هادی خانیکی:جهان کتاب، شاخص سنجش وضعیت فرهنگی جامعه است/باید در جامعه تکثر، تفاوت و تنوع را به رسمیت شناخت

به گزارش خبرنگار جماران، هادی خانیکی، روزنامه نگار و از اساتید برجسته علوم ارتباطات به مناسبت هفته کتاب به ستاد خبری سی‌ودومین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران، گفت: چرا «هفته کتاب» مهم است؟ این هفته را باید صرفا در تقویم رسمی و حاکمیتی دنبال کرد یا به آن به عنوان یک موضوع مبتلا به فرهنگی و اجتماعی توجه داشت؟ به نظر من پاسخ این سوالات به این برمی‌گردد که «کتاب» را چقدر مهم می‌ دانیم؟ آیا ترویج کتاب و کتابخوانی یا امکان استفاده بیشتر از کتاب می‌تواند با این نوع مراسم تقویت شود؟

وی افزود: پاسخ من به این پرسش این است که هفته کتاب اهمیت دارد، چون کتاب مهم و سودمند است، اما برای مهم بودن کتاب و سودمند بودن آن برای جامعه علی القاعده باید یک هم‌نگری میان نهادهای رسمی و حاکمیتی و نهادهای علمی و فرهنگی و حتی عامه مردم به‌وجود بیاید.

خانیکی ادامه داد: به عبارت دیگر هفته کتاب، هفته گفت‌وگو در موضوعی به نام کتاب است و هفته گفت‌وگو میان کتاب و آحاد شهروندان. گفت‌وگو بر سر کتاب به این دلیل مهم است که به تعبیر صاحبنظران قدیم و جدید در ایران و جهان کتاب شاخص سنجش وضعیت فرهنگی جامعه است. جامعه‌ ای که کتاب می‌ خواند، ثبات دارد. فردی که کتاب می‌خواند دغدغه بیشتر و گمشده‌های گوناگونی دارد و در نتیجه از طریق کتاب به مسائل درون و بیرون خودش و جامعه و جهانش بیشتر آگاه می‌شود.

این نظریه‌پرداز حوزه فرهنگ و ارتباطات همچنین با اشاره به مباحث برخی از متفکران درباره پدیده کتاب در عصر جدید، گفت: امبرتو اکو و ژان کلود کری‌یر از دو زاویه مختلف یعنی فلسفه و هنر به کتاب نگاه می‌کنند و بسیار دل بسته و وابسته کتاب در وجه تاریخی‌اش هستند. این دو اعتقاد دارند که با انقلاب فناوری که کتاب را هم در برگرفته و هم در تولید و هم در توزیع و دریافت کتاب بروز ظهور پیدا کرده، ما دیگر از طریق فناوری اطلاعات و ارتباطات با کتاب مواجه می‌شویم و کتابهای الکترونیکی جای کتاب را گرفته‌اند. البته به تعبیر این دو ما از کتاب رهایی نداریم و تحت هیچ شرایطی نمی‌توان گفت که جامعه و فرد دغدغه‌مند و صاحب اندیشه بی‌نیاز از کتاب است.

وی اضافه کرد: هفته کتاب بجز جامعه، نهادهای سیاست‌گذار و برنامه‌ریز را هم نسبت به مسئله کتاب متوجه می‌کند. به عبارت دیگر از نظر من هفته کتاب، هفته ترغیب مردم و گروه‌های اجتماعی مختلف به کتاب خواندن از سوی سیاست‌گذاران و مجریان فرهنگی نیست. هفته کتاب علی القاعده باید هفته متوجه شدن و متوجه کردن خود حاکمیت و این نهادها به مسئله کتاب و ضرورت توجه به آن و توجه به موانع در مسیر توسعه آن – چه موانع اجتناب ناپذیر و چه موانع اجتناب پذیر – است. اکنون همه ما می‌دانیم که شمارگان کتاب در این سال‌ها به نسبت گذشته پایین آمده است. به عبارت دیگر کتاب‌های متفکرانه – چه تالیف و چه ترجمه – که شاخص سنجش وضعیت فکری و فرهنگی ماست، اگر در در دهه‌های گذشته در مرز سه‌هزار یا بیش از سه‌هزار نسخه در چاپ اول بودند، اکنون شمارگان همان کتاب‌ها به دویست تا سیصد نسخه رسیده است. در صورتی که این کتاب‌ها دنیا را تکان داده و در ایران یک نوع تحول فکری را موجب شده بودند. نهادهای رسمی فکری و فرهنگی باید به این نکته توجه کنند. 

نویسنده کتاب «در جهان گفت‌وگو؛ بررسی تحولات گفتمانی در پایان قرن بیستم» در ادامه با اشاره به این نکته که پایین آمدن شمارگان کتاب‌ها به آن معنا نیست که جامعه ما سطح کتابخوانی‌اش تنزل کرده، گفت: این بدان معناست که کتاب در اصطلاح متعارفش در معرض دگرگونی قرار گرفته است، اما هنوز سیاست‌گذاری‌ها، برنامه‌ریزی‌ها و نظارت در سطح رسمی ناظر به همان ۲۰۰ تا ۳۰۰ نسخه‌ای است که به صورت کاغذی منتشر می‌شود. اگر به دستفروش‌های پیاده‌راه خیابان انقلاب اسلامی دقت کنید، خواهید دید که در بساط‌ها آنها همه نوع کتاب ممنوعه یا کتاب‌های در خارج منتشر شده، به خریداران ارائه می‌شوند، اما برای آن ۲۰۰ تا ۳۰۰ نسخه‌ای که در کتابفروشی‌ها و مکان‌های شناخته شده فروش قرار گرفته‌اند، نویسنده و ناشر باید چه مسیر سختی را طی کنند. بین این دو یک ناهمگنی وجود دارد و نهادهای حاکمیتی باید متوجه‌ این ناهمگنی باشند.  

دیگر نمی‌توان نگاه سنتی به حوزه نشر داشت

خانیکی در بخش دیگری از این گفت‌وگو با اشاره به این نکته دیگر نمی‌توان با نگاه سنتی به مسئله نشر نگریست، ادامه داد: رقیب اول کتاب خودش است. کتاب‌هایی که منتشر می‌شود ممکن است در فضای مجازی و بدون مجوز از تولید کننده انتشار غیرقانونی پیدا کنند و از مالکیت معنوی آنها عبور شود. در گذشته با این مشکل مواجه نبودیم و اکنون باید آن را در زمره مسائل جدید حوزه نشر برشمرد. از طرف دیگر وضعیت نامتوازنی که در فرآیند استفاده از کتاب شکل می‌گیرد در رابطه بین کتاب و جامعه اثر می‌گذارد. 

نویسنده «کتاب اندیشه پیشرفت و تحولات جدید جامعه ایران» اضافه کرد: منظورم از فرآیند نامتوازن این است که به‌هرحال جامعه ما جامعه‌ای متکثر، متفاوت و متنوعی است و باید در آن تکثر، تفاوت و تنوع را به رسمیت شناخت، اما اینک برخی از کتاب‌ها که حاصل عمر یک محقق، نویسنده و یا مترجم است، در قفسه‌ها می‌ماند و صورت مهجوری به خود می‌گیرد. همینطور می‌دانیم که در مطالعه تغییر ذائقه هم رخ داده است. مطالعه از روی صفحه رایانه با مطالعه و ورق زدن کتاب فیزیکی باهم تفاوت دارند. همانطور که ظهور سینما، باعث از بین رفتن نقاشی نشد، همانطور که ظهور روزنامه باعث کنار رفتن کتاب نشد، تکنولوژی و رایانه نیز باعث کنار رفتن کتاب نمی‌شوند. همه اینها بر یکدیگر تاثیر می‌گذارند و در رابطه با همدیگر، تاثیراتی روی هم می‌گذارند. 

عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی در ادامه با اشاره به این نکته که ما با یک دگرگونی پرشتاب در حوزه نشر کتاب و کتابخوانی مواجه هستیم، گفت: به نظر من رویدادهایی چون هفته کتاب می‌توانند اذهان را متوجه این دگرگونی کنند. از طرف دیگر می‌توانند تسهیلاتی را برای بهبود وضعیت فعلی نیز فراهم کنند. به عنوان مثال اگر کتاب گران است، باید در رویدادهایی مانند هفته کتاب تسهیلاتی را برای خرید کتاب در نظر گرفت. گرانی کتاب ممکن است باعث شود که شیفتگان کتاب مثل گذشته به سهولت به کتاب دسترسی نداشته باشند و تخفیف‌هایی که فروشگاه‌های کتاب در هفته کتاب می‌گذارند برای این دست از افراد بسیار مفید است و به ترویج کتابخوانی کمک می‌کند. 

خانیکی ادامه داد: در هفته کتاب، گفت‌وگوها در پیرامون موضوع کتاب شکل می‌گیرد بسیار مهم است. در این گفت‌وگوها می‌توان نسبت بین کتاب و مطالعه با آزادی‌های مشروع و قانونی و حقوقی که شهروندان دارند، با حقوق مولف، مخاطب و ناشر پیوند داد. 

نویسنده کتاب «چشم اندازهای ارتباطی پاندمی» همچنین با اشاره به این نکته که برای بهره‌برداری از فواید رویدادهایی چون هفته کتاب باید مسئولیت‌هایی برای رسانه‌ها تعریف کرد، گفت: سوال این است که چه رسانه‌های کلاسیک از جمله مطبوعات، رادیو و تلویزیون و چه رسانه‌های جدید یعنی فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی آیا به کتاب به عنوان یک رقیب نگاه می‌کنند یا مکملی برای خود که راه را برایشان باز می‌کند؟ به نظر من که کتاب مکمل اینهاست و راه را برای تسهیلگری آنها در راستای گسترش و تعمیق فرهنگ باز می‌کند. مهمترین رسالت رسانه‌ها این است که جست‌وجو کنند و ببینند که چه ساحتی از فرهنگ کتابخوانی مورد غفلت واقع شده و بعد به سراغ آن بروند. به نظر من کتاب‌های دانشورانه و کتاب‌هایی که یک تفکر و یک بینش و تجربه‌ای را عمیق‌تر منتقل می‌کنند، باید در کنار کتاب‌های ساده‌تر، ترویج شوند. 

وی اضافه کرد: راه ترویج کتاب گفت‌وگو بر سر کتاب است. یعنی اینکه خود کتاب موضوع گفت‌وگو قرار گیرد و خوشبختانه اکنون چنین زمینه‌ای فراهم شده و بحث‌ها و گفت‌وگوهایی درباره کتاب در مکان‌های فرهنگی، کافه‌های کتاب و... شکل می‌گیرد. 

سی‌ودومین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران با شعار «خواندن برای همدلی» از ۲۳ آبان (۱۴۰۳) شروع شده و تا ۳۰ آبان (۱۴۰۳) ادامه دارد.