با گشت و گذار در شهرهای مختلف ایران می توان باقیمانده حمام های گرم و سرد و همچنین حمام های عمومی از دوران هخامنشی به این سو را مشاهده کرد.
این حمام ها بر خلاف تصور رایج ، صرفا مکانی برای نظافت و تطهیر نبوده و با توجه به ظرفیت‌ها و ویژگی‌های آن، دارای کارکردهای اجتماعی و حتی سیاسی در تمام تاریخ ایران بوده است.
این کارکردها بیانگر این واقعیت است که حمام به‌عنوان یکی از عوامل تاثیرگذار در تاریخ تحولات اجتماعی ایران نقش بسزایی داشته است و به علاوه این مکان یکی از جلوه‌گاه‌های هنر ایرانی - اسلامی نیز به حساب می‌آمد.
این حمام ها علاوه بر کارکردهای عمومی ، از کارکردهای دیگری نیز همچون سیاسی (ملاقات‌ها و مذاکرات سران حکومتی)، اجتماعی (طرح مسائل و مشکلات خانوادگی با ریش سفیدان و سالخوردگان) و درمانی (ماساژ و حجامت ) برخوردار بودند .
پولاک پزشک آلمانی که در دوره قاجار در ایران خدمت می‌کرد، در شرحی که راجع به حمام‌های ایرانی دارد ، می‌نویسد : حمام با زندگی دینی ایرانیان در ارتباط نزدیک است و نجاست را معمولا باید با حمام رفتن پاک کنند. حمام به دو نوع عمومی و خصوصی تقسیم می‌شود. حمام‌های عمومی بر اثر موقوفات دینی ایجاد می‌شود و مخارج نگهداری آنها نیز از همان محل است، اما حمام‌های خصوصی بیشتر برای مصرف شخصی صاحب آن تعبیه شده است، ولی در بعضی از ساعات مردم نیز می‌توانند با پرداخت ودیعه به آنها راه یابند.
ساعت شروع کار حمام در هر محله شهر با صدای بوق اعلام می‌شود. حمام‌های عمومی در ساعات اولیه روز به زنان اختصاص دارد. این مکان برای بسیاری از زنان مرکز تجمع است. آنها در این مکان به گفت‌وگو می‌پردازند و تازه‌ترین رویدادهای شهر را با یکدیگر در میان می‌گذارند. اغلب نصف روز را در آنجا به سر می‌برند، شربت می‌خورند یا با ساز و آواز وقت می‌کشند.
این حمام های قدیمی امروزه با پیشرفت امکانات جامعه بشری به فراموشی سپرده شده اند و در پشت درهای بسته نفس های آخر خود را می کشند ، گویا تنها راه نجاتشان مرگ هویتشان است.
البته در سال های اخیر اقدامات ارزنده ای در جهت حفظ و احیای حمام های قدیمی در کشور صورت گرفته و اعتباراتی در راستای مرمت و بازسازی آنها تخصیص یافته است تا این میراث گذشتگان برای آیندگان به یادگار باقی بماند.
** ضرورت بازسازی و مرمت حمام های قدیمی
یک کارشناس میراث فرهنگی در این باره گفت : در گذشته معماری حمام ها از اهمیت بسزایی در شهرها برخوردار بوده و تقریبا پس از مسجد و مدرسه ، مهم ترین بنای شهری محسوب می شده است.
پژمان میرچی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود : ایرانیان در ساخت حمام ذوق و سلیقه خاصی به خرج می دادند که تزیینات ، نقاشی ها و گچبری های به جامانده به همراه طاق نماهای زیبا و کاشی کاری های متنوع و دلربا، همگی گواه این مدعاست.
وی اظهار داشت : هر گرمابه قدیمی از بخش هایی به نام‌های گلخند، خزینه ، گرم‌خوان ، حوض ، سربینه و رختکن و ورودی حمام تشکیل شده که با توجه به بزرگی و کوچکی گرمابه تعدادش متغیر بوده است.
به گفته این کارشناس ، حمام‌های بزرگ همواره تزییناتی داشته و حمام‌های کوچک بدون تزیینات و با آجر و با سقف‌هایی از گل ، آهک و ساروج بوده است.
میرچی به اهمیت حفظ و نگهداری از این آثار اشاره کرد و بیان داشت : اگر در حفظ و نگهداری گرمابه‌های قدیمی تلاشی نکنیم ، این حمام‌ها از بین خواهند رفت و به مکانی آلوده تبدیل می‌شوند، در حالی‌که حفاظت از آنها می‌تواند به عنوان یکی از جاذبه‌ها و میراث فرهنگی بیانگر نوع زندگی گذشتگانمان باقی بماند.
وی یادآور شد : امروزه حمام های قدیمی کارکرد های خود را از دست داده اند ، اما با بازسازی و مرمت آنها می توان به عنوان یک جاذبه گردشگری یا موزه مردم شناسی استفاده گردد.
** ویژگی معماری حمام تاریخی امیر اسعد
روستای بالا اشتوج واقع در منطقه خوش آب و هوای دو هزار شهرستان تنکابن یکی از روستاهای قدیمی است که ریشه در تاریخ این دیار دارد و حمام تاریخی امیر اسعد که متعلق به اواخر قاجار و اوایل پهلوی است ، گواه این حقیقت است .
حمام امیر اسعد در دامنه شمالی البرز مرکزی و در ارتفاع 870 متری از سطح دریای خزر و 200 متری از رودخانه دو هزار واقع شده و اطراف آن را کوه‌ها و خانه‌های اهالی روستا احاطه کرده است.
ساخت این اثر مربوط به اواخر دوره قاجار است و چون بانی و مالک اولیه آن امیر اسعد فرزند محمد ولی خان سپهسالار تنکابنی ( فاتح تهران در دوران مشروطه و حاکم محال ثلاث ) بود به حمام امیر اسعد معروف گردید.
این حمام تاریخی در نزدیکی مسجد تاریخی امیر اسعد واقع شده که از نظر ساختمانی و سازه‌ای با مسجد هم دوره و از نظر پلان دارای مشخصات حمام‌های عمومی است.
از ویژگی بارز این بنا اجرای طاق کلمبو آجری برای پوشش‌های قسمت‌های مختلف و به کار رفتن مصالحی چون سنگ در بناست.
این حمام در دو دوره زمانی مورد استفاده قرار گرفته بود؛ نخست دوره ساخت اثر که مربوط به اواخر دوره قاجار می‌باشد و سپس با بازسازی مجدد از سال 1335 شمسی تا سال 1363 مورد استفاده قرار می گرفت.
سوخت مصرفی این حمام از هیزم بوده و فضای داخلی آن در قسمت ازاره به ارتفاع 70 سانتیمتر می رسید و کاشی کاری های روی دیواره این حمام بسیار خاص بود.
رئیس میراث فرهنگی شهرستان های تنکابن و عباس آباد با بیان اینکه این حمام تاریخی به شماره 21985 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است ، گفت : در ساخت این بنای ملی مصالحی از سنگ ، آجر ، گچ و ساروج به کار رفته است و تغییراتی بسیار جالب در فرم ورودی این حمام و ارتباط میان در و سربینه مشاهده می‌شود.
نادر سحر خیز در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود : این حمام دارای چهار جایگاه رختکن به صورت صلیبی شکل است و دو راه که از فضای سربینه شروع می‌شود ما را به قسمت گرم‌خانه هدایت می‌کند و بعد از طی کردن مسافت متناسب ، وارد خود گرم‌خانه می‌شویم.
وی از این بنا با عنوان شناسنامه فرهنگی شهرستان یاد کرد و اظهار داشت : در گرم خانه نیز از نظر معماری مانند سربینه دارای شکل مربع است که در ضلع های بزرگ‌تر جایگاه‌های شست و شو و خزینه مشاهده می‌شود.
سحرخیز با بیان اینکه برای مرمت و بازسازی در قسمت‌های سنگ ازاره بدنه، مرمت گنبد و طاق های حمام و تزئینات سقف اعتباری بالغ بر 300 میلیون ریال در نظرگرفته شده است ، خاطرنشان کرد : هم اکنون مرحله نخست که همانا مرمت و بازسازی گنبد های این حمام بود به اتمام رسیده و وارد مراحل بعدی این پروژه هستیم.
وی تصریح کرد : تغییر کاربری این حمام پس از بازسازی به فضای موزه ای به دلیل کوچک بودن فضای داخلی آن امکان پذیر نیست و بهترین حال آن است که به حالت اولیه آن درآید.
سحرخیز به نقش شوراها و عوامل محلی در پاسداشت و نگهداری این گونه آثار اشاره کرد و بیان داشت : امروزه حفظ و حراست از این آثار علاوه بر اینکه امری بدیهی جهت حفظ فرهنگ و تمدن غنی گذشتگان است ، می تواند زمینه جذب گردشگر را نیز فراهم آورد.
شهرستان 162 هزار نفری تنکابن در غرب مازندران واقع است.
/1602/7513/1654
انتهای پیام این حمام ها بر خلاف تصور رایج ، صرفا مکانی برای نظافت و تطهیر نبوده و با توجه به ظرفیت‌ها و ویژگی‌های آن، دارای کارکردهای اجتماعی و حتی سیاسی در تمام تاریخ ایران بوده است.
این کارکردها بیانگر این واقعیت است که حمام به‌عنوان یکی از عوامل تاثیرگذار در تاریخ تحولات اجتماعی ایران نقش بسزایی داشته است و به علاوه این مکان یکی از جلوه‌گاه‌های هنر ایرانی - اسلامی نیز به حساب می‌آمد.
این حمام ها علاوه بر کارکردهای عمومی ، از کارکردهای دیگری نیز همچون سیاسی (ملاقات‌ها و مذاکرات سران حکومتی)، اجتماعی (طرح مسائل و مشکلات خانوادگی با ریش سفیدان و سالخوردگان) و درمانی (ماساژ و حجامت ) برخوردار بودند .
پولاک پزشک آلمانی که در دوره قاجار در ایران خدمت می‌کرد، در شرحی که راجع به حمام‌های ایرانی دارد ، می‌نویسد : حمام با زندگی دینی ایرانیان در ارتباط نزدیک است و نجاست را معمولا باید با حمام رفتن پاک کنند. حمام به دو نوع عمومی و خصوصی تقسیم می‌شود. حمام‌های عمومی بر اثر موقوفات دینی ایجاد می‌شود و مخارج نگهداری آنها نیز از همان محل است، اما حمام‌های خصوصی بیشتر برای مصرف شخصی صاحب آن تعبیه شده است، ولی در بعضی از ساعات مردم نیز می‌توانند با پرداخت ودیعه به آنها راه یابند.
ساعت شروع کار حمام در هر محله شهر با صدای بوق اعلام می‌شود. حمام‌های عمومی در ساعات اولیه روز به زنان اختصاص دارد. این مکان برای بسیاری از زنان مرکز تجمع است. آنها در این مکان به گفت‌وگو می‌پردازند و تازه‌ترین رویدادهای شهر را با یکدیگر در میان می‌گذارند. اغلب نصف روز را در آنجا به سر می‌برند، شربت می‌خورند یا با ساز و آواز وقت می‌کشند.
این حمام های قدیمی امروزه با پیشرفت امکانات جامعه بشری به فراموشی سپرده شده اند و در پشت درهای بسته نفس های آخر خود را می کشند ، گویا تنها راه نجاتشان مرگ هویتشان است.
البته در سال های اخیر اقدامات ارزنده ای در جهت حفظ و احیای حمام های قدیمی در کشور صورت گرفته و اعتباراتی در راستای مرمت و بازسازی آنها تخصیص یافته است تا این میراث گذشتگان برای آیندگان به یادگار باقی بماند.
** ضرورت بازسازی و مرمت حمام های قدیمی
یک کارشناس میراث فرهنگی در این باره گفت : در گذشته معماری حمام ها از اهمیت بسزایی در شهرها برخوردار بوده و تقریبا پس از مسجد و مدرسه ، مهم ترین بنای شهری محسوب می شده است.
پژمان میرچی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود : ایرانیان در ساخت حمام ذوق و سلیقه خاصی به خرج می دادند که تزیینات ، نقاشی ها و گچبری های به جامانده به همراه طاق نماهای زیبا و کاشی کاری های متنوع و دلربا، همگی گواه این مدعاست.
وی اظهار داشت : هر گرمابه قدیمی از بخش هایی به نام‌های گلخند، خزینه ، گرم‌خوان ، حوض ، سربینه و رختکن و ورودی حمام تشکیل شده که با توجه به بزرگی و کوچکی گرمابه تعدادش متغیر بوده است.
به گفته این کارشناس ، حمام‌های بزرگ همواره تزییناتی داشته و حمام‌های کوچک بدون تزیینات و با آجر و با سقف‌هایی از گل ، آهک و ساروج بوده است.
میرچی به اهمیت حفظ و نگهداری از این آثار اشاره کرد و بیان داشت : اگر در حفظ و نگهداری گرمابه‌های قدیمی تلاشی نکنیم ، این حمام‌ها از بین خواهند رفت و به مکانی آلوده تبدیل می‌شوند، در حالی‌که حفاظت از آنها می‌تواند به عنوان یکی از جاذبه‌ها و میراث فرهنگی بیانگر نوع زندگی گذشتگانمان باقی بماند.
وی یادآور شد : امروزه حمام های قدیمی کارکرد های خود را از دست داده اند ، اما با بازسازی و مرمت آنها می توان به عنوان یک جاذبه گردشگری یا موزه مردم شناسی استفاده گردد.
** ویژگی معماری حمام تاریخی امیر اسعد
روستای بالا اشتوج واقع در منطقه خوش آب و هوای دو هزار شهرستان تنکابن یکی از روستاهای قدیمی است که ریشه در تاریخ این دیار دارد و حمام تاریخی امیر اسعد که متعلق به اواخر قاجار و اوایل پهلوی است ، گواه این حقیقت است .
حمام امیر اسعد در دامنه شمالی البرز مرکزی و در ارتفاع 870 متری از سطح دریای خزر و 200 متری از رودخانه دو هزار واقع شده و اطراف آن را کوه‌ها و خانه‌های اهالی روستا احاطه کرده است.
ساخت این اثر مربوط به اواخر دوره قاجار است و چون بانی و مالک اولیه آن امیر اسعد فرزند محمد ولی خان سپهسالار تنکابنی ( فاتح تهران در دوران مشروطه و حاکم محال ثلاث ) بود به حمام امیر اسعد معروف گردید.
این حمام تاریخی در نزدیکی مسجد تاریخی امیر اسعد واقع شده که از نظر ساختمانی و سازه‌ای با مسجد هم دوره و از نظر پلان دارای مشخصات حمام‌های عمومی است.
از ویژگی بارز این بنا اجرای طاق کلمبو آجری برای پوشش‌های قسمت‌های مختلف و به کار رفتن مصالحی چون سنگ در بناست.
این حمام در دو دوره زمانی مورد استفاده قرار گرفته بود؛ نخست دوره ساخت اثر که مربوط به اواخر دوره قاجار می‌باشد و سپس با بازسازی مجدد از سال 1335 شمسی تا سال 1363 مورد استفاده قرار می گرفت.
سوخت مصرفی این حمام از هیزم بوده و فضای داخلی آن در قسمت ازاره به ارتفاع 70 سانتیمتر می رسید و کاشی کاری های روی دیواره این حمام بسیار خاص بود.
رئیس میراث فرهنگی شهرستان های تنکابن و عباس آباد با بیان اینکه این حمام تاریخی به شماره 21985 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است ، گفت : در ساخت این بنای ملی مصالحی از سنگ ، آجر ، گچ و ساروج به کار رفته است و تغییراتی بسیار جالب در فرم ورودی این حمام و ارتباط میان در و سربینه مشاهده می‌شود.
نادر سحر خیز در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود : این حمام دارای چهار جایگاه رختکن به صورت صلیبی شکل است و دو راه که از فضای سربینه شروع می‌شود ما را به قسمت گرم‌خانه هدایت می‌کند و بعد از طی کردن مسافت متناسب ، وارد خود گرم‌خانه می‌شویم.
وی از این بنا با عنوان شناسنامه فرهنگی شهرستان یاد کرد و اظهار داشت : در گرم خانه نیز از نظر معماری مانند سربینه دارای شکل مربع است که در ضلع های بزرگ‌تر جایگاه‌های شست و شو و خزینه مشاهده می‌شود.
سحرخیز با بیان اینکه برای مرمت و بازسازی در قسمت‌های سنگ ازاره بدنه، مرمت گنبد و طاق های حمام و تزئینات سقف اعتباری بالغ بر 300 میلیون ریال در نظرگرفته شده است ، خاطرنشان کرد : هم اکنون مرحله نخست که همانا مرمت و بازسازی گنبد های این حمام بود به اتمام رسیده و وارد مراحل بعدی این پروژه هستیم.
وی تصریح کرد : تغییر کاربری این حمام پس از بازسازی به فضای موزه ای به دلیل کوچک بودن فضای داخلی آن امکان پذیر نیست و بهترین حال آن است که به حالت اولیه آن درآید.
سحرخیز به نقش شوراها و عوامل محلی در پاسداشت و نگهداری این گونه آثار اشاره کرد و بیان داشت : امروزه حفظ و حراست از این آثار علاوه بر اینکه امری بدیهی جهت حفظ فرهنگ و تمدن غنی گذشتگان است ، می تواند زمینه جذب گردشگر را نیز فراهم آورد.
شهرستان 162 هزار نفری تنکابن در غرب مازندران واقع است.
/1602/7513/1654
کپی شد
