درحالی که حیات وحش در معرض انقراض قرار گرفته و جان بسیاری از حیوانات به خطر افتاده است، چگونه می‌توان با آماری دقیق از تعداد جانوران برنامه‌ریزی کرده و گام مثبتی در این راستا برداشت؟
فعالان زیست محیطی معتقدند که بدون استفاده از ابزارهای فنی جدید و تکنولوژی‌های به روز، عملا سرشماری کامل از حیات وحش و وجود آمار دقیق از تعداد حیوانات امری غیرممکن است.
بر اساس یک تعریف جهانی، تمام دوزیستان، خزندگان، پرندگان و پستانداران غیراهلی اعم از شکاری و غیرشکاری که در یک محیط طبیعی زندگی می‌کنند، حیات وحش خوانده می‌شوند که به طور حتم تمرکز روی تمام آنها کار بسیار دشواری است.
این علاقمندان به حیات وحش می‌گویند درحالی که برخی از کشورهای توسعه یافته برای رصد حیوانات از ابزارهای جدید مانند دوربین، ردیاب و کنترل ماهواره‌ای بهره می‌گیرند، اما در کشورمان معمولا از چنین ابزارهایی استفاده نمی‌شود.
به گفته مسؤولان حوزه حیات وحش در ایران، شیوه رصد حیوانات به شیوه سنتی و پیمایش چشمی صورت می‌گیرد که بار سنگین این کار بر دوش محیط بانان است.
در برخی از استان‌های کشور مانند قزوین که دارای ۱۳۰ هزار هکتار مناطق حفاظت شده و ۳۰۰ هزار هکتار مناطق شکار و تیراندازی ممنوع است، آیا بدون ابزارهای مدرن می‌توان به رصد دقیق تخلفات و حیوانات ورود کرد؟
برای اطلاع از این وضعیت، با چندتن از فعالان زیست محیطی و مسؤولان این حوزه مصاحبه کردیم:
حیوانات دوربین دار، طرحی که در ایران جدی گرفته نمی‌شود
سید رضا افشار یکی از فعالان زیست محیطی در منطقه طارم سفلی قزوین به خبرنگار ایرنا گفت: درحالی که کشورهای توسعه یافته به سمت استفاده از ابزارهای نوین برای رصد حیوانات گام برداشته‌اند، اما در مناطق حفاظت شده کشورمان معمولا تمام اقدامات توسط محیط‌بانان انجام می‌شود.
وی افزود: برخی از کشورها برای تحقیق و پژوهش در مورد زندگی یک حیوان از دوربین فیلمبرداری سیار توسط خود حیوان استفاده می‌کنند، در این روش حیوان پس از زنده گیری در اختیار کارشناسان فنی قرار گرفته و روی بدن آنها دوربین فیلمبرداری نصب می‌شود تا زندگی، مسیر حرکت و موقعیت تجمع حیوانات دیگر ضبط و ثبت شود.
افشار اضافه کرد: وجود چنین فیلم‌هایی، اطلاعاتی در اختیار ما قرار می‌دهد که هرگز یک محیط بان نمی تواند به آنها دست یابد که متاسفانه با وجود اهمیت این روش‌ها هنوز همت و استقبالی برای استفاده از ان وجود ندارد.
این فعال زیست محیطی به ضرورت نصب دوربین‌های ثابت در حیات وحش اشاره کرد و گفت: سازمان حفاظت محیط زیست می‌تواند با نصب دوربین در فواصل مختلف سال و در نقاطی که احتمال می‌رود حیوانات فعالیت بسیاری دارند، اطلاعات بسیار خوبی به دست آورد، چون هزینه این کار کم‌تر از نصب دوربین روی حیوانات است.
این همیار محیط زیست بیان داشت: مواردی وجود داشته که بنده شخصا مشاهده کرده‌ام پلنگی برای دفعات مکرر روی یک تپه مشاهده شده و پس از مدتی توقف ناپدید شده است، این کارها برای چندین روز متوالی انجام شد و هرگز نتوانستیم متوجه علت رفتار پلنگ شویم، درحالی که اگر دوربینی بر روی این تپه قرار می‌گرفت، بهتر می‌شد روی رفتار پلنگ تحقیق کرد.
وی خاطرنشان کرد: بنده به عنوان یکی از افراد نزدیک به محیط بانان استان قزوین، خبر دارم که دلیل اصلی استقبال نکردن از امکانات پیشرفته، فقدان زیرساخت‌های لازم بوده و متاسفانه بودجه و اعتبارتی که در اختیار سازمان حفاظت محیط زیست قرار می گیرد بسیار ناچیز است.
افشار یادآور شد: لازم است که برای حفظ گونه های در حال انقراض و برخی حیوانات شاخص در محیط زیست، تجهیزات کافی خریداری شود.
آمارهای تقریبی از طریق مشاهدات مردمی؛ آموزش به جوامع محلی برای حفظ حیات وحش ضروری است
امیر آرین نژاد یکی از فعالان و علاقمندان به محیط زیست و حیات وحش در قزوین به خبرنگار ایرنا گفت: در سرشماری و رصد حیوانات حیات وحش، باتوجه به اینکه روش مشخصی برای گونه‌های جانوری در دسترس نیست، به طورقطع نمی‌توان گفت در چه وضعیتی قرار داریم.
وی افزود: وسعت برخی زیستگاه‌های طبیعی محیط زیست در استان قزوین مانند منطقه الموت، نیازمند تجهیزات کامل مثل دوربین‌های تله‌ای هست که بتوان آمار دقیق را جمع‌آوری کرد، اما در حال حاضر بیشتر بر اساس مشاهدات مردمی این آمارها به صورت تقریبی در دسترس قرار می‌گیرد.
آرین نژاد توضیح داد: در روش سنتی، بهترین زمان برای پایش پلنگ فصل زمستان و رویت رد پای آن در برف است که می‌تواند اطلاعاتی در خصوص موقعیت و شرایط جسمی این حیوان در اختیار ما قرار دهد.
این فعال محیط زیست تاکید کرد: اگر شرایط یک جانور و حیوان مساعد نباشد و عوامل مختلفی مثل تخریب زیستگاه، کمبود آب و شکار غیرمجاز وجود مشاهده گردد، فهرستی از گونه‌های در حال انقراض (IUCN) تهیه می‌شود.
آرین نژاد بهترین راهکار برای حفظ گونه‌های حیات وحش را، آموزش و آگاهی جوامع محلی دانست و گفت: موردی سراغ داشتیم که اهالی روستایی از تخریب زمین‌های کشاورزی توسط گراز به شدت گله‌مند بودند، بعدا متوجه شدم که علت افزایش جمعیت گراز در نتیجه کاهش جمعیت پلنگ و حیوانات شکاری دیگر در اون منطقه است که احتمال می‌رفت پای شکارغیرمجاز در میان باشد.
وی تصریح کرد: وقتی این موضوع به کشاورزان و روستاییان آموزش داده شود که اگر پلنگ یا خرس به دام آنها آسیب وارد کند، اداره کل محیط زیست جبران خسارت خواهد کرد , کسی درصدد از بین بردن این گونه‌ها برنخواهند آمد و قطعا گونه‌های جانوری نیز محفوظ می‌مانند.
آرین نژاد خاطرنشان کرد: به نظر من باید نسبت به برخی اطلاعات غلط و خرافات در مورد حیوانات برای مدم آگاه سازی صورت بگیرد، به عنوان مثال کفتار در خوش شانسی و خوش اقبالی مهم است و و خاصیت دارویی گوشت خرس که به هیچ عنوان مبنا و تایید علمی ندارد و فقط عده‌ای را تشویق به شکار این حیوانات می‌کند.
تخمین وجود ۴۰ قلاده پلنگ و ۵۰ فرد خرس قهوه‌ای در قزوین
رییس اداره نظارت بر امور حیات وحش حفاظت محیط زیست استان قزوین به خبرنگار ایرنا گفت: هرگز نمی‌توان آمار دقیقی از تعداد حیوانات حیات وحش ارایه کرد و هرکسی هم چنین آماری اعلام کند، درست و واقعی نیست.
سیاوش رضازاده افزود: گوشتخواران وحشی برعکس پستانداران هیچ تمایلی ندارند که خودشان را نشان دهند و با مخفی شدن در نقاط پنهان عملا شمارش آنها به صورت دقیق غیرممکن است.
وی اضافه کرد: محیط بانان و کارشناسان محیط زیست برای رصد گونه‌های جانوری در حال انقراض و کمیاب زیست محیطی از روش چشمی با ابزار دوربین استفاده می‌کنند که در نهایت به تخمین تعداد این حیوانات منجر می‌شود.
رضازاده در خصوص حیوانات کمیاب و نادر حیات وحش استان قزوین تشریح کرد: پلنگ ایرانی، خرس قهوه‌ای، سیاهگوش، بالابان (نوعی شاهین)، گربه جنگلی، گربه وحشی، کفتار، گرگ، شغال و سارگپه (نوعی عقاب) از عمده حیوانات کمیاب و نادری هستند که در حوزه استان قزوین وجود دارند.
این مسؤول با بیان اینکه سه هزار و ۴۳۶ راس گونه شاخص جانوری در استان وجود دارد، تصریح کرد: تخمین زده می‌شود ۳۰ تا ۴۰ قلاده پلنگ ایرانی و ۵۰ فرد خرس قهوه‌ای در محیط زیست قزوین وجود داشته باشد، اما در مورد سیاهگوش به علت مخفی کاری این حیوان، حتی امکان تخمین آن نیز میسر نیست.
رضازاده مسؤول امور حیات وحش محیط استان قزوین: جی پی اس‌ها خارجی هستند و سرور آنها در خارج از کشور قرار دارد و سازمان حفاظت محیط زیست باید روزانه از یک کشور دیگر اطلاعات و آمار تهیه کند که اکنون با وجود تحریم‌ها این امکان مقدور نیست.
رضازاده سپس به موقعیت زندگی برخی از حیوانات حیات وحش در استان قزوین اشاره کرد و گفت: مناطق شمالی قزوین در محدوده شهرستان آبیک، الموت تا طارم سفلی، به عنوان زیستگاه اصلی پلنگ محسوب می‌شود و سیاهگوش‌ها نیز در مناطق جنوبی استان مانند تاکستان و شهرستان آوج فعالیت دارند.
رییس اداره نظارت بر امور حیات وحش حفاظت محیط زیست استان قزوین بیان داشت: خوشبختانه با اقداماتی که از سوی محیط بانان برای حفظ حیات وحش این استان انجام گرفته است، شاهد هستیم رفتارهای پرخطر در زیستگاه حیوانات کاهش داشته و دستگیری شکارچیان متخلف و غیرمجاز نیز افزایش یافته است.
وی دلیل فقدان ابزارهای مدرن برای رصد دایمی برخی از گونه‌های جانوری را، وجود تحریم‌ها دانست و توضیح داد: مشکل اصلی استفاده از جی پی اس‌ها (ردیاب‌ها) در حیات وحش این است که این ابزارها خارجی هستند و سرور آنها در خارج از کشور قرار دارد، سازمان حفاظت محیط زیست باید روزانه از یک کشور دیگر اطلاعات و آمار تهیه کند و اکنون با وجود تحریم‌ها این امکان مقدور نیست.
رضازاده با بیان اینکه حیات وحش ایران هرگز تجربه حیوانات دوربین دار نداشته است، خاطرنشان کرد: اگرچه صحبت‌هایی در مورد استفاده از قلاده‌های ردیاب‌دار زده می‌شود، اما به طور کلی استفاده از دوربین برای پیگیری زندگی حیات وحش مطابق با آنچه در کشورها توسعه یافته صورت می‌گیرد، در ایران وجود ندارد و هزینه این این ابزارها نیز بسیار سرسام آور است.
رصد و سرشماری حیوانات پیمایشی و شهودی است؛ سختی و فشار کار بر روی محیط بانان
فرمانده یگان حفاظت محیط زیست استان قزوین در گفت و گو با خبرنگار ایرنا از مشکلات و سختی‌های روش رصد حیوانات به شکل سنتی از سوی محیط بانان اشاره کرد و گفت: از آنجایی که روش رصد و سرشماری حیوانات در حیات وحش قزوین به صورت پیمایشی است، بنابراین با انتخاب چندین مسیر در زیست گاه‌های محیط زیست، ماموران در طول مسیر عبور کرده و مشاهدات خودشان را در رابطه با گونه‌های جانوری یادداشت می‌کنند.
مهدی طاهری افزود: در این روش به دلیل صعب العبور بودن برخی مسیرها، پیاده روی‌های طولانی و کمبود نیروی انسانی، عمدتا شاهد آسیب‌های جسمانی به محیط بانان و مخاطرات طبیعی هستیم.
وی اضافه کرد: اگرچه در روش پیمایش و رصد چشمی، از دوربین‌های دوچشمی و ثبت نقطه‌ای جی پی اس استفاده می‌شود، اما به طور کلی درصد خطا در این موراد بسیار بالا بوده و عملا همه مستندات بر اساس مشاهدات محیط بان ثبت می‌شود.
طاهری فرمانده یگان حفاظت محیط زیست استان قزوین: اگرچه در روش پیمایش و رصد چشمی، از دوربین‌های دوچشمی و ثبت نقطه‌ای جی پی اس استفاده می‌شود، اما به طور کلی درصد خطا در این موراد بسیار بالا بوده و عملا همه مستندات بر اساس مشاهدات محیط بان ثبت می‌شود.
طاهری با بیان اینکه استفاده از ابزارهای مدرن مانند هلی شات و جی پی اس متصل به اینترنت کار محیط بانی را ساده‌تر می‌کند، اظهار داشت: در یک برهه زمانی خاص، سازمان حفاظت محیط زیست به دنبال خرید چند دستگاه هلی شات مخصوص سرشماری حیوانات بود که این موضوع هنوز در داخل کشور ایران میسر نشده است.
این مسؤول تاکید کرد: نبود ابزارهای مدرن و بروز در حیات وحش باعث شده تا فصل سرشماری به دورانی سخت و طاقت فرسا برای محیط بانان ایجاد کند که اگر عشق و علاقه آنها به حیات وحش نبود، عملا ادامه مسیر غیرممکن به نظر می رسید.
نیم نگاه: برابر آخرین آمارهای منتشر شده از سوی سازمان حفاظ محیط زیست، هم اکنون برای هر ۱۰ هزار هکتار از اراضی حفاظت شده در استان قزوین از ظرفیت یک محیط بان استفاده می‌شود، درحالی که میزان استاندارد این رقم در جهان، ۲ هزار هکتار به ازای یک محیط بان است.
با توجه به کمبود نیروی انسانی و نبود تجهیزات به روز و ماشین آلات مناسب، بهترین و مهم ترین گزینه برای حفظ حیات وحش، گام برداشتن به سمت استفاده از تجهیزات و تکنولوژی‌های بروز است که باید مورد توجه قرار گیرد.
امروزه تجهیزات و امکانات شکارچیان و متخلفان زیست محیطی از تجهیزات محیط بانان تکمیل تر است که ادامه روند مدیریت را برای محیط بانان روز به روز دشوارتر کرده و اهداف سازمان حفاظت محیط زیست نیز به صورت کامل و دقیق اجرایی نخواهد شد.
استان قزوین سه منطقه حفاظت شده در باشگل تاکستان، منطقه الموت و طارم سفلی دارد و چهار منطقه منطقه شکار و تیراندازی ممنوع نیز در منطقه الموت شرقی، غربی، شهرستان آوج و دشت الله آباد شهررستان آبیک به ثبت رسیده است.
