری، به خوابگاه هدایت می‌شوند.
فتحی محدود کردن ملاقات حضوری زندانیان را در راستای پیشگیری از شیوع ویروس کرونا دانست و یادآور شد: از آنجایی که حفظ سلامت زندانیان جزیی از حقوق شهروندی آنان است بنابراین انجام ملاقات‌های حضوری خانواده‌ها تا گذر از این شرایط صرفا با هماهنگی های لازم و با تدابیر بهداشتی به ملاقات‌های کابینی محدود شده بود.
وی یادآورشد: ۵۳ درصد از محکومین زندان‌های استان که واجد شرایط لازم بودند در ایام نوروز به مرخصی رفتند.
به نظر می‌رسد وجود پزشک و امکانات درمانی و پیشگیرانه برای این مورد خاص (شیوع ویروس کرونا) و افزایش اطمینان زندانیان ضروری است که تا حدود زیادی هم این اقدامات پیشگیرانه انجام شده اما به نظر ناکافی است.
از طرفی وجود ثابت روانشناسان و جامعه‌شناسانی در زندان‌ها هم به عنوان مشاور زندانیان و هم به عنوان مشاورینی که به مسوولین زندان راهنمایی‌های لازم را می‌رسانند امری ضروری است که علاوه بر تحلیل کلی فضای جامعه و تطبیق آن با زندان، شرایط هر زندان را به صورت خاص بسنجند و به مسوولین منتقل کنند تا با آمادگی بالاتر از چنین اتفاقاتی هم پیشگیری شود.
