ویروس کرونا باعث شده مردم در خانه بنشینند تا زنجیره گسترش این ویروس قطع شود، اما کارشناسان منابع طبیعی و میراث فرهنگی و فعالان این حوزه معتقدند این خانه‌نشینی، کمکی به محیط زیست و بناهای تاریخی بوده است.
مازندران هر سال در نوروز پذیرای میلیون‌ها گردشگر بود که بخشی از این گردشگران هم از بناهای تاریخی بازدید می‌کردند. اگرچه بخش اعظمی از گردشگران محیط‌های فرهنگی، دغدغه فرهنگی داشته و از تخریب این بناها خودداری می‌کنند ، اما حتما در بازدید از بناها، برخی دیوارنویسی‌هایی را دیدهایم که از سوی بخش دیگری از گردشگران، به یادگار مانده است. گردشگرانی که تاریخ حضور و یا نام خود را بر بناهای تاریخی، کنده‌کاری می‌کنند و باعث آزار دوستداران فرهنگ و تاریخ این سرزمین می‌شود.
امسال مازندران هم مانند سراسر کشور، پذیرای گردشگر نبود و تعطیلی بناها و مناطق گردشگری باعث دمیدن روح تازه در این مراکز شد. کرونا اگر برای ما انسان‌ها ضرر مالی و جانی در پی داشت اما برای طبیعت و تاریخ ما، روزهای آرامی رقم زد.
نفس تازه در بناهای تاریخی
یک باستان‌شناس به خبرنگار ایرنا گفت : هر ساله در بحبوحه آغاز سال نو در ایران، موجی از مسافران و گردشگران داخلی و خارجی راهیِ اماکن تفریحی، طبیعی و تاریخی مناطق مختلف می‌شدند.
مهدی خلیلی با بیان اینکه بازدید از آثار تاریخی و موزه‌ای همواره از اولویت‌های بازدید مسافران بوده است تا از گذشته سرزمین‌شان آگاهی بیشتری یابند، افزود: در این ایام ادارات و پایگاه‌های میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان‌ها با انجام فعالیت‌های گوناگون ازجمله توضیحات تاریخی و باستان‌شناسی از سوی نیروی‌های متخصص به مسافران، خدمات گردشگری ارائه می‌دهند ، اما آنچه که در تعطیلات نوروز از آسیب‌شناسی جدی این فضاها محسوب می‌شود، تخریب‌های عمدی تعدادی از مسافران است که از آن با عنوان "وندالیسم" یاد می‌شود.
این نویسنده ادامه داد : وندالیسم به معنای کلی یعنی تخریب‌گری، که این پدیده شاخه‌های گوناگونی دارد و شاخه‌ای از آن به نام وندالیسم فرهنگی و تاریخی است که شخصی با ناهنجاری اجتماعی دست به تخریب آثار قدیمی می‌زند.
خلیلی گفت : بازدید بیش از حد مجاز مسافران از ابنیه تاریخی و فرهنگی، از دیگر مواردی تخریب‌ها است، بسیاری از اماکن تاریخی و موزه‌ای کشور، بستر مناسب و استاندارهای لازم را برای پذیرش حجم زیاد گردشگر و خدمات انسانی برای ارائه شرح مطالب ندارند. به‌طور مثال بر فرض در عمارت‌موزه کلبادی ساری، ممکن است گنجایش هم‌زمان حضور ۵۰ نفر در ساختمان وجود داشته باشد ولی وقتی تعداد حضور مسافران خیلی بیشتر از حد مجاز شود، منجر به فشار مضاعف به این عمارت تاریخی، تضعیف نظارت و امنیت فضا و اشیای باستانی خواهد شد.
این باستان‌شناس با اشاره به اینکه یادگاری نوشتن با وسایل تیز و برنده روی ابنیه تاریخی از دیگر تخریب‌های فاجعه‌آمیز و غیرقابل جبران است که متأسفانه هنوز هم وجود دارد، اظهار کرد: بنابراین هر ساله دوستداران میراث فرهنگی به آسیب‌شناسی اجتماعی و لزوم اجرای قوانین سخت‌تر برای حفاظت و صیانت از آثار تاریخی و باستانی تاکید دارند.
وی ادامه داد: بیماری کرونا که مدت‌هاست گریبان‌گیر بسیاری از کشورهای دنیا ازجمله ایران شده است، در کنار تمامی پیامدهای منفی آن، در مواردی نیز پیامدهای مثبتی به همراه داشته است.
خلیلی در این زمینه گفت: به‌طور مثال هر ساله با موج زیاد مسافران در بازدید از آثار تاریخی و موزه‌ای، به مواردی که اشاره شد، سبب دغدغه و نگرانی‌های جامعه باستان‌شناسی، ایران‌شناسی، تاریخ، مرمت و احیای بناهای تاریخی، معماریِ تاریخی و سمن‌ها و انجمن‌های دوستداران میراث فرهنگی می‌شود.
وی با بیان اینکه امسال با شیوع این بیماری، شاهد اجرای قانون قرنطینه در کشور بودیم و از طرفی تمامی اماکن تاریخی و فرهنگی و گردشگری به این دلیل، بسته شد، تصریح کرد: شاید قرنطینه شدن ایام نوروز امسال برای ابنیه تاریخی و فرهنگی و موزه‌ای کشور، غنیمتی باشد تا این یادگاران پیشینیان و شناسنامه هویتی تاریخ ما، پس از دهه‌ها بی‌مهری، قدری نفس تازه بکشند، شاید برای ما حافظان میراث فرهنگی و تاریخی هم در این مدت، فرصتی باشد تا آموزش صحیح و اصولی به عموم دهیم تا برخی ناآگاهان به راحتی تیشه بر هویت و یادگارِ تاریخی‌مان نزنند.
کرونا و آرامش در منابع طبیعی و تاریخی
یک باستان‌شناس دیگر مازندرانی هم در گفت و گو با ایرنا درباره اثر کرونا در جلوگیری از تخریب بناهای تاریخی، اظهار کرد: با توجه به شیوع بیماری کرونا در بیشتر کشورهای دنیا از جمله ایران، خلاء گسترده و سکوت عجیبی شهرها و اماکن را در بر گرفت و این مساله شامل منابع طبیعی و ابنیه تاریخی و سایت‌های فرهنگی و باستان شناسی هم می‌شود ، اتفاقی که غم شدیدی را در زندگی انسانی جای گذاشت، مرگ و میر و رکود اقتصادی و کاهش روابط انسانی از عواقب این بیماری است که از آسیا تا اروپا و امریکا را در خود گرفته است.
محمد کشاورز افزود : با این مقدمه چند سئوال مطرح می شود، برای کشور ایران که صنعت و اقتصاد در گردشگری آن در رتبه یک نیست، با این معنا که قطب اول اقتصاد ایران گردشگری نیست، آیا این سکوت و حضور نیافتن مردم در ابنیه تاریخی و منابع طبیعی و در خانه ماندنشان به بقای فرهنگی کمک کرده یا آسیب رسانده است، مساله بعدی اینکه در کشورهای اروپایی که گستره اقتصادی در بیشتر آنها بر مبنای گردشگری است، همانند ایتالیا، آیا به صورت کشور ما پیش می‌رود و یا باعث ورشکستگی تاریخی شده‌اند؟
این فعال حوزه گردشگری ادامه داد: برای جواب به این پرسش‌ها باید به چند جنبه فرهنگی در کشورمان و برای مثال به کشور ایتالیا اشاره کنیم و بعد به اصل مطلب برسیم، بحث بر سر ۲ کشوری است که از نظر غنای تاریخی در جهان زبانزد هستند و هر ۲ به صورت ترسناکی در رتبه‌های نخست حمل ویروس کرونا به سر می‌برند، ۲ کشوری که همگان، تاریخ، فرهنگ و طبیعتش را می‌شناسند.
کشاورزی گفت : صحبت بر سر این است که در ایران بعد از وقوع کرونا، چقدر از هجوم گردشگران به سوی اماکن تاریخی و فرهنگی کاسته شده است ؟ دقیقا چند هفته قبل از جشن نوروزِ ۱۳۹۹، که مطمئنا مردم به سفرهای نوروزی می‌رفتند و رفتند، این بیماری فراگیر شد، کرونا از سوی برخی جدی گرفته نشد، اما خیلی‌ها هم جدی گرفتند و این حضور نیافتن مردم در بناهای تاریخی، کمی از آسیب‌های وارده نیز کاسته است.
وی با بیان اینکه در ایران، گردشگر بیشتر با خود چیزی به محوطه می‌برد تا آن که از محوطه فرهنگی، چیزی بیاموزد، افزود: از اینکه بپرسند تاریخ و بقای آن چیست، به یادگاری‌نویسی و آسیب و کنده‌کاری بر ساختارها و آثار فرهنگی کشورش می‌افزاید که توهینی بیش نیست.
این باستان‌شناس با اشاره به اینکه می‌توان به ابینه هم مانند موجودی زنده و پویا نگریست، اظهار کرد: نام ما بر روی دیوارهای ابنیه تاریخی به نیکی یاد نخواهد شد و به همین دلیل کارشناسان، حضور نیافتن گردشگر را در ابنیه تاریخیِ ایران، راهی برای تنفس و ماندگاری بنا می‌دانند.
وی افزود : آیا گردشگران به این می‌اندیشند که هدف از سفر چیست و آیا فکر می کنند که باید با خود چیزی ببرند و یا چیزی بر جای بگذارند و یا اینکه باید با بازدید از یک ابنیه یا اثر در میراث فرهنگی و حتی طبیعی، به آموخته‌هایش اضافه کند ؟ این پرسش ها برای این است که در شرایط فعلی و وقوع ویروس کرونا و ماندن در خانه‌ها، شاید فرصتی باشد که گردشگران به قوت‌ها و ضعف‌های خود بیندیشند، از سفرهایی که داشتند چقدر آموختند و آیا آسیبی هم وارد کرده‌اند؟
این باستان‌شناس با اشاره به اینکه اثر فرهنگی و تاریخی نیاز به دیده شدن دارد و برای همین علم و صنعت گردشگری به وجود آمد، ادامه داد: اما به دلیل حمایت نشدن و حفاظت نکردن از آثار، هر کسی به خود اجازه خدشه وارد کردن می‌دهد، به نوعی ابنیه شبیه به انسانی بی کس و کار می‌شوند، اما در واقع اینگونه نباید باشد، محرومیت ابینه تاریخی ما، دلیل بر نابود کردن آن نیست.
کشاورزی خاطرنشان کرد: کشوری که در تاریخ خود جنگ‌های بسیاری را پشت سر نهاده و مطمئنا روال زندگی را از دست داده، امروز نیاز به احترام مردمانش دارد.
وی اظهار کرد: در روزهایی که جهان در حال دست و پا زدن با این بیماری است، در کشور ایتالیا که قلب اقتصادش با گردشگری می‌چرخد، امروز ورشکستگی تاریخی رخ داده است.
کشاورز با اشاره به رابطه مستقیم صنایع فرهنگی و صنایع غذایی در گردشگری، افزود: امروز در ایتالیا که موزه‌ای رایگان است تمام رستوران‌ها نیز بسته شدند، برای مثال در شهر رم به غیر از رستوران‌های محله‌ای، بخش عمده رستوران‌ها در بافت تاریخی و فرهنگی درآمد کلان داشتند و این بیماری باعث رکود اقتصادی این کشور شده است، کشوری که به گردشگر نیازمند است و در مقابل، امروز کسی نمی‌تواند به آن وارد شود.
وی با بیان اینکه ویروس کرونا و در خانه ماندن گردشگران، فرصتی برای تنفس و استراحت و کمتر لگدمال شدن آثار فرهنگی و تاریخی ما شد، تصریح کرد: اما مساله این است که ایران کشوری نیست که بر روی گردشگری‌اش سرمایه‌گذاری کرده باشد، به همین دلیل ابنیه و آثار نیز به تنهایی خود تن می‌دهند اما در این خلوت، حفاران غیر مجاز که فقط برده‌ای بیش نیستند، با این سکوت و خلوت دردآور به کندن و نابودی خود ادامه می‌دهند، به هر صورت که شده می‌خواهند نابود کنند چون تاریخ سرزمینمان را برای خود نمی‌دانند.
این باستان‌شناس با اشاره به اینکه دلیل بیشتر حفاری‌های غیر مجاز اصلا ماجراجویی و هیجان کشف نیست، چون رشته های مرتبط وجود دارند از جمله باستان شناسی، که دانش آموخته‌های آن به صورت یک گروه با مجوز میراث فرهنگی به کاوش و حفاری می‌پردازند، ادامه داد: بخش اعظم حفاری‌های غیر مجاز به دلیل اقتصاد پایین حفاران است، همه آنها به دنبال دیگ‌های طلایی با سکه های طلا هستند که این بزرگ‌ترین رویا پردازی است که بی‌نهایت امید آنها را برای هیچ می‌رساند.
این نویسنده اظهار کرد: در اوپا با قوانین درج شده مردم در خانه‌هایشان می‌توانند آثار را نگه دارند ، اما فروش یک اثر فرهنگی برای حفار غیر مجاز سودی نخواهد داشت، وقتی فرهنگ یک مملکت برای مردمانش باعث فخر باشد، هیچگاه به تاراج آن نمی‌پردازند، بلکه مانند نگینی به تمام جهانیان نشانش می‌دهند.
وی ادامه داد: این ۲ مثال در مورد ایران و ایتالیا به این دلیل که بسیاری از کارشناسان برای فرهنگ و تاریخ ایران در این روزها بدون حضور گردشگر، خرسند هستند، اما در کشور ایتالیا اینگونه نیست، هیچ کس خوشحال از این نیست که گردشگران سال‌ها فعالیت‌های پژوهشی و مطالعات علمی را در سازه‌ها و یا آثار هنری و طبیعی نبینند.
کشاورز گفت : ابنیه تاریخی و محوطه‌های باستانی و میراث طبیعی کشورمان نیاز به حمایت مردمی دارد، مردمی که به آن چیزی نیفزایند، ببینند و بیاموزند و نسل به نسل منتقل کنند، این وظیفه انسانی ما در برابر تاریخ مرزو بوممان است.
وی با بیان اینکه از سال ۸۶ تا ۹۱ مرمتگر و عضو هیات باستان‌شناسی با مدیریت دکتر سامان سورتیجی در بنای کنگلو در شهرستان سوادکوه بود، افزود: این بنا در آن سال‌ها پایداری‌اش را حفظ کرده بود چون به طور مداوم به مطالعات، حفاری و باستان شناسی و مرمت آن پرداخته می‌شد و سعی بر فضای گردشگری شدندش بود، اما به دلیل ادامه پیدا نکردن پروژه‌های میدانی و مطالعاتی امروزه در سکوتی به سر می‌برد که فقط برای حفاران غیرمجاز لذت بخش است، این مساله در بخش میراث فرهنگی فاجعه‌ای است که اگر شاید به آن رسیدگی نمی‌شد و کمتر شناخته می‌شد، امروز مورد غارت حفاران غیر مجاز نبود که تنها چیزی که بر جای می‌گذارند تخریب سازه زیبای آن است.
کشاورز درباره میراث طبیعی چشمه سورت، در جنوب شهرستان ساری به سمت دامغان هم اظهار کرد: زیبایی خدادادی که با مطالعات زمین‌شناسی در مورد این چشمه که با عناصر شیمی آن، ۲ عنصر هماتیت و لیمونیت رنگ‌های قرمز و زرد این سنگ‌های زیبا را بر بستر کوه ایجاد کرده، ذهن هر بیننده‌ای را در آن طبیعت بکر مشغول می‌کند، اما امروز در چشمه سورت چه می گذرد، آیا گردشگر در این مکان زیبا نیاز به آش محلی دارد و یا اطلاعات علمی زمین شناسی و علوم تجربی، اینها باعث می‌شود که گردشگر فقط تخریب وارد کند و برود.
این فعال حوزه گردشگری ادامه داد: برای همین است که شاید این روزها با نرفتن اجباری به سوی این میراث‌های فرهنگی و طبیعی، فرصتی برای استراحت و رهایی این زیبایی‌های نهفته در سرزمینمان باشد.
وی با بیان اینکه هر گردشگر باهوشی پیش از رفتن به ابنیه تاریخی، مطالعاتی در راستای معماری و نوع کاربری و ساخت اثر انجام می‌دهد و این است که دیدار از یک بنای تاریخی بدون آسیب تلقی می‌شود و گردشگر بدون ایجاد هیچ تنشی در ساختار اثر، برای خود روزی به یادماندنی می‌سازد، افزود: گردشگر فقط یک بازدید کننده نیست، او می‌تواند تاثیر سالمی بر روی اثر و بازدیدکنندگان دیگر بگذارد، باید به این اندیشید که باز هم پا به این مکان خواهد گذاشت.
کشاورز خاطرنشان کرد: اگر گردشگر بنا را برای خود سالم ببیند، از بسیاری از آسیب‌ها جلوگیری کرده است و همچنین اگر یک راهنمای گروه گردشگری جاذبه‌ای را به مردم نشان می‌دهد، هدف اصلی به اشتراک گذاشتن زیبایی‌های جهان است، اما متاسفانه در بیشتر نقاط ایران به شناخت بشر نسبت به یک محیط، بعد از مدتی فقط نابودی دیده شده است و این بی‌احترامی به طبیعت و دست ساخته‌های موجود در آن است.
وی گفت: این آزمون و خطاها روزی به پایان می‌رسد، اما مطمئنا بسیاری از آثار نیز دیگر وجود نخواهند داشت، در این روزها در ایران با تمام بلایا و مشکلات، ابنیه و منابع فرهنگی و طبیعی در آرامش به سر می‌برند.
اما برخلاف نظر باستان‌شناسان، معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری مازندران نظر دیگری دارد.
یگان حفاظتی تعطیل نیست
مهدی ایزدی معاون میراث فرهنگی مازندران هم به ایرنا گفت: تخریب بناهای تاریخی از سوی گردشگران مربوط به گذشته است و اکنون این رفتاها بسیار کم‌رنگ شده است.
وی با بیان اینکه در روستاها دهیاران متولی توجه و رسیدگی به بناهای تاریخی هستند و مراقبت می‌کنند، افزود: یگان حفاظت ما در ایام گسترش ویروس کرونا، تعطیل نشده و از بناها سرکشی می‌کنند و این سرکشی‌ها به علت ویروس کرونا نه به شکل جمعی بلکه به شکل انفرادی است و اجازه نمی‌دهند حفاران غیرمجاز به این بناها دست‌درازی کنند.
معاون میراث فرهنگی مازندران با اشاره به اینکه اگرچه فرصت تعطیلات نوروز، هر ساله فضایی را برای حفاران غیرمجاز به وجود می‌آورد، تصریح کرد: عمده حفاری‌های غیرمجاز در مناطق خارج از محدوده حفاظتی ما است که در سراسر کشور هم با یان مساله مواجه هستیم.
وی با اشاره به شناسایی ۲هزار و ۸۰۰ اثر تاریخی اعم از بناها، پل‌ها، خانه‌های تاریخی و محوطه‌های تاریخی در مازندران، یادآور شد: ۸۰۰ اثر تاریخی ثبت میراثی شده و در برنامه‌ریزی که انجام دادیم مابقی بناها از امسال تا سال ۱۴۰۵ باید ثبت میراثی شوند.
کرونا اگرچه نفس‌هایی را از شماره انداخت اما روح تازه‌ای در بناهای تاریخی دمید که در معرض نابودی قرار داشتند.
