خبرگزاری مهر - گروه استان‌ها: صنایع دستی هر قوم و ملتی، معرف ذوق و خلاقیت‌های آنان در پاسخ به ضرورت‌های مادی و معنوی در مرحله مشخصی از گسترش تاریخی است، صنایع‌دستی تجلی ویژگی‌های فرهنگی و مظهری تمدن انسان‌های هر جامعه در گذر تاریخ است.
در استان لرستان صنایع‌دستی ثمره دست‌هایی است که عشق را از قلب خود جاری ساخته و با انگشتان خود با یاری تار و پود بر گلیم و جاجیم ترسیم کرده و یا با تلنگرهای چکش آن را حک می‌کنند.
صنایع دستی لرستان در سه نوع متمایز عشایری، روستایی و شهری شکل گرفته‌اند، بیشتر تولیدات صنایع دستی عشایری به مصرف خانوار می‌رسند و کمتر به بازار عرضه می‌شوند.
سیاه چادر، همزاد کوچ عشایر لرستان
دستی عشایری شامل آن دسته از صنایعی است که توسط هنرمندان ایلات و عشایر تولید شده و اغلب جنبه خود مصرفی دارند، بیشتر این صنایع در برگیرنده دست بافته‌های عشایری با نقوش و طرح و رنگ خاص هر ایل است که نمونه بارزی از نبوغ هنری پدید آورندگان آن هستند، این محصولات در لرستان از تنوع بالایی برخوردارند و مهم‌ترین تولید کنندگان آن زنان هنرمند ایل بختیاری ساکن در این استان و دیگر ایلات و طوایف آن هستند، از جمله این دست بافته‌ها می‌توان به «نمکدان»، «جل» (روزینی)، «هور»، «هوراسبان»، «خورجین»، «گلیم» (له)، «جاجیم»، «سیاه چادر»، «وریس» (کشه)، «چوغا»، «پلاس» و «چیت» اشاره کرد.
صنایع دستی شهری که شامل آن دسته از صنایعی است که از دیر باز متناسب با امکانات و فرهنگ شهرهای مختلف برای پاسخگویی به نیازهای جوامع وابسته به آن به وجود آمده است، مهم‌ترین مرکز اینگونه از صنایع در استان لرستان شهرستان بروجرد است که در این زمینه از قدمتی دیرینه برخوردار است.
«گیوه بافی» و «گیوه دوزی»، «حرمی بافی»، «ماشته بافی»، «خراطی»، «منبت»، «معرق و چوب»، «سوزن دوزی»، «آجیده دوزی»، «قلمزنی»، «علم سازی»، قفل سازی سنتی، نمد مالی، زرگری و ساخت زیور آلات سنتی، دوخت البسه محلی، ساخت سازهای سنتی، طراحی سنتی، تذهیب و تشعیر، رنگرزی سنتی، نقاشی روی شیشه و ورشو سازی برخی از صنایع دستی شهری لرستان محسوب می‌شوند.
فرش بافی، نماد ذوق و هنر زنان لر
صنایع دستی روستایی نیز که خاص جامعه روستایی است در استان لرستان دنباله صنایع دستی عشایری است با تحولی گاه جزئی در تکنیک و ابزار و عمده ترین این صنایع رنگرزی، جاجیم‌بافی، فرش بافی و گلیم بافی است که اگرچه با هدف مصرفی تولید می‌شوند ولی به عنوان کالا در بازارهایی که خریداران آنها عمدتاً از اقشار روستایی است عرضه می‌شود.
سید امین قاسمی مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان در این خصوص، گفت: در حال حاضر ۵۲ رشته بومی و غیر بومی رایج رشته صنایع دستی در استان تولید می‌شود.
وی به وجود سه هزار و ۵۰۰ کارگاه کوچک، بزرگ، انفرادی و مشاغل خانگی تولید صنایع دستی در استان اشاره کرد و اظهار داشت: هفت هزار و ۵۰۰ هنرمند با مجوز اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان و بیش از ۱۲ هزار نفر به صورت مشاغل خانگی در حوزه تولیدات صنایع دستی فعال هستند.
فروش چمدانی ۵۵ هزار دلار صنایع دستی لرستان
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان همچنین برگزاری ۲۹ دوره آموزشی در سال ۹۸ برای هنرمندان صنایع دستی لرستان را گامی مهم در توسعه و ترویج این هنر صنعت در استان نام برد و افزود: در حال حاضر یک بازارچه دائمی در خرم آباد و سه بازارچه موقت و خودگردان با همکاری بخش خصوصی در شهرهای بروجرد، دورود و الیگودرز تولیدات صنایع دستی استان را عرضه می‌کنند.
قاسمی همچنین با اشاره به اینکه باید در خصوص فروش صنایع دستی استان کارهای بیشتری صورت گیرد، بیان داشت: سال گذشته به صورت فروش چمدانی ۵۵ هزار دلار و از طریق گمرک نیز ۶ هزار دلار صادرات محصولات صنایع دستی استان را به کشورهای مختلف داشته‌ایم.
در استان لرستان اکثر صنایع دستی به صورت مشترک در نقاط مختلف لرستان تولید می‌شود اما برخی صنایع در شهرستان‌ها به صورت ویژه‌تر تهیه و تولید می‌شود.
ماشته، دست بافته‌ای رنگارنگ از هنر زنان لر
خرم آباد به عنوان مرکز استان دارای کارگاه‌های متعدد کوچک و بزرگ در اکثر رشته‌های صنایع دستی بومی و غیر بومی شناخته شده در سطح کشور است اما از رشته‌های شاخص و مهم آن می‌توان به دوخت البسه محلی (لباس لری)، کمانچه لری، گلیم و «ماشته بافی»، چرم دست دوز، تراش سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی، مشبک و معرق چوب و… اشاره کرد.
رشته شاخص صنایع دستی در این شهر «ماشته بافی» است، «ماشته» نوعی پارچه است و در دسته بندی رشته‌های صنایع دستی، در دسته نساجی سنتی محسوب می‌شود، ماده اولیه آن پشم ریسیده است که در حال حاضر از نخ‌های پلی استر و آکریلیکی موجود در بازار استفاده می‌کنند.
کاربرد «ماشته» در گذشته به صورت رختخواب پیچ بوده ولی امروزه کاربردهای مختلف دیگری نظیر رومیزی، رویه مبلمان، پشتی و تکه دوزی رویه کیف و کفش زنانه مورد استفاده قرار می‌گیرد.
ورشو، اوج هنرمندی مردمان لرستان
بروجرد به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز تولید صنایع دستی در کشور و استان شناخته می‌شود که اکثر رشته‌های فعال در استان در این شهر فعال هستند، اما به طور خاص دو رشته «ورشو» سازی و «حرمی» بافی به عنوان رشته‌های منحصر به فرد و اصلی در این خصوص، حائز اهمیت و معروفیت در سطح جهانی هستند.
با در نظر گرفتن اینکه این شهر به عنوان شهر ملی «ورشو» ثبت شده، می‌توان اذعان داشت که رشته «ورشو» سازی رشته خاص و شناخته شده این شهر است. قدمت هنر «ورشو» سازی و قلمزنی «ورشو» به قدمت پیدایش فلز و فلزکاری است، «ورشو» آلیاژی ترکیبی از جنس نیکل و روی است که در اروپا به نقره آلمانی یا لفظ لاتین(GRMANSILVER)معروف شده زیرا این کشور به همراه کشورهایی چون انگلیس، اتریش و ایتالیا از مهم‌ترین صادرکنندگان «ورشو» به اقصی نقاط جهان بوده و است.
جاجیم، نمونه دیگری از صنایع دستی لرستان
الیگودرز به عنوان مهم ترین مرکز تولید و عرضه محصولات صنایع دستی شرق استان و منطقه بختیاری نشین استان لرستان محسوب می‌شود، از رشته‌ای خاص و منحصر به فرد این شهرستان می‌توان به «جاجیم» بافی و دوخت «چوقا» و انواع البسه محلی بختیاری اشاره کرد، «چوقا» یا «چوخا»، بالاپوش مردان روستایی و عشایر بختیاری در غرب ایران است که همواره دارای آستین کوتاه است، این پوشش در بین مردم شهر نشین این قوم نیز در مراسم گوناگون رواج دارد و توسط زنان بختیاری از موی گوسفند بافته می‌شود، «چوقا» نه پوششی سفید است و نه سیاه، بلکه پوششی است با دو رنگ سیاه و سفید، معمولاً بلندیِ «چوقا» باید به حدی باشد که تا زیر زانو برسد، نقشِ «چوقا» همواره دارای شکلی ثابت است و در آن خطوط سیاه به صورت عمودی وارد خطوط سفید می‌شوند.
کوهدشت به عنوان یکی از شهرستان‌های مهم در خصوص تولیدات مختلف صنایع دستی شناخته می‌شود، از رشته‌های شاخص و مهم این شهرستان می‌توان به «سیاه چادر» بافی اشاره کرد، «سیاه چادر» نوعی چادر است که از موی بز سیاه و توسط زنان عشایر بافته می‌شود، عشایر در ییلاق و قشلاق مکان‌های معینی برای اقامت دارند که معمولاً در زیر این سیاه چادرها زندگی و استراحت می‌کنند، «سیاه چادرها» همواره از موی بز بافته می‌شوند و این به چند دلیل مهم است، اول آنکه موی بز خاصیت بسیار مطلوبی برای حفظ آب در مواقع بارندگی دارد و معمولاً آب باران از جداره آن عبور نمی‌کند، دوم آنکه موی بز در دسترس و ارزان تهیه می‌شود، سومین خاصیت موی بز سبک بودن آن است و نسبت به چادرهای برزنتی جمع آوری و حمل آن راحت تر است.
چیت، نمونه دیگری از صنایع دستی لرستان
از دیرباز رشته‌های مختلف صنایع دستی همچون گلیم و «ماشته» بافی، «سیاه چادر» بافی، «چیت» بافی و انواع مختلف صنایع دستی روستایی و عشایری در این شهرستان رواج دارد که از آن جمله می‌توان به «چیت» بافی اشاره کرد، «چیت» حصاری از نی است و برای دیوارهای سیاه چادرها از آن استفاده می‌کنند.
لبه‌های «چیت» با موی بز دور دوزی شده و وسط نی‌ها باز هم توسط موی بز در شکل‌ها و نقش‌های مختلف بهم بافته می‌شوند، استفاده از موی بز در بافت نی‌ها باعث می‌شود که «چیت» به یک نوع عایق گرما و سرما تبدیل شود یعنی وقتی فصل سرما می‌شود و یا باران به آن برخورد کند رطوبتی که ایجاد شده باعث می‌شود که نی‌ها بهم چسبیده شوند و در نهایت از ورود سرما به داخل چادر جلوگیری می‌کند، هنگامی که فصل گرما فرا می‌رسد نی‌ها از هم فاصله می‌گیرند و باعث عبور هوای خنک به داخل چادر می‌شود.
گلیم، نمونه دیگری از صنایع دستی لرستان
انواع مختلف صنایع دستی روستایی و عشایری در دلفان رواج دارد اما عمده تولید هنری این شهرستان «گلیم» بافی است. «گلیم» دست بافته‌ای ساده است از تار (پنبه یا پشم) و پود (بشم) که معمولاً از پشم حیوانات اهلی بر دار افراشته بافته شده که هر منطقه طرح مختص به خود را دارد و عموماً به عنوان فرش کاربرد داشته است، ممکن است بافت گلیم با تغییراتی کاربردهای دیگری غیر از فرش در بین عشایر داشته باشد، از جمله «نمک دان»، «جل» اسب، نوار چادر، انواع گلیم با توجه به نوع بافت آن و نحوه پرداخت به صورت تک رو یا دو رو در مناطق مختلف تولید شده است، در بافت گلیم‌ها در گذشته از نخ رنگرزی شده با مواد رنگرزی طبیعی استفاده شده است که این سنت در بافت گلیم‌های سنتی مرغوب و اصیل تا به امروز هم ادامه دارد.
چرم دوزی و دباغی نمونه دیگری از صنایع دستی لرستان
از رشته‌های شاخص صنایع دستی در شهرستان دورود می‌توان به چرم دست دوز اشاره کرد، چرم دوزی و دباغی پوست در ایران سابقه‌ای بالغ بر هزار سال دارد.
یکی از فعالیت‌های مهم قبل از چرم دوزی، دباغی به حساب می‌آید، مراحل چرم سازی یا دباغی پوست در چرم سازی اکثراً از پوست حیوان استفاده می‌شود، حیوان‌هایی چون گاو، گوسفند، بز، مار، شتر مرغ و غیره. پس از ضبح حیوان پوست آن کاملاً از بدن جدا شده که مرحله اول خیساندن، مرحله دوم آهک دهی، مرحله سوم لش زدایی، مرحله چهارم موگیری و مرحله پنجم آهک گیری و آنزیم زدایی است.
از جمله صنایع دستی چرمی می‌توان به سراجی سنتی، جلدسازی چرمی، سوخت روی چرم، معرق چرم، نقاشی روی چرم، نقش اندازی ضربی روی چرم و زین سازی اشاره کرد.
ساخت کمانچه، نمونه دیگری از صنایع دستی لرستان
از رشته‌های شاخص صنایع دستی در ازنا می‌توان به ساخت آلات موسیقی سنتی اشاره کرد، کمانچه یکی از سازهای اصلی موسیقی ایرانی است و احتمالاً بتوان گفت بعد از تار مهم ترین ساز موسیقی ایرانی است، کاسه کمانچه هنوز از نظر جنس چوب، اندازه‌ها و شکل یکسان و تثبیت شده نیست، از نظر شکل، کاسه‌ها را به صورت کروی یا مخروط ناقص درست می‌کنند، کاسه‌هایی که به شکل مخروط ناقص هستند اکثراً پشت باز ساخته می‌شوند، استفاده از این کمانچه‌ها در قسمت‌های مرکزی ایران به خصوص در لرستان متداول است.
در نقاط دیگر دنیا نیز که سازهایی شبیه به کمانچه دارند کاسه‌ها کوچک و غالباً از پوست نارگیل ساخته می‌شود، دسته کمانچه بر خلاف کاسه تقریباً یک شکل ساخته می‌شود، جنس دسته از چوب گردو و شکل آن مخروط ناقص و قطر آن در شیطانک ۳۷ میلی متر و در محل اتصال به کاسه ۳۱ میلی متر است، طول دسته کمانچه نیز ۳۱ سانتی متر است.
حصیر بافی، نمونه دیگری از صنایع دستی لرستان
از دیرباز رشته‌های مختلف صنایع دستی همچون گلیم بافی-حصیر و «کپو» بافی و انواع مختلف صنایع دستی در شهرستان پلدختر رواج دارد، از رشته‌های فعال که سابقه‌ای دیرینه در این شهر دارد می‌توان به حصیر بافی اشاره کرد حصیربافی به معنی بافت رشته‌های حاصل از الیاف گیاهی (سلولزی) به کمک دست و ابزار ساده دستی است که طی آن محصولات مختلفی مانند زیرانداز، سفره حصیری، انواع سبد، انواع ظرف و… تولید می‌شود، حصیربافی خود «پَخَل» بافی، «بامبو» بافی، «مروار» بافی، «تِرکه» بافی، «چم» بافی و سبد بافی را نیز شامل می‌شود، «چیغ» بافی نیز در زیرمجموعه حصیربافی قرار می‌گیرد با این تفاوت که در روند بافت علاوه بر الیاف گیاهی از نخ پشمی رنگ شده نیز برای ایجاد نقش و طرح‌های سنتی استفاده می‌شود.
صنایع دستی شهرستان رومشکان
رشته‌های مختلف صنایع دستی همچون گلیم بافی، چرم و انواع مختلف صنایع دستی روستایی و عشایری از دیرباز در شهرستان رومشکان رواج دارد، صنایع دستی عشایری شامل آن دسته از صنایعی است که توسط هنرمندان ایلات و عشایر تولید شده و اغلب جنبه خود مصرفی دارند، بیشتر این صنایع در برگیرنده دست بافته‌های عشایری با نقوش و طرح و رنگ خاص هر ایل است که نمونه بارزی از نبوغ هنری پدید آورندگان آن است.
این محصولات در لرستان از تنوع بالایی برخوردارند و مهم‌ترین تولید کنندگان آن زنان هنرمند ایلات و طوایف آن هستند، برخی از این دست بافته‌ها عبارتند از نمکدان، «جل» (روزینی)، «هور»، «هوراسبان»، «خورجین»، گلیم (له)، «جاجیم»، «سیاه چادر»، «وریس» (کشه)، «چوغا»، «پلاس» و «چیت».
لباس‌های محلی لرستان؛ جامانده در تاریخ این دیار
تقریباً اکثر رشته‌های صنایع دستی در شهرستان کوهدشت رواج دارد که از آن جمله می‌توان به دوخت البسه محلی یا همان لباس لری اشاره کرد، «سرون»، «تره» و «گلونی»، «جومه»، «کلنجه»، جلیقه یا «جلیزقه»، «بال کل»، «شاوال»، کلاه نمدی، شال، «ستره»، گیوه و «کپنک» از جمله صنایع دستی محسوب می‌شود که مردمان چگنی از آنها استفاده کرده‌اند.
به عنوان مثال «تره و گلونی» روسری یا چارقدی است که زنان لرستان در روزهای معمولی و حالت عادی بر سر می‌بستند، «تره» را لرها «ساوه» نیز می‌گویند، در روزهای جشن و سرور و مراسم عروسی نوعی سرپوش رنگین و زیبا را بر روی تره با گره‌ای خاص به دور سر می‌پیچند و مابقی آن از پشت سر آویزان می‌ماند؛ به این سربند «گل‌وَنی «گفته می‌شود، رنگ «گلونی» با توجه به سن و سال بانوان انتخاب می‌شود بدین گونه که زنان مسن‌تر پارچه‌هایی به رنگ تیره و طرح‌های ساده و سربندی سیاه و سفید را ترجیح می‌دادند.
