تمام ۱۷ جزیره ایرانی خلیج فارس با آبسنگ‌های مرجانی محاصره شده اند که این موجودات در ظاهر جان‌سخت اما دل نازک با کوچک‌ترین استرس تحمیل شده امکان نابودی شان وجود دارد و با مرگ شان نه تنها زیستگاه هزاران جانور دریایی به خطر می‌افتد بلکه به یک فاجعه زیست محیطی در جهان می‌انجامد.
به گزارش جماران، ایرنا نوشت: شوری آب، دمای سطحی دریا و تغییرات زیاد آن، کدورت بالا، عمق کم، جزر و مد شدید و تبخیر زیاد باعث می‌شود تا تنوع آبسنگ‌های خلیج فارس نسبت به سایر گونه‌ها در دنیا متفاوت باشد به طوری که مرجان‌های اقیانوسی در دمای ۲۴ - ۲۵ درجه سانتیگراد رشد کرده‌اند اما مرجان‌های خلیج فارس در دمای ۳۳ -۳۴ درجه رشد کرده و خود را با محیط تطبیق داده‌اند.
خلیج فارس به عنوان اکوسیستم منحصر به فرد در میان حوضه‌های آبی جهان و زیستگاه‌های مرجان دریایی با مساحتی برابر با ۴۰ هزار کیلومترمربع در منطقه گرمسیری و خشک واقع شده است که این موقعیت موجب شده تا آبزیان و موجودات دریایی موجود در این پیکره آبی به علت فشارهای زیاد دامنه تحمل شان نسبت به تغییرات محتوایی کم شود و با ورود آلاینده‌ها در اثر بروز آلودگی به شدت آسیب پذیر باشند.
طبق تحقیات انجام شده؛ حیات ۲۵ درصد از موجودات دریایی به مرجان‌ها گره خورده است و این آبسنگ‌ها محافظت از دریاها، سواحل و خشکی‌ها و جزیره‌های کم ارتفاع در مقابل امواج و فرسایش و همچنین کاهش شدت موج در طوفان‌های دریایی، شفافیت آب، استفاده‌های توریستی و تفرجی و تامین غذا و دارو را برعهده دارند.
اما افزایش دمای آب اقیانوس‌ها، اسیدی شدن دریاها، آلودگی‌ها و تیرگی آب‌ها وهمچنین وجود سیستم‌های آب شیرین کن سواحل خلیج فارس به دلیل وارد کردن آب شور به دریا، ساخت و سازهای ساحلی، استحصال زمین از دریا و ریزش روغن کشتی‌ها باعث مرگ تدریجی آبسنگ‌های مرجانی شده است؛ در حالی که مصون ماندن آن‌ها یعنی حفاظت از اکوسیستم طبیعی دریایی؛ که اگر از بین بروند گونه‌های دریایی زیادی تحت تاثیر قرار می‌گیرند.
همچنین جزیره‌های مصنوعی مناطق مرجانی را به نابودی کشانده به طوری که تا سال ۲۰۱۴ حدود ٧٠ درصد از مساحت خود را از دست داده اند و مابقی نیز در شرایط بحران قرار دارند، کمتر از پنج درصد آن در شرایط خطر محدود قرار دارد که این میزان تخریب سه برابر دیگر مناطق است.
مرجان‌های خلیج فارس در خطر نابودی
حدود ۱۱۱ گونه مرجانی در خلیج فارس شناسایی شده است که ۱۰۳ گونه آن در ۱۷ جزیره ی ایرانی خلیج فارس وجود دارد و بیشترین آن نیز مربوط به جزیره لارک است؛ این مرجان‌ها بنابر دلایل مختلفی از جمله آلایندگی، گرمایش زمین و عوامل انسانی در خطر نابودی قرار دارند و براساس برخی برآوردها تا ۹۰ درصد این مرجان‌ها از بین رفته‌اند.
رییس مرکز اقیانوس شناسی بندرعباس در این راستا به خبرنگار ایرنا گفت: در اطراف جزیره‌هایی مانند کیش، قشم و لارک اکوسیستم‌های مرجانی خوبی وجود داشته است که بدلیل صید غیرمجاز و تخریب بخش زیادی از آن‌ها از بین رفته‌اند.
صمد حمزه ئی اظهارداشت: مرجان‌های خلیج فارس یکی از اکوسیستم‌های حساس و در معرض خطر هستند که عوامل متعددی موجب تخریب آن‌ها می‌شود، یکی از این عوامل گرمایش کره زمین است و درحال حاضر مرجان‌ها در آستانه تحمل گرما و شوری قرار داشته و تحمل گرما و شوری بیشتر آب را ندارند.
وی توضیح داد: مرجان‌های اقیانوسی در دمای ۲۴ - ۲۵ درجه سانتیگراد رشد کرده‌اند اما مرجان‌های خلیج فارس در دمای ۳۳ -۳۴ درجه رشد کرده و خود را با محیط تطبیق داده‌اند و تحمل دمای بالاتر را ندارند.
رییس مرکز اقیانوس شناسی بندرعباس یادآورشد: مساله مهم دیگر اسیدی شدن دریا و وجود آلودگی‌هاست که تاثیر نامطلوب خود را بر اکوسیستم مرجان‌ها دارد؛ چرا که مرجان‌ها در عمق قابل دسترس و محدوده خاصی از ساحل رشد می‌کنند که همین مساله آن‌ها را در دسترس انسان‌ها قرار داده است و برخی افراد این آب سنگ‌ها را به خاطر زیبایی و یا استفاده در آکواریم از بستر محیط طبیعی خود جدا می‌کنند.
وی افزود: برخی افراد هم مرجان‌ها را از محل شکل‌گیری طبیعی خود جدا کرده و به عنوان یک صنایع دستی با خود به شهرستان‌ها می‌برند، بی‌آنکه متوجه باشند این آب سنگ‌ها بسیار حساس بوده و بخش زیادی از آن درطول مسیر نابود می‌شود.
به گفته رییس مرکز اقیانوس شناسی بندرعباس، دریا ثروتی بین نسلی بوده که گذشتگان با استفاده درست و به اندازه نیاز، آن را حفظ کرده‌اند و ما نیز بایستی با بهره‌برداری صحیح و در مسیر توسعه پایدار این ثروت را برای بهره نسل‌های آینده محفوظ نگه داریم لذا فشار بیش از حد به اکوسیستم‌های دریایی موجب تخریب آن‌ها شده و نتیجه نامطلوبی درپی خواهدداشت.
نگرانی بابت از بین رفتن هزاران آبسنگ مرجانی
آبسنگ‌های مرجانی به علت داشتن گونه‌های متنوع جانوری اهمیت بسزایی داشته و از آنجا که بسیاری از موجودات در دوره‌های مختلفی از حیات خود به آن‌ها وابسته هستند، منبع غذایی اصلی ماهی‌ها، میگوها و دیگر گونه‌های حائز اهمیت اقتصادی به شمار می‌روند اماعواملی همچون افزایش دمای آب اقیانوس‌ها، آلودگی‌ها و همچنین تیرگی آب‌ها، مرگ هزاران آبسنگ را به دنبال دارد.
رییس گروه اکولوژی دریا سازمان حفاظت محیط زیست در این زمینه گفت: حدود ٢٠ سال گذشته تقریبا هزار هکتار از مناطق آبسنگ‌های مرجانی خلیج فارس در ایران به دلیل فعالیت‌های انسانی به طور کامل از بین رفته است. به عنوان مثال در عسلویه ٣۶٠ هکتار، خارک ١٨٠ هکتار و در کیش ١۵٠ هکتار آبسنگ مرجانی، برآورد شده که حدود ٢۵٠ هزار مترمربع از این مناطق از بین رفت و اگر جریمه‌ای که باید گرفته می‌شد صورت می‌گرفت معادل ٧۵٠ هزار میلیارد تومان می‌شد.
مهدی بلوکی در دیماه ۹۸ در کارگاه تخصصی راپمی گفته بود: ۲ دهم درصد اقیانوس‌ها را اکوسیستم‌های مرجانی تشکیل می‌دهد اما میزان خدمات و تولیدات آن‌ها بیشتر از تمام اکوسیستم‌های دریایی است؛ برآورد شده ارزش کل کالاها و خدمات اقتصادی ارایه شده از آبسنگ‌های مرجانی حدود ۳۷۵ میلیارد دلار در سال است.
وی ادامه داد: این اکوسیستم، غذا و داروی جوامع انسانی را تامین می‌کند، نقش موج شکن را ایفا می‌کند و برای تولید مثل هم مکان امنی محسوب می‌شود، همچنین درتغییر اقلیم موثر هستند.
رییس گروه اکولوژی دریا سازمان حفاظت محیط زیست اظهار داشت: پراکنش مرجان‌ها بیشتر درشرق اقیانوس‌ها است، در حقیقت جاهایی که آب گرم مناسب وجود دارد زندگی می‌کنند.
بلوکی در ادامه به عوامل تهدید آبسنگ‌های مرجانی اشاره کرد و گفت: در دنیا این اکوسیستم‌ها در معرض تهدید هستند که این تهدیدات به ۲ قسمت فعالیت‌های انسانی و تهدیدات طبیعی تقسیم می‌شود.
وی، استخراج نفت، جنگ، ساخت وسازها، ورود فاضلاب به دریا، صید و صیادی و انواع آلودگی‌ها را جزو تهدیدات انسانی برشمرد و تاثیر این عوامل بر خلیج فارس به حدی است که آن را به عنوان دریای جوان رو به زوال می‌شناسند.
بلوکی گفت: همچنین جزیره‌های مصنوعی مناطق مرجانی را نابود کرده و تا سال ۲۰۱۴ حدود ٧٠ درصد از مساحت خود را از دست داده است و مابقی در شرایط بحران قرار دارد، کمتر از پنج درصد آن در شرایط خطر محدود قرار دارد که این میزان تخریب سه برابر دیگر مناطق است.
وی افزود: فعالیت‌های نفتی و جنگ نیز برخی از تهدیدات مرجان‌ها بوده است، به طوری که در زمان جنگ ایران و عراق مناطق مرجانی زیادی از بین رفت، در این مسیر خارک و هندورابی را بررسی کردیم.
رییس گروه اکولوژی دریا سازمان حفاظت محیط زیست اضافه کرد: ساخت اسکله، استحصال دریا، خطوط لوله، نشت نفت، لنگراندازی و تورهای صیادی رها شده در مناطق مرجانی، فعالیت‌های غواصی، صید ماهیان زینتی و زباله‌های دریایی هم از دیگر عوامل تهدید انسانی است.
بلوکی گفته به دلیل افزایش دما درسال ۲۰۱۶، حدود ۹۰ درصد آبسنگ‌های مرجانی در عمق کمتر ازپنج متر از بین رفتند و سفید شدند اما در چابهار کمترین سفید شدگی را داشتیم.
وی تاکید کرد: مرجان‌های خلیج فارس در شرایط خاصی هستند و تحمل آن‌ها بیشتر است و این مرجان‌ها درحال حاضر به عنوان مدلی برای دیگر مناطق مرجانی دنیا بوده و این افزایش دما باعث شد تا گونه‌های مقاوم زنده بمانند وما همه مناطق مرجانی را شناسایی کردیم و بابت تخریب و برداشت مرجان جریمه‌ها را زیاد کردیم و نقشه کامل مناطق مرجانی درحال تهیه است.
وی افزود: در چابهار ٢٨ هزار کلونی مرجانی با موفقیت جابجا شد، در واقع آخرین راه برای نجات یک منطقه انتقال مرجان‌ها است؛ همچنین گسترش زیستگاه‌های مصنوعی هم کمک می‌کند تا مناطق مرجانی در امان باشند و کاهش اثرات را شاهد باشیم.
مرگ ۷۵ درصدی مرجان‌ها درسه دهه آینده
استفاده بیش از حد از مناطق مرجانی با هدف گردشگری، فعالیت‌های اقتصادی و عمرانی، بهره وری غیراصولی صیادی و گرم شدن دمای زمین از جمله دلایل از بین رفتن مرجان‌ها است که در صورت تداوم روند فعلی باید در انتظار یک فاجعه زیست محیطی در سال‌های آینده باشیم.
باتوجه به بررسی‌های علمی انتظار می‌رود تا سال ۲۰۵۰ میلادی یعنی در سه دهه آینده ۷۵ درصد از مرجان‌های سطح اقیانوس و آب‌های آزاد جهان از بین بروند.
دانشیار رشته اکولوژی و حفاظت دریا در دانشگاه شهید بهشتی تهران گفته است: کشور ما نیز از این نعمت بزرگ مرجان‌ها بی بهره نیست به طوری که در ۱۸ نقطه از ایران آب سنگ‌های مرجانی وجود دارد و تاکنون در این مناطق ۷۰ نوع آن گزارش شده که حدود ۱۰ درصد گونه‌های شناسایی شده درجهان است.
محمد رضا شکری در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهارداشت: جزیره‌های خارک، خارکو، کیش، لاوان، هندورابی، فارور، بنی فارور، شیدور، تنب بزرگ، تنب کوچک، سیری، لارک، بوموسی، هنگام، قشم، هرمز، خلیج نای بند و خلیج چابهار از مهم ترین مناطق مرجانی ایران می‌باشند.
وی در خصوص وجود مرجان‌ها در کیش نیز یادآورشد: درهفت نقطه این جزیره از شمال غرب تا شمال شرقی آن لکه‌های مرجانی وجود دارد و با توجه به مزایای این آبسنگ‌ها می‌توان گفت که تمام رونق اقتصادی و گردشگری این جزیره مدیون وجود آن‌ها است.
دانشیار رشته اکولوژی و حفاظت دریا در دانشگاه شهید بهشتی تهران یادآورشد: در بررسی وضعیت مرجان‌های کیش نیز مشخص شده آبسنگ‌های سایت‌های شرقی به علت وجود کلوپ‌های غواصی هفت برابر بیشتر از سایر نقاط این جزیره مورد بهره برداری قرار گرفته است که پیشنهاد شده اعطای مجوز به فعالیت‌های غواصی و کلوپ‌ها در این منطقه متوقف شود و به جای آن این فعالیت‌ها در جنوب جزیره گسترش داشته باشد.
شکری اضافه کرد: سیستم‌های آب شیرین کن سواحل خلیج فارس به دلیل وارد کردن آب شور به دریا، ساخت و سازهای ساحلی، استحصال زمین از دریا و ریزش روغن کشتی‌ها از دیگر دلایل آسیب رسان به مرجان‌ها است.
وی اظهارداشت: جلوگیری از ایجاد آلودگی‌های محیطی توسط انسان‌ها، کاهش تولید زبالهها، ارایه آموزش و خدمات غواصی در سایت‌های مصنوعی، افزایش سطح آگاهی فعالان مشاغل مرتبط با دریا، راه اندازی مرکز تکثیر و احیای آب سنگ‌ها از جمله راهکارهای علمی برای احیای مرجان‌ها در نقاط مختلف خلیج فارس است.
کشف مرجان‌های منزوی در خلیج فارس
آبسنگ‌های مرجانی جزو ذخایر زیستی جهانی هستند و از جایگاه بالایی به لحاظ ارزشی برخوردارند؛ ضمن اینکه این اکوسیستم‌ها بهترین شاخص سنجش سلامت آب دریا هستند به شکلی که به تغییرات محیطی بسیار حساس هستند و ایجاد هرگونه تغییری در پارامترهای فیزیکی دریا بر فعالیت و زندگی آن‌ها اثرگذار است.
بیش از دوسوم گونه‌های مرجانی موجود در خلیج فارس از جمله گونه‌های جانوری در معرض خطر انقراض قرار دارند و وضعیت زیستی برخی گونه‌ها مانند مرجان شاخ گوزنی در لیست گونه‌های درمعرض خطر جدی قرار گرفته است.
به گفته عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی، طی نمونه برداری‌های انجام شده در پنجمین گشت کاوشگر خلیج فارس که در عمق نزدیک به ۹۰ متری در بخش غربی تنگه هرمز انجام شد، گونه‌ای از مرجان‌های منزوی بنام Cynarina lacrymalis با تراکم بالای ( ۲۰۰-۳۰۰ ) عدد در مترمربع در زیستگاه شنی صدفی مشاهده شد که پیشتر در خلیج فارس گزارش نشده بود.
عبدالوهاب مقصودلو در این باره افزود: درپی گشت تحقیقاتی کاوشگر خلیج فارس که سال ۹۸ در یکی از زیستگاه‌های اصلی انجام شد، مرجان‌های منزوی (مرجان فنجانی) در خلیج فارس کشف شد که این گونه‌های مرجان منزوی متعلق به مرجان‌های سخت هستند که بر خلاف آبسنگ‌های مرجانی، ریف یا صخره تشکیل نداده و زندگی کلنی ندارند.
وی ضمن بیان اینکه پراکنش این گونه مرجانی در منطقه اقیانوس هند و آرام غربی بوده و از محدوده بین کشندی تا زیرکشندی و اعماق ۴۰۰ متر حضور دارد، تصریح کرد: سوابق این گونه از دریای سرخ و خلیج عدن، اندونزی، ژاپن و شرق استرالیا گزارش شده اما این نخستین گزارش از حضور این گونه در محدوه تنگه هرمز و در تراکم بالا است.
مجری برنامه علمی پایش نواحی ساحلی آب‌های پیرامونی ایران در ادامه با اشاره به این مطلب که وضعیت حفاظت از گونه مشاهده شده بر مبنای رده بندی مرکز بین المللی حفاظت از طبیعت IUCN گونه‌ای نزدیک به تهدید near threatened است، افزود: گونه‌های «نزدیک به تهدید» به معنی در معرض خطر قرار دارند، نیست بلکه نیاز به توجه و حفاظت بیشتر در آینده دارند.
وی گفت: بنابراین ضروری است ضمن توجه و حفاظت بیشتر در آینده جمعیت سالانه این گونه مرجان‌ها بررسی شود ضمن این که این نوع مرجان دارای طیف تحملی وسیعی نسبت به تغییر شرایط محیطی بوده و از این رو مورد توجه آکواریوم داران هستند.
مقصودلو یادآورشد: پیش از این نیز ۲ گونه Heterocyathus aequicostatus و Heteropsammia cochlea در تراکم اندک از مناطق بین کشندی شمال غرب خلیج فارس و توسط محققان پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی مشاهده و گزارش شده بود.
حفاظت از مرجان‌ها و ماهیان زینتی
هم اکنون تکثیر و پرورش ماهی‌های زینتی در بیش از ۱۸۰ کشور دنیا رواج دارد و دراین تجارت پرسود، مبادلات آن‌ها سالانه ۲۵ میلیارد دلار است که سهم ایران به طور میانگین سالانه۲۰۰ میلیون قطعه ماهی زینتی ولی سهم هرمزگان بسیار ناچیز است.
ماهیان زینتی که در آبسنگ‌های مرجانی زندگی می‌کنند و از گونه‌های سطح‌زی هستند، ذخایر فراوان‌تری در خلیج‌فارس دارند و امپراطور ماهی به عنوان بهترین گونه، از ماهی‌های تزیینی نادر در دنیا است که در آب‌های هرمزگان وجود دارد.
مدیرکل حفاظت محیط زیست هرمزگان نیز گفت: ماهیان زینتی آکواریومی علاوه بر اینکه در زیبایی شناختی و ایجاد اشتغال و جلوگیری از خروج ارز جایگاه مهمی برای کشور دارند، اما حفاظت از زیستگاه‌های آن‌ها مساله ای مهم در حوزه محیط زیست به شمار می‌رود.
حبیب مسیحی در این رابطه به زیستگاه‌های دریایی جزیره کیش به عنوان یکی از مناطق مرجانی بسیار مهم ایران اشاره کرد و افزود: طبق آخرین بررسی‌های به عمل آمده، ۲۰۰ گونه ماهی مرجانی در سواحل جزیره کیش مشاهده شده که حدود ۸۵ گونه از آن‌ها ماهیان زینتی هستند.
وی بیان داشت: پروانه ماهیان، طوطی ماهیان، جراح ماهیان، دلقک ماهیان، سنگ رووک ماهیان و خفاش ماهیان از خانواده‌های ماهیان زینتی در جزیره کیش دارای فراوانی بیشتری هستند.
این مسئول زیست محیطی یادآورشد: یکی از پناهگاه‌های اصلی این ماهیان، مرجان‌ها هستند که با تخریب زیستگاه‌های آن‌ها، ماهیان زینتی نیز در خطر تهدید هستند لذا با عنایت به امکان تکثیر و افزایش نسل‌های جدید این ماهیان در شرایط آکواریوم، می‌توان به حفظ این ذخایر ژنتیکی ارزشمند کمک کرد.
مسیجی ابرازداشت: باتوجه به عوامل زیاد تهدید کننده مرجان‌ها و کاهش فشار بر اکوسیستم‌های مرجانی و درنهایت حفاظت از محیط زیست دریایی جزیره تعدادی مجسمه در ناحیه شرقی جزیره و درعمق ۱۰ متری دریا توسط اداره محیط زیست سازمان منطقه آزاد کیش مستقر شد.
مدیرکل حفاظت محیط زیست هرمزگان درعین حال عنوان کرد: در سال‌های اخیر با وجود شرایط نامساعد زیستی و افزایش آلودگی‌ها و تخریب زیستگاه‌های دریایی امکان تهدید جمعیت این ماهیان در زیستگاه‌های طبیعی وجود دارد.
وی اضافه کرد: محیط زیست دریایی خلیج فارس به علت شرایط اکولوژیکی خاص آن در زمره یکی از باارزش ترین زیست بوم‌های آبی جهان محسوب می‌شود که گونه‌های مختلف جانداران آبزی آن با خطرهای زیادی روبرو هستند.
مسیحی ادامه داد: عبور و مرور انواع شناورها و تخلیه مواد آلاینده آن‌ها به خلیج فارس ازعمده ترین عوامل آلودگی محیط زیست دریایی خلیج فارس است که آبزیان و موجودات آن با خطرات متفاوتی مواجه هستند لذا محیط زیست با اعمال تمام قوانین سخت گیرانه همیشه تمام تلاش خود را بر حفظ اکوسیستم خلیج فارس و حفظ آبزیان این منطقه به کارگرفته است.
پیدایش مرجان ها به ۵۴۰ میلیون سال پیش برمی گردد
به گقته ی محققان پیدایش نخستین گونه از مرجان‌ها با اسکلتی از جنس کربنات کلسیم؛ بر روی زمین حدود ۵۴۰ میلیون سال پیش در نتیجه ترکیب یک حیوان (توتیا) و یک گیاه تک سلولی بوده است.
تاکنون ۲۸ گونه مرجان از هشت خانواده و ۲۰ جنس در سواحل و جزیره‌های بوموسی، تنب بزرگ و کوچک، فارور، بنی فارور، کیش، قشم، هنگام، شیدور، سری، لارک، هرمز، لاوان و هندورابی شناخته شده است که فقط ۱۹ گونه از این تعداد در اطراف جزیره کیش یافت می‌شود.
