سازمان‌های مردم‌نهاد که به اختصار سمن نامیده می‌شوند به عنوان حلقه‌های اثرگذار اجتماعی در حوزه‌های مختلف می‌توانند اهرم‌های اثرگذار هر انتخابات باشند. اما پرسش اینجاست که در ایران سمن‌ها و نهادهایی مانند تشکل‌های اجتماعی در حوزه‌های مختلف اعم از محیط زیستی، سلامت، کارگری، ورزشی، فرهنگی و هنری، آموزشی و حتی رسانه‌ها چه نقشی برای برگزار شدن انتخاباتی با کیفیت ایفا می‌کنند؟ آیا نقش این نهادهای اجتماعی و اهرم‌های مؤثر در جامعه جدی گرفته شده و استفاده کافی از آن‌ها برده شد؟ اظهارات تعدادی از فعالان اجتماعی مازندران در دیدار با «حسین حسن‌نژاد» معاون سیاسی امنیتی استاندار مازندران در این زمینه نشان می‌دهد که پاسخ به این دو پرسش تا حد زیادی منفی است.
صبح چهارشنبه ۳۰ بهمن در فاصله دو روز مانده به برگزاری انتخابات یازدهمین دوره مجلس شورای اسلامی، جلسه‌ای با حضور تعدادی از فعالان اجتماعی و فرهنگی استان مازندران در دفتر معاون سیاسی امنیتی استاندار مازندران برگزار شد تا در حضور معاون سیاسی امنیتی و «مهدی محمدی» مدیرکل امور سیاسی، انتخابات و تقسیمات کشوری درباره نقش نهادهای اجتماعی در پر رونق‌تر و با کیفیت‌تر برگزار شدن انتخابات بحث و تبادل نظر کنند.
سمن‌ها دیده نمی‌شوند
تقریباً عمده دیدگاه‌های فعالان اجتماعی حاضر در این نشست حاوی انتقاد از دیده نشدن در مسائلی مانند انتخابات و کم‌توجهی به نقش سمن‌ها در جامعه بود. «مجتبی کواکبیان» نماینده سازمان‌های مردم‌نهاد مازندران در هیات نظارت استان مازندران بر این باور است که سمن‌ها ظرفیت بالایی برای رونق دادن و مدیریت انتخابات دارند، اما از سوی مسئولان دیده نشدند.
وی افزود: این گلایه از طرف سمن‌ها وجود دارد که هیچ وقت در انتخابات دیده نشدند و از ظرفیت آن‌ها استفاده نشد. باید از سوی مسئولان توجه بیشتری به سمن‌ها شود و کمک کنند که انگیزه لازم در سمن‌ها ایجاد شود تا به بحث انتخابات ورود کنند.
این فعال اجتماعی با بیان این که هر کدام از سمن‌ها با ده‌ها و حتی صدها خانوار ارتباط دارند، گفت: انتظار ما این است که دست‌کم مسئولان برای انتخابات بعدی از ظرفیت و توان سمن‌ها که بدون حب و بغض فعالیت می‌کنند و سیاسی هم نیستند استفاده کنند.
انگیزه‌سازی سمن‌ها
یکی دیگر از فعالان اجتماعی حاضر در این نشست نیز ضمن تایید این اظهارات به توان سمن‌ها برای ایجاد انگیزه در مردم به منظور حضور در انتخابات اشاره کرد و گفت: معمولا جمعیتی که با هر سمن در ارتباط است، اثرپذیری مطلوبی هم از سمن دارد. یعنی سمن‌ها می‌توانند انگیزه لازم را برای حضور مردم در انتخابات و آگاه‌سازی آنان در انتخابی بهتر انجام دهند.
«روشنک زمان‌پور» که دانش‌آموخته مقطع دکترای DBA (مدیریت بیزنس و کسب و کار) است، گفت: جمعیتی حدوداً ۳۰ هزار نفری از طریق سمن و درمانگاهی که دارم با این دو مجموعه اجتماعی و خدماتی ارتباط دارند. در رابطه با این جمعیت می‌بینم که مشکل آن‌ها اعتماد است و به دلیل بی‌اعتمادی انگیزه لازم را برای حضور در انتخابات ندارند. این انگیزه را سمن‌ها می‌توانند ایجاد کنند.
وی افزود: در این شرایط طبق مستندات علمی تنها راه موجود، گفت‌وگوی مستقیم با مردم یا به عبارتی بازاریابی دهان به دهان و رو در رو است. این انگیزه را سمن‌ها می‌توانند به جامعه تزریق کنند. اما لازم است که نگاه مسئولان به سمن‌ها از حالت شعارگونه خارج شود و سمن‌ها را جدی‌تر بگیرند.
شعارگرایی و دوگانگی
نگرش شعارگونه و شاید هم تشریفاتی به سمن‌ها ادعایی است که بسیاری از فعالان اجتماعی آن را مطرح می‌کنند، اما در عین حال مسئولان معتقدند که نگاه‌شان به سمن‌ها به ویژه در استانی مانند مازندران بسیار جدی است و برای استفاده از ظرفیت آن‌ها برنامه‌ریزی کرده‌اند. با این حال فعالان اجتماعی معتقدند که برخی رفتارهای دوگانه مسئولان نسبت به سمن‌ها به ویژه در مسائلی مانند انتخابات سبب شده که سمن‌ها تکلیف‌شان در مورد برخی پدیده‌های مهم اجتماعی از جمله انتخابات را ندانند.
«مجتبی حق‌بیان» مدیرعامل موسسه خیریه مهرک بر این باور است که دوگانگی در رفتار نسبت به سمن‌ها برای ورود به مسائلی مانند انتخابات مشهود است.
وی اظهار کرد: اخیراً نامه‌ای را دیدم که در آن به سازمان‌های مردم‌نهاد به طور جدی تاکید شده بود با نامزدها همکاری و فعالیت نداشته باشند. اما حالا به جلسه‌ای برای بررسی نقش سمن‌ها در پویایی انتخابات دعوت شدیم.
این فعال اجتماعی اظهار کرد: «حاکمان»، «جامعه و بخش خصوصی» و «سمن‌ها و نهادهای مدنی» سه اصل اساسی توسعه محسوب می‌شوند که اگر در کنار هم قرار بگیرند، می‌توانند جامعه را در مسیر پیشرفت قرار دهند. اما به دلیل برخی دوگانگی‌ها در تصمیم‌گیری، نهادهای مدنی تکلیف‌شان را در موارد مهمی مانند انتخابات نمی‌دانند.
وی اظهار کرد: معتقدم این قبیل نشست‌ها باید مستمر باشد و تکرار شود. مردم همیشه حضور دارند و شرکت می‌کنند. ما باید در این نشست‌ها مدیریت و برنامه‌ریزی کنیم که نقش سمن‌ها در مشارکت اجتماعی و سیاسی جامعه چقدر است و این نقش چطور باید ایفا شود. مشروط بر این که مسئولان سمن‌ها را جدی بگیرند.
شناخت کارکرد تشکل‌های مدنی
«مریم پروین» مؤسس و مدیرعامل سازمان مردم‌نهاد حفظ و توسعه حقوق شهروندی مازندران نیز بر این باور است که این نشست‌ها باید مستمر باشد تا هم مسئولان به نقش سمن‌ها بیشتر واقف شوند و هم فعالان اجتماعی مطالبه‌گری درست را برای ترویج دادن در جامعه هدف‌شان بیاموزند.
وی افزود: در هفته‌های اخیر برای آشنا کردن نامزدها با سمن‌ها تعدادی از آن‌ها را به دفتر سمن دعوت کردیم. بسیاری از آن‌ها کارکرد سمن‌ها را نمی‌شناختند. بنابراین لازم است که مسئولان با این نقش و کارکرد بیشتر آشنا شوند.
«لیلا صحرایی» یکی دیگر از فعالان اجتماعی مبنای فعالیت سمن‌ها را اعتمادسازی و آگاه‌سازی می‌داند و بر این باور است که فرهنگسازی کنند.
این فعال اجتماعی معتقد است که باید مطالبه‌محوری سمن‌ها را بیشتر در جامعه ترویج کرد و با تعامل بیشتر مسئولان با نهادهای اجتماعی نقش سمن‌ها را در رویدادهای مهم سیاسی-اجتماعی مانند انتخابات پررنگ‌تر کرد که لازمه آن فعالیت مستمر و برنامه‌ریزی درازمدت در این زمینه است.
اهمیت کیفیت مشارکت
اهرم دیگر اثرگذار در برگزاری انتخابات با کیفیت به ویژه در جوامع کوچک‌تر نسبت به کلانشهرها، رسانه‌های محلی هستند که به اعتقاد برخی فعالان اجتماعی و رسانه‌ای از این ظرفیت نیز در استانی مانند مازندران هیچ بهره‌ای گرفته نمی‌شود.
«هومن حکیمی» خبرنگار و فعال فرهنگی و رسانه‌ای اعتقاد دارد که ابتدا باید بین مشارکت حداکثری و حداکثر مشارکت فرق گذاشت.
وی اظهار کرد: مشارکت در انتخابات امری فرهنگی است و تا فرهنگ انتخابات را بلد نباشیم نمی‌توانیم کاری کنیم. سیاست از نظر من بیشتر امری فرهنگی است. بنابراین لازم است که کارهای بیشتری در زمینه فرهنگسازی انجام شود.
این فعال رسانه‌ای با تاکید بر این که همه چیز در انتخابات مشارکت حداکثری نیست، گفت: نقطه مد نظر ما یعنی هر انتخابات آزادی که بدون نگاه قومی و قبیله‌ای باشد. این یعنی به کیفیت مشارکت باید توجه شود. ما در کیفیت مشارکت ضعف داریم و این ضعف باید با آسیب‌شناسی توسط نهادهای اجتماعی و اهرم‌هایی مانند رسانه‌ها شناسایی و برطرف شود.
نگاه اقتصادی رسانه‌ها به انتخابات
کم‌توجهی به نقش رسانه‌ها در انتخابات از نگاه مدیران را در استانی مانند مازندران می‌توان به وضوح دید. تنها نگرش رسانه‌های محلی مازندران به انتخابات، فعالیت اقتصادی است که این روزها به وضوح می‌توان در رسانه‌ها دید و مسئولیت اجتماعی رسانه‌ها جدی گرفته نمی‌شود که می‌تواند حاصل مطالبه نکردن مسئولیت اجتماعی رسانه‌ها در انتخابات از سوی مسئولان باشد.
در حالی که برخی فعالان اجتماعی معتقدند مسئولان باید نقش نهادهای اجتماعی را در انتخابات جدی بگیرند، «نصرالله دریابیگی» دبیر اجرایی تشکیلات خانه کارگر مازندران معتقد است خود تشکل‌ها باید به وظایف‌شان آگاه باشند و برای اثرگذاری در عرصه انتخابات نباید منتظر توجه و حضور مسئولان باشند.
وی افزود: من در هر انتخابات در باب اهمیت حضور مردم پای صندوق‌های رأی با طبقه کارگری حرف زدم. معتقدم که پیش از هر مسئول و مجموعه و شخصی، خود نهادها و تشکل‌ها زیر سوال هستند. ما تشکل‌ها خودمان باید ورود کنیم و نیازی به گفتن برنامه و دعوت کردن از نهادها نیست.
جای خالی احزاب
اما از نگاه عده‌ای دیگر نبود ساختار حزبی در کشور سبب شده که سمن‌ها نیز نتوانند اثرگذاری مشخصی داشته باشند. «جهانگیر نصری اشرفی» پژوهشگر و نویسنده برجسته مازندرانی انتخابات را یکی از ارکان توسعه می‌داند و معتقد است که مهم‌تر از مسأله انتخابات، حضور و فعالیت احزاب است.
وی افزود: این احزاب هستند که به عنوان نوعی تشکل باید تنور انتخابات را گرم کنند. برای این که انتخابات در همه کشورهای توسعه‌یافته اجتماعی از دل تعاملات حزبی بیرون می‌آید و یکی از دستاوردهای مهم توسعه انتخابات است.
نصری اشرفی با بیان این که ماشین محرک انتخابات احزاب هستند، خاطرنشان کرد: می‌توانیم در هر دوره انتخابات را هیجانی برگزار کنیم. اما احزاب باید باشند و بدانیم که از رأی چه می‌خواهیم.
اظهارات این فعالان اجتماعی نشان می‌دهد که هر کدام به نوعی از خلاء و حلقه مفقوده‌ای درباره نقش سمن‌ها در رویداد مهم اجتماعی انتخابات انتقاد دارند. معاون سیاسی امنیتی استانداری مازندران بر این باور است که غیر سیاسی بودن سمن‌ها به معنای بی‌تفاوت بودن نسبت به مسأله اجتماعی مهمی مانند انتخابات نیست.
مسئولیت اجتماعی سمن‌ها
«حسین حسن‌نژاد» اظهار کرد: معتقدیم سمن‌ها نهاد غیر سیاسی هستند که برای جلب مشارکت‌های اجتماعی فعال در حوزه‌های مختلف فعالیت می‌کنند. این که از امکانات و اعتبارات یک نهاد مدنی غیر سیاسی برای معرفی نامزدی استفاده شود درست نیست. اما انتخابات هم یک رویداد اجتماعی است که سمن‌ها در قبال آن مسئولیت‌هایی دارند.
وی افزود: شکل‌گیری سمن‌ها برای احساس مسئولیت اجتماعی در موضوعات مختلف است. انتخابات هم جنبه اجتماعی دارد. احساس مسئولیت اجتماعی است که انسان را وادار به حرکت می‌کند. ما امروز از بی‌تفاوتی جامعه نسبت به برخی مسائل رنج می‌بریم. این بی‌تفاوتی پیامدهای زیادی هم دارد. اگر نسبت به انتخابات بی‌تفاوت باشیم در نفس فعالیت اجتماعی ما اشکالی وجود دارد. نمی‌شود به پرنده و محیط زیست و متکدیان توجه کنیم و به یک پدیده اجتماعی که دست‌کم ۵۰ درصد جامعه به آن توجه دارند بی‌تفاوت باشیم.
معاون سیاسی امنیتی استاندار مازندران خاطرنشان کرد: در انتخابات مطالبه‌گری مطرح است. کسی که به مجلس می‌رود قرار است صدای مطالبه‌گران باشد و ما باید تلاش کنیم که بگوییم صدای مردم کدام است. اگر امروز در اظهارات برخی نماینده‌ها صدای مردم وجود ندارد، دلیل‌اش این است که مطالبه سمن‌ها در حدی نیست که به نماینده و مسئول و نامزد مجلس بگوید صدای واقعی و مطالبه اصلی چیست. ما باید مطالبه‌گری را در جامعه نهادینه کنیم.
آگاه‌سازی و مطالبه‌گری
حسن‌نژاد تصریح کرد: مسئول و نماینده مجلس زمانی با سمن می‌نشیند که وزن نهادهای اجتماعی و سیاسی ارتقا یابد. وقتی خانه کارگر سه هزار عضو دارد قطعا مسئولان هم ملاحظه‌اش را می‌کنند. پس سمن‌ها باید جامعه هدف خود را ساماندهی کنند. اگر سمن‌ها وزن‌شان را ارتقا دهند دیده خواهند شد.
وی افزود: این وظیفه سمن‌هاست که جامعه را در مورد مطالبات درست آگاه کنند. در عین حال نباید انتخاب مردم را پس از پایان انتخابات زیر سوال برد. نمی‌شود از یک سو به انتخاب مردم انتقاد کرد و از سوی دیگر از آن‌ها خواست که با برنامه‌های یک تشکل همراه شوند.
معاون سیاسی امنیتی استاندار مازندران گفت: انتقادی که وجود دارد این است که جامعه برای این که چه سوالی از نامزدهای انتخابات و حتی نمایندگان بپرسد آگاه نشد و همین سبب شده که برخی افراد به سمت رفتارهای پوپولیستی بروند. باید در دهن مردم پرسش درست ایجاد کنیم و نامزدها را به چالش بکشیم و بفهمانیم که درد جامعه چیست.
حسن‌نژاد با اشاره به فسادهای مالی موجود در جامعه گفت: همیشه این پرسش مطرح است که چرا با وجود این همه نهاد نظارتی در سیستم اداری کشور فساد مالی وجود دارد؟ این موضوع اثبات شده که فقط ۳۰ تا ۴۰ درصد پیشگیری از فساد اداری توسط نهادهای نظارتی انجام می‌شود و بقیه را خود جامعه آگاه است که مدیریت می‌کند. در حال حاضر قدرت‌های جامعه ما فردی است، در حالی که وقتی همین افراد به سمن و جمع تبدیل شوند میزان مطالبات و اثرگذاری‌شان بیشتر می‌شود و بیشتر دیده می‌شوند.
