مردم اغلب استان‌های جنوبی، غربی و شمالی کشور از نوروز سال ۹۸ خاطره خوبی ندارند چرا که بارش شدید، جاری شدن سیل و طغیان رودخانه‌ها، به تعداد زیادی از واحدهای مسکونی و صنعتی و بخش کشاورزی کشورمان خسارت وارد کرد.
براساس اعلام وزارت کشور، سیل نوروز امسال، ۲۵ استان و بیش از چهار هزار و ۴۰۰ روستا در کشور را درگیر کرد و حدود ۳۵۰ هزار میلیارد ریال در بخش‌های مختلف خسارت به بار آورد، علاوه بر خسارت‌های سنگین مالی، عده‌ای نیز در جریان این سیلاب‌ها جان خود را از دست دادند تا نوروزی غم‌انگیز برای اهالی این نقاط و مردم کشورمان رقم زنند.
سیلاب ناشی از بارندگی‌های فروردین سال جاری در کردستان سه هزار و ۶۵۰ میلیارد ریال خسارت برجا گذاشت که ۲ هزار و ۵۷۰ میلیارد ریال آن مربوط به زیرساخت‌ها و یک هزار و ۸۰ میلیارد ریال آن مربوط نیز به بهره‌برداران کشاورزی بود.
به گفته کارشناسان، تجاوز به بستر رودخانه‌ها، وجود ساخت و سازهای غیرمجاز در این مناطق و تنگ شدن مجاری عبور آب رودخانه‌ها یکی از عوامل بسیار مهم در تشدید وقوع سیل و خسارت در زمان بارندگی‌های شدید اوایل سال جاری بود.
کردستان استانی کوهستانی و اقلیم آن متاثر از توده‌های هوای گرم و مرطوب مدیترانه‌ای است که موجب بارندگی‌هایی در بهار و ریزش برف در زمستان‌ها می‌شود، از حوضه‌های آبریز اصلی این استان می‌توان به خلیج فارس و دریای عمان، دریای خزر و دریاچه ارومیه و حوضه‌های آبریز فرعی نیز به سفیدرود شامل رودخانه‌های تلوار و قزل اوزن، مرزی غرب شامل رودخانه‌های سیروان و زاب کوچک، کرخه شامل رودخانه رازآور و دریاچه ارومیه شامل رودخانه‌های زرینه و سیمینه رود اشاره کرد.
حال باید دید دستگاه‌های مسوول در این حوزه بویژه شرکت آب منطقه‌ای کردستان چقدر سیل امسال را جدی قلمداد کرده و صورت وقوع بارندگی‌های شدید در آینده، چه اقدامات پیشگیرانه‌ای مد نظر دارد؟
لزوم بکارگیری روش‌های مختلف برای کاهش خسارت ناشی از سیل
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای کردستان در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: عملیات لایروبی رودخانه‌های استان برای جلوگیری از طغیان آنها و کاهش خسارت‌های ناشی از سیل‌های احتمالی از جمله اقدامات صورت گرفته توسط این شرکت است، ضمن اینکه دانش پیشگیری و مبارزه با سیلاب مستلزم بکارگیری روش‌های متعددی است، بنابراین لحاظ کردن یک وجهی آن کارساز نخواهد بود.
کامران خرم افزود: بررسی نقاط بالا دست رود، انجام فعالیت‌های سازهای مانند سدسازی، علاج بخشی سدها، ساخت حوضچه‌های آرامش، درختکاری و توسعه پوشش گیاهی بالادست سدها، تعریض کانال‌های آب بر به سمت دریا، مدیریت اراضی شیب دار، آبخیز و آبخوان داری و اصلاح سازه‌های تقاطعی از وجوه دیگری است که علاوه بر لایروبی رودخانه‌ها باید مورد توجه قرار گیرد.
وی گفت: در سال ۹۸ با جذب اعتبارات ناشی از خسارت سیل و دیگر منابع اعتباری از ۱۴ پروژه اجرایی در دست اقدام حدود هشت طرح لایروبی و از ۲۰ پروژه مطالعاتی چهار پروژه برای انجام مطالعات لایروبی تعریف شد. در سال ۹۸ با جذب اعتبارات ناشی از خسارت سیل و دیگر منابع اعتباری از ۱۴ پروژه اجرایی در دست اقدام حدود هشت طرح لایروبی و از ۲۰ پروژه مطالعاتی چهار پروژه برای انجام مطالعات لایروبی تعریف شد.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای کردستان یادآور شد: با همکاری سایر ارگان‌ها از جمله راه و شهرسازی، شهرداری‌ها و بخشداری‌ها در مناطق مختلف استان و نقاط بحرانی، برای لایروبی رودخانه‌ها اقدامات خوبی صورت گرفته است.
خرم از لایروبی بیش از ۵۰۰ متر رودخانه قشلاق سنندج در بازه پل جدید قشلاق تا پل گریزه خبر داد و افزود: امسال در راستای مقابله و پیشگیری از سیلاب‌های احتمالی، رودخانه گاورود سنندج در محل ایستگاه پمپاژ سنگ سفید و سمیران به طول یک کیلومتر لایروبی شد.
وی اظهار داشت: عملیات لایروبی رودخانه علی‌آباد شیلان سنندج به طول ۲۰۰ متر، رودخانه بیار در بازه شهری کامیاران به طول ۲ کیلومتر و رودخانه زرینجوب و شیروانه کامیاران به طول ۲ کیلومتر صورت گرفت.
لایروبی و پاکسازی ۵.۵ کیلومتر رودخانه خلیفه‌آباد و قزل اوزن در دیواندره، رودخانه‌های خورخوره و آدینان سقز در نقاط بحرانی به طول ۶.۵ کیلومتر و رودخانه فصلی تازه‌آباد سقز و حومه روستای باغچله به طول سه کیلومتر، از دیگر اقداماتی بود که مدیر عامل شرکت آب منطقه‌ای کردستان به آن اشاره کرد.
خرم با تاکید بر اینکه توجه به نقاط مسکونی واقع در دامنه‌ها و دشت‌های مسیر رودخانه در راستای جلوگیری از سیلاب بسیار حائز اهمیت است، گفت: در این نقاط باید مسیل‌ها از نخاله، شاخه درختان و سنگ‌هایی که همراه با سیلاب‌های قبلی آمده‌اند، پاکسازی شوند تا در صورت جمع شدن آب در دامنه یا دشت بتوان توسط این مسیل‌ها آب را به پایین دست شهرها روانه کرد تا آسیب زا نباشد.
وی اضافه کرد: در برخی مواقع با وجود لایروبی کردن رودخانه‌ها، حجم آبی که در بستر رودخانه‌ها جریان دارد بیشتر بوده و به بیرون سرایت می‌کند، بنابراین احداث حوضچه‌های ذخیره‌ای در بالادست از تمهیدات اساسی است که باید در این خصوص اندیشیده شود.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای کردستان اظهار داشت: با احداث و ذخیره آبی که در این حوضچه‌ها انباشته می‌شود، آب با آرامش و طول زمان بیشتر در بستر رودخانه جاری شده و با این اقدام علیرغم پیشگیری از سیل احتمالی می‌توان از مزایای دیگری همچون ذخیره آب در آبخوان‌ها و همچنین مدیریت آن به عنوان منابع آبی آینده بهره‌مند شد.
خرم یادآور شد: بر اساس برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته و شناسایی نقاط حادثه خیز، لایروبی رودخانه قشلاق به طول ۲ کیلومتر(از محل پل قدیم قشلاق تا تصفیه خانه فاضلاب سنندج)، رودخانه نمشیر بانه در محل روستای رشکی به طول ۴.۵ کیلومتر و رودخانه گاورود سنندج به طول۹.۲ در دستور کار قرار دارد.
وی افزود: لایروبی رودخانه‌های حسین آباد سنندج و گامیشگای بیجار هرکدام به طول ۲ کیلومتر و رودخانه‌های فصلی دزلی و دره‌کی سروآباد به طول چهار کیلومترتا آخر امسال برای پیشگیری از صدمات ناشی از سیلاب و طغیان رودخانه‌ها در دستور کار این شرکت قرار گرفته است.
اختصاص ۸۰ میلیارد ریال برای ساماندهی و لایروبی رودخانه‌ها
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای کردستان با اشاره به اینکه یکی از فعالیت‌های هشت‌گانه مهندسی رودخانه‌ها، لایروبی است، افزود: به دنبال هر سیلی که به جریان می‌افتد باید مجاری آبی بررسی شده و در مجاری دارای اضطرار لایه‌برداری صورت گیرد.
خرم یادآور شد: در این راستا از محل اعتبارات جبران خسارت سیل بابت لایروبی و ساماندهی رودخانه حدود ۸۰ میلیارد ریال مصوب شده که ۵۰ درصد آن تخصیص داده شده است.
وی با بیان اینکه باید تغییر اقلیم را جدی گرفته و رابطه مسالمت آمیزی با طبیعت برقرار کرد، گفت: عدم لایروبی مستمر بستر و عمیق کردن رودخانه‌ها، تصرف بستر و حریم و انتقال زباله به داخل بسترهای رودخانه از جمله اقداماتی است که منجر به طغیان رودخانه‌ها و بروز سیلاب‌های ویرانگر می‌شود.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای کردستان اضافه کرد: مقاطعی از رودخانه‌ها که در اثر خاکریزی و یا دخل و تصرف دچار انسداد شده و امکان آبگذری مناسب برای عبور سیلاب ندارند و سازه¬های تقاطعی غیراصولی اجرا شده از جمله محل پل‌ها که توسط شهرداری‌ها احداث شده، از نقاط سیل‌خیر محسوب می‌شوند.
خرم افزود: برای رفع خطر از این مناطق سیل خیز اقداماتی توسط این شرکت مانند شناسایی نقاط حادثه‌خیز و مکاتبات لازم با شهرداری‌ها و دهیاری‌ها برای رفع تصرفات و همچنین در بسیاری از موارد ارجاع پرونده‌ها به دادگاه و مکاتبات با دادستانی در خصوص همکاری برای رفع تصرفات و اعاده به وضع سابق صورت گرفته است.
وی تاکید کرد: نهایی شدن فرآیند تعیین حد حریم و بستر رودخانه‌های گاورود، موچش، قصریان، گاران، آزاد دوآب، جانوره و تا پایان سال، لایروبی و عریض کردن سطح مقطع رودخانه برای آبگذری مناسب سیلاب، در دستور کار است.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای کردستان یادآور شد: احداث دایک‌های حفاظتی در مقاطع حادثه‌خیز برای جلوگیری از تخریب و کنترل جریان، نصب تابلوی اطلاع‌رسانی وهشدار سیل درمحدوده رودخانه‌های خطرخیز و ابلاغ اخطاریه هشدار وقوع سیلاب در مسیر رودخانه‌های قشلاق و گاوه رود و ژاوه رود در دست اجرا است.
خرم گفت: پایش و نظارت رودخانه‌ها هنگام سیلاب توسط کارشناسان و اکیپ گشت و بازرسی آبهای سطحی، شناسایی و تخریب پل غیراصولی و غیراستاندارد و حادثه خیز با هدف رهاسازی کامل آب از جمله در شهرستان دیواندره، از دیگر اقدامات این شرکت برای رفع نقاط حادثه‌خیز است.
وی افزود: تعیین حدود حریم و بستر رودخانه‌های داخل بازه‌های روستایی با همکاری بنیاد مسکن برای انجام طرح هادی از دیگر اقداماتی است که این شرکت در راستای رفع خطر از مناطق سیل خیز در دستور کار خود قرار داده است.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای کردستان اظهار داشت: این شرکت برای انجام مطالعات مربوط به پهنه‌بندی سیل و خطرپذیری آن در سطح استان با ارسال پروژه‌های به استانداری و سازمان مدیریت بحران برای اخذ اعتبارات لازم اقدام کرده است.
اختصاص ۳۴۰ میلیارد ریال برای اجرای طرح‌های آبخیزداری در کردستان
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری کردستان نیز اظهار داشت: امسال از محل اعتبارات صندوق توسعه ملی و مدیریت بوم سازگان زاگرس ۳۴۰ میلیارد ریال برای اجرای طرح‌های آبخیزداری اختصاص یافته که درصد پیشرفت فیزیکی حدود ۸۰ درصد پیشرفت فیزیکی دارند.
سعدی نقشبندی افزود: یکی از اقدامات شاخص وکم نظیر معاونت آبخیزداری اداره‌کل رصد اقدامات انجام شده در سنوات گذشته بوده وبراین اساس طی ۲۹ سال گذشته حدود هشت هزار و ۵۰۰ سازه مکانیکی آبخیزداری شامل ۶۶۵ هزار و ۳۷۵ مترمکعب در سطح استان اجرا شده است.
وی با بیان اینکه در این مدت پروژه پخش سیلاب میهم قروه و ۱۳ بند خاکی با ۵۶۳ هزار و ۹۳۴ مترمکعب نیز انجام شده است، گفت: امسال ۵۸ هزار و ۱۵۴ متر مکعب سازه مکانیکی آبخیزداری، ۱۲۲ هکتار عملیات بیو مکانیک آبخیزداری صورت گرفته است.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری کردستان بهترین راهکار برای مقابله با سیل را جلوگیری از رسوبگذاری و فرسایش خاک، کنترل روان آب و سیلاب، تغذیه سفره‌های زیرزمینی از طریق اجرای عملیات‌های بیولوژیک آبخیزداری در مراتع مانند کپه کاری، بذرپاشی و بذرکاری عنوان کرد.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری کردستان بهترین راهکار برای مقابله با سیل را جلوگیری از رسوبگذاری و فرسایش خاک، کنترل روان آب و سیلاب، تغذیه سفره‌های زیرزمینی از طریق اجرای عملیات‌های بیولوژیک آبخیزداری در مراتع مانند کپه کاری، بذرپاشی و بذرکاری عنوان کرد.
نقشبندی افزود: کنترل، قرق و توسعه و غنی سازی جنگل با بذر و نهال در سطح جنگلها، عملیات‌های مکانیکی آبخیزداری مانند احداث سدهای رسوبگیر سنگی ملاتی، سنگی گابیونی و بیومکانیکی آبخیزداری مانند بانکت بندی، اجرای پروژه‌های آبخوانداری و در نهایت تقویت و توسعه پوشش گیاهی نیز در این زمینه بسیار کمک کننده است.
تجاوز به بستر رودخانه‌ها موثر در تشدید وقوع سیل
معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای کردستان نیز گفت: تجاوز به بستر رودخانه‌ها و ساخت و سازهای غیر مجاز داخل بستر رودخانه همانند مانعی در مسیر هدایت سیلاب بوده و یکی از عوامل اصلی و تاثیرگذار در تشدید وقوع سیل است.
عرفان مومن‌پور یادآور شد: در واقع تصرف بستر با کاربری‌های مختلف به معنای قبول کردن تهدیدها و خسارت مستقیم سیل وافزایش خسارات مالی و جانی ناشی ازمستحدثات غیرقانونی است.
وی اضافه کرد: تنگ شدگی، پر شدن مجرا و جاری شدن آب در منطقه سیلاب دشت که منجر به زیر آب رفتن مناطق دیگر نیز می‌شود و کاهش ظرفیت آبگذری و کاهش عرض رودخانه و برگشت آب، از جمله عوامل تاثیرگذار در تشدید سیل و بروز خسارت است.
معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای کردستان افزود: کاهش ظرفیت آبگذری و کاهش عرض رودخانه و برگشت آب، فرسایش کرانه‌های رودخانه و تغییر مسیر رودخانه با گذشت زمان از دیگر عواملی است که در بروز سیل‌های خسارت بار موثر است.
مومن‌پور با بیان اینکه مهمترین عامل وقوع هر سیل بارندگی‌های مولد آن سیل است، اظهار داشت: در کنار خصوصیات فیزیوگرافی هر حوضه آبریز(مانند توپوگرافی، شکل، خصوصیات نفوذ و ...)، الگوی بارش شامل قدرت و مدت آن نیز در شکل‌دهی شدت یک رخداد سیل یا به عبارت دیگر دبی اوج آن تاثیرگذار است.
وی با اشاره به اینکه در وقایع سیل فروردین امسال، علاوه بر تداوم بارش، شدت آن نیز در تقویت هر چه بیشتر قدرت سیل موثر بوده است، افزود: علاوه بر این، با توجه به اینکه کردستان دارای رودخانه‌های با شیب طولی زیاد و از سر شاخه رودخانه‌های مهم کشور است، در صورتیکه مانعی در مسیر سیلاب‌های حاصل از بارش نباشد، بصورت ایمن تخلیه شده و خسارتی به بار نخواهد آمد.
معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای کردستان تاکید کرد: تصرفات بستر در رودخانه‌های کردستان که باعث کاهش ظرفیت آبگذری رودخانه شده است قدرت تخریب سیل و میزان آبگرفتگی را تشدید کرد که در سیل ۹۸ خسارات وارده به مستحدثات واقع در بستر به وضوح مشهود بود ومستندات آن در رودخانه‌های گاورود و قشلاق موجود است.
شناسایی ۶۹۰ هکتار از اراضی متصرفی بستر رودخانه‌های کردستان
مومن‌پور میزان تصرفات شناسایی شده در بستر رودخانه‌های کردستان را ۶۹۰ هکتار اعلام کرد و افزود: از این میزان در سال‌های اخیر و امسال حدود ۱۳۰ هکتار آزادسازی شده است. مومن‌پور میزان تصرفات شناسایی شده در بستر رودخانه‌های کردستان را ۶۹۰ هکتار اعلام کرد و افزود: از این میزان در سال‌های اخیر و امسال حدود ۱۳۰ هکتار آزادسازی شده است.
وی یادآور شد: بروز خشکسالی و خشک شدن رودخانه در طی سالیان متوالی، تجاوز برخی متصرفان همجوار رودخانه به بستر را صد چندان کرد و آنان را برآن داشت تا به رودخانه‌ها دست درازی کرده و همانند کشور، کردستان هم از این قاعده مستثنی نیست.
معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای کردستان افزود: در سیل ۹۸ علاوه بر خود جریان سیلاب که متجاوزان را به عقب راند، شرکت آب منطقه‌ای کردستان با فعال کردن ۲۷ اکیپ گشت و بازرسی کنترل و پایش مستمر توسط کارشناسان و مدیران، ضمن صدور اخطاریه و ارجاع به مراجع قضایی و اخذ حکم نسبت به شناسایی و آزاد سازی تصرفات اقدام کرد.
لزوم فرهنگسازی خطرات تجاوز به حریم رودخانه‌ها
مومن‌پور استفاده از روش‌های سازهای و غیرسازه‌ای برای جلوگیری از وقوع سیل را ضروری دانست و اضافه کرد: از جمله اقدامات غیر سازهای مهم می توان به عدم دخالت در مسیل‌ها و دستکاری آب گذرها اشاره کرد.
وی گفت: رفع تصرفات بستر و حریم رودخانه‌ها و جلوگیری شدید از ساخت و سازهای بی‌رویه روی خط القعرها، مسیلهای طبیعی و ایجاد درختکاری و کشت گونه‌های گیاهی در اطراف آنها از دیگر پیشنهادها برای ممانعت از وقوع سیل است.
معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای کردستان یادآور شد: تهیه نقشه‌های پهنه‌بندی سیل و تعیین و پیاده‌سازی حد بستر و حریم رودخانه‌ها از طریق رپرگذاری(نشانه‌گذاری) ونصب تابلوهای هشداردهنده به منظور مدیریت توسعه سیلاب دشت نیز نیز بسیار کارساز است.
مومن‌پور یکی دیگر از راهکارهای جلوگیری از وقوع سیل‌های خسارت‌بار را در بستر رودخانه‌ها تهیه و تدوین نظامنامه مدیریت سیل و طرح عمل (Action Plan) در مواقع بحران توسط مدیریت بحران استان عنوان کرد.
فرهنگسازی، آموزش همگانی و تخصصی در خصوص حریم و بستر رودخانه‌ها و مخاطرات سیل، تخلیه مناطق در معرض سیلاب با صدور اخطاریه، از مواردی بود که وی به آن در بخش غیرسازه‌ای اشاره داشت.
فرهنگسازی، آموزش همگانی و تخصصی در خصوص حریم و بستر رودخانه‌ها و مخاطرات سیل، تخلیه مناطق در معرض سیلاب با صدور اخطاریه، از مواردی بود که وی به آن در بخش غیرسازه‌ای اشاره داشت.
معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای کردستان اظهار داشت: استقرار سیستم‌های پیش بینی و هشدار سیل در مناطق سیل خیز برای آمادگی لازم و احداث دیواره‌های سیل‌بند در طرفین رودخانه‌ها در نقاط حساس و مراکز جمعیتی از روش‌های سازهای برای جلوگیری از وقوع سیل و خسارت است.
شناسایی نقاط بحرانی و اصلاح مسیر و لایروبی رودخانه‌ها در بازه‌های مهم برای عبور ایمن سیلاب، بازگشایی پل‌ها برای عبور ایمن سیلاب با هماهنگی راه و شهرسازی و شهرداری در مناطق شهری و بنیاد مسکن انقلاب اسلامی در مناطق روستایی، از دیگر مواردی بود که مومن‌پور به آن اشاره کرد.
به عقیده وی مانور به موقع و سالانه دوره‌ای دریچه‌های تخلیه رسوب‌بندهای انحرافی و اجرای برنامه بهره‌بردای بهینه از سدهای مخزنی با رویکرد مهار و کنترل سیل، حفظ و تقویت پوشش گیاهی و جلوگیری از تغییر کاربری و فرسایش در حوضه‌های آبریز بالا دست رودخانه‌ها به منظور کاهش حجم و دبی سیلاب، در ممانعت از وقوع سیل‌های خسارت بار است.
معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای کردستان افزود: احداث سیل‌بندهای کوچک توسط منابع طبیعی و شخم زمینهای شیبدار در جهت خلاف شیب و نصب نوار خطر و علایم هشدار دهنده در ورودی‌های منتج به حریم و بستر برخی رودخانه‌ها در نقاط در معرض سیلاب، از دیگر راهکارهای پیشنهادی در این حوزه است.
باید پذیرفت که در چند سال اخیر، اقلیم و آب و هوای جهان و به تبع آن کشورمان، دچار تغییراتی قابل توجه شده است، بنابراین اگر از اتفاقات طبیعی و خسارت‌های گذشته درس نگیریم و همچنان به دستکاری‌های غیراصولی در طبیعت بپردازیم، باید منتظر حوادث ناگوارتری در منطقه باشیم.
برای جلوگیری از وقوع سیل یا خسارت‌های ناشی از بارندگی‌های شدید، آزادسازی و لایروبی رودخانه‌ها بسیار می‌تواند تاثیرگذار باشد که این امر با همکاری دستگاه‌های مسوول به ویژه شرکت آب منطقه‌ای، شهرداری‌ها و دهیاری‌ها قابل تحقق است، ضمن اینکه منابع طبیعی هم می‌تواند با انجام عملیات‌های آبخیزداری در مراتع در مقابله با سیل نقش مهمی را ایفا کند.
