ادیان به‌عنوان رکن مهم فرهنگ هر جامعه مولفه‌های خاص خود را دارند و مقوله پرستشگاهی از دیرباز در بین ملل و جوامع مختلف همواره نمایه‌ای از اعتقادات و آینه‌ای از بهترین ادراک، هنر، معماری و باور مردمان بوده است.
انسان‌ها برای دریافت حال معنوی مناسب نیاز به نیایش دارند و مکان و مناسک مرتبط با آن علاوه بر اینکه یکی از ارکان پایه و نهادهای محوری هرجامعه محسوب می‌شود، آشنایی با آن‌ها در طول تاریخ همواره برای فرهنگ‌ها و ملل دیگر جذاب و دلنشین بوده است.
عمده مکان پرستشگاهی مسلمانان در طول تاریخ مساجد بوده است که در تاریخ اسلام تبلور و تدریجی داشته و در ادوار مختلف اتصال با ماورا را به بهترین شکل بازتاب داده و اجرا و ارکان و تزئینات آن هرکدام بخشی از روح نیایشگاهی اسلام را برمبنای کارکردگرایی منعکس می‌کند.
مساجد با غلبه اعراب در ایران و آغاز دوره تاریخی در این دیار بر مبنای ساختار سیاسی و فرهنگی و در تلفیق آرایه‌های دینی و هنر ناب ایرانی شکل کم‌نظیر و اعجاب‌انگیری از عبادتگاه دینی را به خود اختصاص دادند که کارویژه‌های دینی و اجتماعی و فرهنگی متعددی را در دامان خود گرفته و به‌عنوان جزء لاینفک جامعه مسلمان‌نشین ماندگار شدند.
رنگ، نقوش و خطوط و آشتی دین و هنر با ظهور اسلام در سرزمین ایران خالق مساجدی شد که نمونه‌های کم‌نظیر آن امروز به‌عنوان بخش مهم سرمایه‌های گردشگری جذابیت‌های خود را دارد و این اماکن هنوز نیز پایگاه غنی و موثر فرهنگی و دینی هستند و نیاز است که از ظرفیت‌های آن‌ها به بهترین شکل در راستای ماموریت‌های اجتماعی، فرهنگی و مذهبی بهره گرفته شود.
مساجد علاوه بر اینکه مرکز ارشاد و تبلیغ اسلامی و کانون رعایت قوانین لازمه دینی هستند، مکانی برای تظاهرات آداب عبادت و نمایش وحدت و همبستگی مسلمان بوده و اشتراک‌گذاری موضوعات مهم روز، آموزش و امور خیرخواهانه و عام المنفعه از کالبد مسجد همواره صورت گرفته است.
قلب تپنده پیروزی انقلاب اسلامی در کانون‌های مسجد دنبال شد و این اماکن در فعالیت‌های آگاه‌سازی و تبلیغی، مانند تکثیر جزوه و اطلاعیه و راهبری مبارزات در آن برهه تاریخی نقش کلیدی داشتند و شاید بتوان گفت ارتباطات چهره به چهره و اثربخشی راهبری امور انقلابی از مساجد یکی از نقاط قوت در پیروزی انقلاب اسلامی بود.
مساجد ایران در چهار دهه اخیر نیز همواره حلقه ارتباطی قوی بین ارکان مختلف جامعه با هم بوده است و در دوران مختلف جنگ تحمیلی، سازندگی، اصلاحات و نواصلاح‌گرایی نقش خود را در کنار تکالیف دینی در ابعاد اجتماعی و فرهنگی ادا کرده‌اند اما ،نیاز است که با نگاهی نو به این ظرفیت‌ها و استفاده از کارویژه‌های جذاب از جمله ورود و حضور فناوری‌های نوین در فعالیت‌های مساجد روح جدیدی در کالبد این اماکن دمیده شود.
مساجد سرمایه‌های فرهنگی استان مرکزی هستند
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشکری استان مرکزی گفت: استان مرکزی در قلب ایران ظرفیت‌های متعددی را برای معرفی دارد که یکی از شاخه‌های پربار آن آثار مذهبی به ویژه مساجد است که باید در همبستگی معنادار با بقای متبرکه و سایر داشته‌ها و جاذبه‌های گردشگری به خوبی دیده شوند و نقش و جایگاه آن‌ها ، اصالت ساختاری و آداب و سنن و پیوست‌های فرهنگ ناملموس آن به درستی ارایه شود.
«علیرضا ایزدی» افزود: مساجد از اماکنی هستند که در هر دوره‌ای نقشآفرین بوده‌اند و اینک نیز در بطن مناسبات جامعه هویت و اثربخشی خود را دارند و هنر آن است که در کنار کارکردهای زنده و پویای کنونی پیشینه و جذابیت‌های آن نیز به‌خوبی ارایه شود.
وی خاطرنشان کرد: استان مرکزی در حوزه پرستشگاه ادیان مختلف دارای آثار ارزشمند است که از جمله آن مقبره اشموئیل پیغمبر در ساوه و کلیسای مسروپ اراک و آتشکده آتشکوه و خورهه محلات مربوط به پیش از اسلام را می‌توان نام برد که در کنار گنجینه غنی مساجد و معابد زیارتگاهی اسلامی می‌تواند نمایه ارزشمند از همزیستی ادیان را به نمایش بگذارد.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی افزود: تسلسل معماری در مساجد جامع سرخ و جامع ساوه، مسی سر دلیجان بی‌نظیر است و تابلویی از نیایشگاه و فاهیم وایسته به آن از پیش از اسلام تا عصر حاضر در لابه‌لای این اثر به جا مانده و نیاز است که این سرمایه‌های فرهنگی بیشتر معرفی شوند.
ایزدی ادامه داد: تعریف کانون و قطب‌های خاص گردشگری مذهبی و تاریخی از برنامه‌های میراث فرهنگی استان است برای مثال شهر تاریخی نراق با مساجد حفظ شده در بافت آن، امامزاده محمد عابد (ع) با نگینی از جاذبه‌های مختلف تاریخی و طبیعی پیرامون و تعریف قطب گردشگری فرااستانی قم، مرکزی و اصفهان با برجسته سازی نقش مشهد اردهال کاشان، بارگاه حضرت مهصومه(س) قم و مساجد و امامزادگان برجسته استان مرکزی طرحی است که در حال تفاهم و رایزنی است.
استان مرکزی با پیشینه غنی در معماری و میراث ناملموس مساجد
رییس گروه حفظ و احیای بناها ومحوطه‌های تاریخی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی گفت: ۲۶ مسجد استان مرکزی در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده که مربوط به ادوار مختلف تاریخی است و از نظر پراکنش در شهرستان‌های ساوه، محلات، خمین، زرندیه، تفرش، آشتیان، اراک و دلیجان مستقر هستند.
«اسماعیل شراهی» افزود: قدیمی‌ترین مسجد استان به عنوان مسجد جامع ساوه متعلق به دوران آل بویه است که در خود آرایه‌های قوی از معماری و سنن مادی و معنوی دوران‌های مختلف را دارد و به ثبت ملی رسیده و اکنون به‌عنوان یکی از مهمترین جاذبه‌های مذهبی سالانه پذیرای طیف زیادی از گردشگران است.
وی اظهار داشت: مسجد «مس‌سر» در دلیجان و «شش‌ناو» در تفرش با قدمت دوره سلجوقیان نیز از جاذبه‌های مهم مذهبی استان مرکزی است که به ثبت ملی رسیده و نیاز است که راهبردهای موثر در معرفی و تقویت جایگاه این اماکن نیایشگاهی دینی به عنوان سرمایه‌های فرهنگی استان تقویت شود.
رییس گروه حفظ و احیای بناها ومحوطه‌های تاریخی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی خاطرنشان کرد: مسجد «سرخ» در شهرستان ساوه نیز از آثار مهم دوره صفویان، مسجد «نوازن» در فراهان ، مسجد «امام حسن(ع) نراق و مسجد جامع «بیجگان» در جاسب دلیجان نیز از آثار ثبت ملی مهم استان از مساجد دوره صفویه استکه در کنار شمار قابل ملاحظه‌ی از مساجد فاخر و برجسته دوران قاجاریه و پهلوی به‌عنوان سرمایه‌های مذهبی استان باید توجه ویژه‌ای به آن‌ها شود و کارویژه‌های فرهنگی، اجتماعی و گردشگری آن‌ها در سایه برنامه‌های جذاب بیش از پیش رونق گیرد.
شراهی عنوان کرد: بیشترین مساجد ثبت ملی شده استان در شهرستان اراک مستقر است و پس از آن شهرستان‌های تفرش با پنج اثر، دلیجان و ساوه با چهار اثر و زرندیه با ۲ اثر سکاندار هستند.
وی یادآور شد: مسجد جامع ساوه در زمره مساجد اولیه طبقه بندی شده که الگوی معماریس آن شبستانی بوده و در دوران‌های بعد به صورت ۲ ایوانه تغییر ماهیت ساخت داده و تزئینات و اجزای آن در شیوه‌ها و تغییر ادوار مختلف آن را به نگین گردشگری مذهبی استان تبدیل کرده است.
رییس گروه حفظ و احیای بناها ومحوطه‌های تاریخی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی توضیح داد: اغلب مساجد استان شیوه معماری محلی منطبق بر سازگاری جغرافیایی و باورها و فرهنگ حاکم در ادوار مختلف دارند و برای مثال مسجد مس‌سر و شش‌ناو در دلیجان و تفرش معماری تک ایوانه دارند و شیوه‌های اجرای گنبد در روی فضای چهار گوش با گوشه‌سازی‌های مختلف و اتصال به مناره تاریخی ، تزئینات و کتیبه‌ها راوی آشکاری از هنر دوران سلجوقی را نمایش می‌دهند که تا به امروز گفته‌های زیادی در معماری و هنرهای آن را پاس داشته‌اند.
شراهی گفت: حضور آثار تاریخی و طبیعی در نزدیکی مساجد تاریخی استان فرصتی است تا گردشگری مذهبی در سایه برنامه آگاهانه رشد کند برای مثال چنار کهنسال و آب روانی که در کنار مسجد شش ناو تفرش است جذابیت این نیایشگاه زیبا را بیشتر کرده و از این موضوعات برای رونق بیشتر گردشگری مذهبی نباید غافل شد.
وی خاطرنشان کرد: الگوی معماری مساجد دوره قاجار با زیرزمینی که کاربری زیادی داشته در اراک به چشم می‌خورد که این نوع معماری گرمای مطبوع زمستان و خنکای تابستان را برای ساکنان مسجد هدیه می‌داده و ۱۰ مسجد فاخر و برجسته با این ویژگی در اراک موجود است که با عناوین آقاضیاالدین، بابانبی، حاج محمد ابراهیم خوانساری، مسجد سیدها، مسجد حصار مسجد شیخ ابوالحسن اکنون نیز پذیرای مناسک دینی است و باید در حوزه گردشگری نیز راهبردهای مناسبی در این حوزه تعریف شود.
رییس گروه حفظ و احیای بناها ومحوطه‌های تاریخی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی معتقد است: بنای مساجد به دلیل اهمیت کاربردی آن بین مردم با مشارکت اقشار مختلف نسبت به سایر اماکن تاریخی در حفظ و نگهداشت در استان شرایط مطلوب‌تری دارد و نیاز است.
کانون‌های مساجد استان مرکزی قلب تپنده امور فرهنگی و اجتماعی
مدیر ستاد کانون‌های مساجد استان مرکزی نیز گفت: ۲ هزار مسجد در این استان وجود دارد که وضعیت آن‌ها از نظر پراکنش جغرافیایی متوازن و مطلوب نیست و بسیاری اغز مناطق شهری هستند که استقرار مسجد در آن‌ها صورت نگرفته و استانداردهای لازم رعایت نشده است.
حجت‌الاسلام «مصطفی ذوالفقاری» افزود: بر اساس تکالیف طرح آمایش سرزمین باید سطح دسترسی به مسجد برای هر خانوار ۱۵۰ تا ۲۰۰ متر از محل زندگی باشد که اکنون این شاخص به طور کامل در استان رعایت نشده و علت آن شاید سهم بالای مردم در ایجاد و نگهداشت این اماکن است و سازمان‌ها و نهادها تنها در حد مشاوره به خیران در این عرصه عمل کرده‌اند.
وی یادآور شد: ۵۸۰ کانون فرهنگی در مساجد استان مرکزی مستقر شده و فعالیت دارند که بر اساس تکالیف قانونی مجلس شورای اسلامی و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باید این کانون‌ها در تمامی مساجد برپا شوند اما تاکنون بنیه ضعیف مالی سدی در مسیر تحقق آن بوده است.
مدیر ستاد کانون‌های مساجد استان مرکزی بیان کرد: فعالیت کانون مساجد عاملی در رونق مذهبی، فرهنگی و کارویژه‌های مساجد است و تلاش بر این است که دفاتر دایر شده در مساجد با امام جماعت و فعالیت‌های هیات امنایی همراستا و با پیوست قوی باشد تا اثربخشی عمیق‌تری را ارایه کند.
حجت‌الاسلام ذوالفقاری یادآور شد: بودجه پیشنهادی برای کانون مساجد استان در سال ۹۷ یک میلیار تومان بود که حدود ۴۰۰ میلیون تومان آن جذب شد اما، رویکرد تخصیص بودجه امسال در کانون‌های مساجد تغییر کرده و میزان آن برحسب فعالیت‌های ثبت‌شده شمار اعضا و کارایی کانون‌ها اختصاص می‌یابد.
وی توضیح داد: کانون‌های مساجد در سامانه بچه‌های مسجد به ثبت رسیده و اعضا و فعالیت‌هایشان را در هشت رشته اصلی و زیربخش‌های آن به صورت مستند ارایه می‌کنند و بر مبنای امتیازی که می‌گیرند سرانه بودجه برایشان تعریف می‌شود.
مدیر ستاد کانون‌های مساجد استان مرکزی افزود: ستاد کانون‌های مساجد کشور امسال رویداد ملی «فهما» را برای تعیین پایتخت فرهنگ و هنر مساجد ایران طراحی و اجرا کرده که ۲ هزار کانون مساجد کشور در ان عضو هستند و فعالیت‌هایشان ارایه می‌شود و اسفند ماه امسال برای نخستین بار در کشور بالاترین رتبه فعالیت در سطح استانی به عنوان پایتخت فرهنگی و هنری مساجد معرفی شده و ۱۸۰ کانون با فعالیت‌های نوین و اثربخش تقدیر می‌شوند.
حجت‌الاسلام ذوالفقاری بیان کرد: این رویکرد علاوه بر رقابت و انگیزش بین کانون‌های مساجد، الزام آنان به کارکرد در فضای مجازی به‌عنوان یکی از موضوعات روز را در پی دارد و عدالت در توزیع و شفافیت بودجه و تضارب بهتر آرا و فعالیت‌های فرهنگی در قلب مساجد را رقم می‌زند.
وی عنوان کرد: نیاز روز مساجد دسترسی زیرساختی به فناوری نوین است که تاکنون در ۱۰ مسجد استان خانه دیجیتال ایجاد شده که امکان آموزش، امور فرهنگی و دسترسی به اینترنت را در این اماکن فراهم کرده است.
مدیر ستاد کانون‌های مساجد استان مرکزی بیان کرد: سیاست کانون مساجد استان در حوزه فناوری نوین استفاده از اپلیکیشن‌های کاربردی و جذاب روی تلفن همراه است که بتواند اعضای سامانه بچه‌های مساجد را با سهولت به هم پیوند دهد.
فضای معنوی مساجد امروز باید برتاباننده ظرفیت‌های غنی فرهنگی و علمی و مسایل روز باشد و این اماکن علاوه بر تامین نیازهای مردم بتوانند به عنوان زبان گویای تطور زمانی نقش خود را به خوبی در گردشگری مذهبی ایفا کنند و این مهم در گرو نگاه خلاقانه و برنامه‌محور مدیران نمود می‌یابد.
