یلدا یا شب چله آیینی اصیل و ریشه‌دار در تاریخ این مرز و بوم است که قدمتش به درازای تمدن ایرانی است و هنوز باستان‌شناسان نتوانسته‌اند برای آن گمانه تولدی داشته باشند اما به استناد ظروف سفالین پیش از تاریخ گفته شده که قدمت آن تا هفت هزار سال می‌رسد و این گنج فرهنگی ارزشمند در تمامی این سال‌ها سینه به سینه راوی اخلاق، همبستگی، انسان‌دوستی و فرهنگ بوده است.
یلدا واژه‌ای سُریانی به معنای زایش و تولد است و ابوریحان بیرونی، دانشمند ایرانی و تقویم‌شناس از این مناسبت با عنوان «میلاد اکبر» یاد کرده است و آن را در تولد و زایش خورشید مترتب می‌داند.
شب یلدا ترجمانی از طولانی‌ترین شب سال است که ازغروب آفتاب آخرین روز پاییز شروع شده و با طلوع نخستین بارقه‌های خورشید در بامداد اول دی به پایان می‌رسد.
ایرانیان باستان درتقویم کلینگر که کاربرد در امور کشاورزی و دامپروری داشته دو موقع از سال را به نام چله می‌شناختند. که یکی تیرماه و چله تابستان و دیگری دیماه و چله زمستان بوده و هر یک از این دو مناسبت به چله بزرگ و چله کوچک تقسیم‌بندی شده است.
چله بزرگ زمستان که درست بعد از شب یلدا آغاز می‌شودگام نخست از فصل زمستان است که در آن شدت سرما در اوج بوده و به همین دلیل چله بزرگ تا دهم بهمن طول می‌کشد و پس از آن چله کوچک شروع و تا اول اسفند ادامه دارد که شدت سرما کمتر بوده است.
چهار روز پایان چله بزرگ و چهار روز آغاز چله کوچک نیز از منظر ایرانیان باستان « چهار چهار» بوده که نهایت شدت سرما در این ایام اتفاق می‌افتد.
خاستگاه یلدا در باور ایران باستان با اسطوره‌ها و شناخت رویدادهای کیهانی پیوند عمیقی دارد و از این رهگذر روایت‌های مختلفی از علت برگزاری جشن شب یلدا در تاریخ و فرهنگ فولکور به یادگار مانده است.
هنوز در بسیاری از مناطق روستایی و بافت‌های سنتی و محلی که کمتر درگیرودار تغییرات مدرنیه هستند، شب چله با قربانی گوسفند در خانه بزرگ فامیل و گذران ساعات طولانی شب در اطراف کرسی‌های چوبی گره خورده و معمولا چاشنی این محافل فال کوزه، شوقات و قصه گویی و تکریم اقوام است که در ریشه‌یابی این رفتارهای یلدایی به باور ایرانیان باستان در اعتقاد به جنگ تاریکی نور و کارکرد همگرایی در غلبه بر ظلمت می‌رسیم.
در مناطق روستایی استان مرکزی رسم هدیه فرستادن خانواده داماد برای عروس هنوز اجرا می‌شود که بر اساس مناسکی برگزار می‌شود و هدایا در طبقی با تزئینات چیده شده و همراه با شام، میوه و شیرینی از سوی پیکی برای نوعروس فرستاده می‌شود و خانواده عروس نیز در عوض آن با هدف حرمت‌گذاری به خانواده داماد هدایایی که معمولا دستکش و یا جورابی پشمین است پیشکش می‌کنند و اجرای این رسم در طولانی‌ترین شب سال به پیوست روابط خانواده‌ها و اهمیت بخشش و مهر در گذار زندگی اشاره دارد.
یکی از آیینی‌های شب چله در استان مرکزی کشتن گوسفند با هدف فراهم‌آوری مواد اولیه شام این شب با حضور اقوام است که هنوز در بسیاری از مناطق روستایی انجام می‌شود و در خلال این سنت گوسفند قربانی که «اتلیک» نام دارد از فصل تابستان انتخاب و جداسازی شده و پروار می‌شود و در شب چله برای «اتلیک شام» ذبح می‌شود.
در این شب دل و جگر گوسفند با سیب زمینی به‌عنوان غذای ویژه تفت داده می‌شود که به آن «جزلاق» می‌گویند و روستائیان آن را همراه با نوعی نوشیدنی محلی و طبیعی از انگور که به «شیره رب» شهرت دارد تناول می‌کنند و در برخی از روستاهای مامونیه نیز ضمن ذبح گوسفند اتلیک کله و پاچه آن را به عنوان شام دسته جمعی طبخ کرده و با اقوام می‌خورند.
قربان کردن از دیرگاه در فرهنگ ایرانی با هدف بلاگردانی متداول بوده و رد پای آن در ایین یلدایی نیز به یادگار مانده است.
در روستای «چناقچی بالا»از توابع ساوه نیز که یکی از کانون‌های ارمنی‌نشین استان مرکزی محسوب می‌شود درشب یلدا گردهمایی از ارامنه در کلیسا برگزار می‌شود و پس از آیین نیایش و دعا ، تازه دامادها در حیاط کلیسا آتش روشن می‌کنند و از روی آن می‌پرند که به نوعی آمیختگی این رسم با باور جنگ اهورامزدا و اهرمن حکایت دارد.
برخی از مناطق روستایی شهرستان محلات از توابع استان مرکزی نیز در شب‌های چله محفل محبت خانواده‌ها با شاهنامه‌خوانی و یا کتاب امیرارسلان نامدار زینت می‌گیرد و در مناطق «چهل زر» و «نیمور» این شهرستان نیز هفت خوراکی سینی یلدا از تنقلاتی است که با حرف سین شروع می‌شود و معمولا در این سینی سنجد، سیب، سبزی، سمنو و سرکه یافت می‌شود.
در کنار این خوردنی‌ها کدو حلوایی آب‌پز نیز به‌عنوان دسر به چشم می‌خورد که گاه با زردک و قیسی زردآلو نیز همراه است.
یلدا در کانون‌های جمعیتی شهری استان مرکزی دستخوش تغییراتی شده و بیشتر به شب‌نشینی مدرن و امروزی با تنقلات فانتزی خود می‌نماید اما، در لایه‌های زیرین هنوز مفاهیم بنیادی یلدا را حفظ کرده و کارویژه‌ها و پیام‌های خود را دارد.
حافظ‌خوانی و شاهنامه‌خوانی، بازگویی قصص قرآنی و روایات بزرگان ادب و دین از اصلی‌ترین جانمایه‌های یلدایی در شب‌نشینی خانوارهای شهری استان مرکزی است.
هنوز در بسیاری از خانواده‌های اصیل اراکی و استان مرکزی بزرگترهای فامیل به‌عنوان گنجینه‌ای ارزشمند قصه‌ها و متل‌های محلی را با شور و حرارت خاص برای نسل‌های جدید تعریف می‌کنند که از جمله آن می‌توان به قصه «کردعلی به کوه»،« تله گرگ»، «ریزعلی»، «پیرزن نخ‌ریس »و «کوسه ناقالدی» و «شاه و دزد» اشاره کرد که هر کدام درسی ارزنده‌ای را با خود دارد.
گاه زینت بخش شب‌های یلدایی استان مرکزی زمزمه‌های فولکوریک از کار و حرفه‌ها و یا سرگرمی‌های محلی است که عمده کارگردانان آن زنان و دختران هستند و در برخی مناطق روستایی استان مرکزی هنوز رسم «تخم‌مرغ شکنی» با هدف دورکردن چشم بد از فامیل در درازترین شب سال انجام می شود و دختران دم‌بخت نیز در برخی از مناطق کمیجان و فراهان رسم فال کوزه را با هدف بخت گشایی و خوشبختی به صورت نمادین اجرا می‌کنند.
در شهرستان خمین نیز مردم معتقدند که باید خوردنی‌هایی مانند هندوانه، انار، سیب، به، انگور سر سفره چله باشد و علاوه بر این‌ها، ترشی پیاز و ترشی سیر هم در شب یلدا در خمین مرسوم است و مردم این شهرستان این میوه‌ها و خوردنی ها را نشانه برکت و سلامتی می‌دانند و با آن‌ها درازای شب را سرگرم می‌شوند.
خشکباری مانند برگه هلو و زردآلو، انجیر خشک، سنجد و کشمش ، نخودچی می‌خورند، کدو حلوایی پخته شده و گندم برشته ، تخم هندوانه و آفتابگردان در شب یلدا استفاده می‌شود.
در گویش روستا «یمن» از توابع خمین شب یلدا معروف به «شو اول زمستن»است و از قدیم رسم بر این بوده که مردم این روستا درشب یلدا مقداری برف با شیره انگور مخلوط کرده و می‌خوردند و اعتقاد داشتند که این خوراک بر توازن طبع‌های بدن اثر دارد.
شب چله فرصتی است که برای بیان و انتقال پندها و تجربه‌های ارزشمند پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها به فرزندان و نوه‌ها و بسیاری از تعالیم اجتماعی و فرهنگی را نسل جدید می‌توانند از تجربه‌های بزرگترهای خود دریافت کنند و بیاموزند.
از دیگر رسوم خمین در شب یلدا این است که به مناسبت فرا رسیدن شب یلدا خانواده‌هایی که پسرشان نامزد دارد، انواع آجیل، شیرینی و میوه‌های فصل از جمله هنداوانه ، انار را همراه با هدایای در بسته‌های آذین‌بندی شده یک شب قبل از شب یلدا به خانه عروس می‌برند و در شب یلدا عروس را به خانه خودشان دعوت می‌کنند.
در شب یلدا دختران و پسران جوان به حافظ تفاُُل می‌زنند و پدر بزرگان اشعار و غزلیات حافظ را برای فرزندان و نوه های خود قرائت می‌کنند.
کارشناس باستان شناسی و مردم شناسی اداره کل میراث فرهنگی استان مرکزی در این باره معتقد است: شب یلدا فرصتی مغتنم است تا خانواده‌ها با جمع شدن در کنار یکدیگر الفت و صمیمیت را افزایش و از کدورت‌های احتمالی چشم‌پوشی کنند.
«قاسم فضلی» افزود: یک واقعیت تلخ از روابط خانوادگی در جامعه کنونی شکل گرفته و آن رفتارهای ناشی از مدرنیته و فناوری اطلاعات است که پیوندهای چهره به چهره اعضای خانواده و به ویژه فرزندان را با والدین کمرنگ کرده است.
وی اظهار کرد: آیین‌هایی مثل شب چله و نوروز فرصت خوبی است که باید آگاهانه از آن‌ها بهره گرفته شود و وزن ارتباطات انسانی و اهمیت آن در قیاس با ارتباطات مجازی برجسته شود و مزایای دورهمی به ویژه به نسل جوان گوشزد شود.
کارشناس باستان شناسی و مردم شناسی اداره کل میراث فرهنگی استان مرکزی گفت: کمرنگ شدن برخی آداب و سنن نیازمند فرهنگ‌سازی برای کاهش آسیب‌هایی است که جامعه به آن مبتلا شده است.
فضلی افزود: دگرگون شدن اخلاقیات در زندگی مدرن از جذابیت روحیه صفا و صمیمیت کاسته است که پرداختن به رسم‌های اثرگذار گذشته می‌تواند بخش کوچکی از زخم آسیب‌ها را مرهم باشد.
«علی جوکار» یک راهنمای گردشگری در استان مرکزی گفت: رسومات و آداب و سنن داشته‌های فرهنگی و اصالت قومی است و شب چله به‌عنوان یکی از این رسم‌ها بیانگر برشی از تفکر، رفتار و زیست مردمان ایران زمین است و باید زنده نگه‌داشته شود.
وی اظهار داشت: حضور در عرصه زندگی مدرن نباید هویت فرهنگی اقوام و مردم بومی ایران زمین را دستخوش تزلزل و فراموشی کند و از همین رهگذر نیاز است که ارایه‌های میراث معنوی با حساسیت در نگاه تصمیم‌سازان و اقشار مردم دنبال شده و پاس داشته شود.
وی بیان کرد: شب چله فرصتی است که خانواده‌ها از زندگی روزمره فاصله بگیرند و برای ساعاتی هم که شده از چارچوب عرصه مجازی پای در محفل صمیمی خانوادگی بگذارند و در گفت و شنودها باورها و داشته‌هایشان را بازخوانی کنند.
بیش از ۲ هزار جاذبه گردشگری در استان مرکزی شناسایی شده که ۸۵۰ اثر تاکنون در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
