حاشیه نشینی و پیامدهای آن از بزرگترین معضل های شهری در کشورهای در حال توسعه به شمار می رود که مشکلات اجتماعی و اقتصادی فراوانی را نیز با خود به همراه دارد.
صنعتی شدن کلان شهرها و مهاجرت مردم از دیگر نقاط به این مکان ها برای یافتن شغل و داشتن زندگی بهتر باعث ایجاد مناطق حاشیه ای در کنار شهرهای بزرگ و صنعتی شده است.
مشکلات اقتصادی خانوارهای ساکن در نقاط حاشیه نشین و کمبود خدمات و امکانات اعم از نبود مسکن مناسب، فقدان اماکن درمانی، فرهنگی و تفریحی، ضعف امنیت و ساختارهای نامناسب شغلی در این نقاط و سکونتگاه های غیررسمی با هم دست در دست یکدیگر داده و آسیب های اجتماعی مختلفی را خلق می کنند که تاثیرات منفی را روی جامعه می گذارد.
کارشناسان، توانمندسازی و آگاه سازی ساکنان این مناطق را و همچنین ارتقای وضعیت نقاط مبدا مهاجرت افراد حاشیه نشین را برای کاهش مهاجرت آنان در کم شدن معضل حاشیه نشینی و آسیب های اجتماعی مربوط به این نقاط موثر می دانند.
در ادامه نظر برخی مسوولان و کارشناسان در خصوص حاشیه نشینی و راهکارهای کاهش آسیب های اجتماعی مربوط به این مناطق که با خبرنگار ایرنا به گفت و گو پرداخته اند، آورده شده است.
حاشیه نشینی یکی از ویژگی های جوامع صنتی
مدیرکل دفتر امور فرهنگی و اجتماعی استانداری قزوین گفت: قزوین به عنوان یکی از استانهای صنعتی کشور در دهه های اخیر و به تبع جریانهای اقتصادی به شدت تحت تاثیر پدیده حاشیه نشینی قرار گرفته است .
مریم بیدخام افزود: حاشیه نشینی بعنوان یکی از مختصات و ویژگی های جوامع صنعتی و به تبع آن جوامع شهری همزمان با افزایش میزان رشد جمعیت شهری و تابع دو عامل مهم جریانهای مهاجرتی و افزایش ناشی از نرخ رشد طبیعی جمعیت اتفاق می افتد .
وی اظهار داشت: قرار گرفتن قزوین در مجاورت تهران این استان را برای مهاجرت جذاب کرده است و وجود مراکز صنعتی و کشاورزی موجب شده تا جمعیت حاشیه نشین را در نقاطی از قزوین به وفور شاهد باشیم.
بیدخام ادامه داد: جریان مهاجرتی یاد شده به دلیل فقدان تخصص و مهارت فاقد قدرت رقابت پذیری در بخش رسمی اقتصادی استان بوده بنابراین منجر به پیدایش و گسترش نوعی دیگر از الگوی سکونتگاهی تحت نام سکونتگاه های غیر رسمی و مناطق حاشیه نشین شده است.
وی خاطر نشان کرد: تهدیدات فزاینده اجتماعی ناشی از حاشیه نشینی نیازمند اتخاذ تمهیداتی از جمله توانمندسازی افراد ساکن در این نقاط است که در دستور کار قرار دارد.
مدیرکل امور فرهنگی و اجتماعی استانداری قزوین به مشکلات خدمات دهی به جمعیت حاشیه نشین و محدودیت منابع مالی در این خصوص اشاره کرد و گفت: قزوین درحالی در رتبه بندی سوی وزارت کشور در جایگاه شانزدهم وجود نواحی ناکارآمد و سکونت گاههای غیر رسمی قرار گرفته است که با توجه به محدودیت های کالبدی و زیرساختی شهری موجود و نیز تقاضای روزافزون جمعیت مهاجر و بومی آن در خصوص دریافت خدمات ویژه در تامین مسکن وخدمات بهداشتی ،درمانی و اموزشی دارای محدودیت های اساسی است.
وی افزود:یکی از بزرگترین تهدیدات روبه گسترش در پیداش و توسعه نواحی ناکارآمد در استان وجود منظومه شهری مشتمل بر محمودآباد نمونه ، اقبالیه ، نظام آباد ناصرآباد ، چوبیندر ، بیدستان مشعلدار و شریف آباد در اقمار شهر قزوین است که با توجه به استقرار جمعیت مهاجر از ترکیب های قومی گوناگون و پناهندگان افغان ، شهر قزوین را در معرض جدی مسائل و آسیب های گوناگون اجتماعی ،فرهنگی و اقتصادی قرار داده است .
بیدخام با بیان اینکه در داخل بافت شهر قزوین نیز نواحی ناکارآمد و مساله دار از قبیل محله های لالوها ، هادی آباد، کوی بهار، باغ نشاط، مغلواک، سلامگاه ، آخوند و تبریز، دیمج، کوی اداره غله، قملاق، گوسفندان میدان ،شیخ آباد،آسیاب، راه آهن مسائل و مشکلات حاشیه نشینی را دوچندان کرده است، افزود: شهرستانهای ،تاکستان ، آبیک و البرز به لحاظ مهاجر پذیری از دیگر شهرهای استان دارای بافته های شهری مساله دار بوده و شهرهای بوئین زهرا وآوج در مرحله بعد قرار دارند.
بهبود شرایط مبدا بازدارنده افزایش مهاجرت و حاشیه نشینی
وی با اشاره به روند فزاینده مهاجرت‌ها، بهبود شرایط مبدا را عامل بازدارنده افزایش حاشیه نشینی دانست و افزود: ارائه خدمات شهری، ایجاد فضای فرهنگی و تشویق سرمایه‌گذاران به سرمایه‌گذاری در این مناطق به منظور ایجاد رونق و اشتغال می تواند از جمله این اقدامات باشد.
بیدخام ،با اشاره به اهم اقدامات به عمل آمده در نواحی ناکارآمد استان قزوین تصریح کرد: در این راستا انجام مطالعات بهسازی و نوسازی بافت فرسوده شهر قزوین توسط شرکت عمران و بهسازی شهری ایران در سال ۱۳۹۲ و تصویب آن در کمیسیون ماده پنج، تدوین طرح بازآفرینی محله تاریخی بلاغی شهر قزوین توسط شرکت عمران بهسازی شهری ایران(درحال تهیه)، احداث پارک و سرای محله در محدوده بافت ناکار آمد میانی (درحال انجام)، راه اندازی نهادهای توسعه محلات در دستور کارشرکت مادر تخصصی قرار دارد.
مدیرکل دفتر امور فرهنگی و اجتماعی استانداری قزوین ادامه داد: همچنین تهیه برنامه و طرح های بازآفرینی محلات راه آهن ، دیمج، سردار، پنبه ریسه ،بهسازی خیابان امام خمینی، احداث سرای محله و ساماندهی معابر درمحلات چوبیندر،باغ نشاط ،هادی آباد و لالوها نیز در دستور کار شرکت عمران و بهسازی شهری ایران قرار دارد و در صورت تامین اعتبار عملیاتی خواهد شد.
وی اظهار داشت: همچنین در خصوص بازآفرینی بافت های ناکارآمد شهرستان البرز نیز طی تفاهم نامه منعقده شده بین شهرداری الوند و شرکت عمران و بهسازی مقرر شد پس از مشخص شدن محدوده ها ومحلات هدف شهر در مطالعات سطح یک بازآفرینی ، راه اندازی نهادهای توسعه محلات اولویت دار در دستور کار قرارگیرد.
این مسوول به راه اندازی دفاتر تسهیل گری در بافت های دارای مشکل قزوین خبر داد و افزود: دفتر تسهیل گری محله دیمج قزوین نیز راه اندازی شده و راه اندازی دفتر تسهیل گری محله هادی آباد در دستور کار قراردارد.
بیدخام اضافه کرد: مکاتبه با دستگاههای اجرایی استان با موضوع اعلام وظایف تصدیگری و واگذاری امور به سازمانهای مردم نهاد فعال در نواحی ناکارآمد شهری و مناطق حاشیه نشین ،ایجاد هماهنگی میان دستگاههای اجرائی و سازمان های مردم نهاد در ارائه خدمات به نواحی ناکارآمد شهری ، پیگیریهای لازم درخصوص نظارت بر میزان تخصیص و پیشرفت فیزیکی پروژه های نواحی نا کارآمد شهری نیز از جمله اقدامات انجام شده است.
بیدخام با بیان اینکه در همین راستا ۲۱ میلیارد و ۲۴۰ میلیون ریال اعتبار برای ساماندهی این مناطق جذب شده و با آن اقداماتی نظیر تجهیز مدارس مناطق حاشیه نشین صورت گرفته است، ادامه داد: اجرای برنامه هایی مانندر کاهش مصرف الکل، ارتقای سلامت اجتماعی، تجهیز خانه‌های ورزش روستایی، تجهیز مراکز اورژانس اجتماعی و حرفه‌آموزی در محلات محروم نیز از جمله فعالیت هایی بود که در راستای جلوگیری از افزایش حاشیه‌نشینی و بهبود وضعیت این مناطق اجرا شد.
این مسوول بر ضروت استفاده از توان سازمان های مردم نهاد برای کمک به مناطق حاشیه نشین تاکید کرد و گفت: معضلات و مشکلات مناطق حاشیه نشین استان را نیازمند توجه جدی دانست و اظهار داشت: در این حوزه اجرای برنامه های منسجم، هماهنگ و هدفدار با استفاده از ظرفیت موجود و مشارکت سمن ها برای مقابله با آسیب های اجتماعی لازم نیز است.
بیدخام با بیان اینکه معتقدیم سمن‌ها بهتر می‌توانند در زمینه کاهش آسیب‌ها موثر باشند، خاطرنشان کرد: به این منظور اعتباری برای فعالیت سمن‌ها در این زمینه جذب شد به طوری که دوره آموزشی ویژه سمن‌ها برای ارتباط‌گیری با کودکان کار و جلب اعتماد آنها، ساماندهی متکدیان که عموما افرادی از مناطق حاشیه‌نشین هستند، دوره‌های آموزشی و اوقات فراغت برای دختران در معرض خطر در دست پیگیری است و می‌تواند بر توانمندسازی ساکنان این مناطق اثرگذار باشد.
نادیده گرفتن اشتغال در روستاها منجر به حاشیه نشینی می شود
مدیرکل امور روستایی و شوراهای استانداری قزوین نیز در گفت و گو با ایرنا حاشیه نشینی را سرریز جمعیت روستاها به شهرها دانست و گفت: نادیده گرفتن اشتغال روستاها منجر به حاشیه نشینی می شود.
اکرم نجفی با بیان اینکه حاشیه‌نشینی نه تنها در کلان‌شهرها بلکه در شهرهای کوچک روز به روز در حال گسترش است، اظهار داشت: ما در شهرهای کوچک می‌بینیم که افراد از روستاها به شهرهای کوچک و از شهرهای کوچک به شهرهای بزرگ و کلان‌شهرها حرکت می‌کنند و در حاشیه |آنها سکونت پیدا می کنند.
وی با اشاره به ظرفیت روستاها در زمینه تولید و اشتغال‌زایی گفت: با ایجاد جاذبه در روستاها می‌توان مانع مهاجرت نسل جدید به شهرها شد و از گسترش حاشیه‌نشینی جلوگیری کرد.
این مسوول، روستا محوری را راهکار اصولی در برطرف کردن معضل حاشیه‌نشینی دانست و افزود: در دولت‌های یازدهم و دوازدهم توجه ویژه ای به اقتصاد و اشتغال روستایی شده که افق خوبی را برای کاهش مهاجرت روستاییان به شهرها پیش روی ما قرار داده است.
مدیرکل امور روستاها و شوراهای استانداری قزوین افزود: خوشبختانه این اقدامات، تاثیر خود را در کاهش نرخ بیکاری، افزایش اشتغال و بازگشت مردم به روستاها نشان داد و همچنین اقدامات فرهنگی گسترده رسانه‌ها در تبیین مزایای زندگی در روستاها موجب شد زندگی در روستا به یک افتخار تبدیل شود.
این مسوول اضافه کرد: در راستای توسعه اشتغال و رونق تولید در مناطق محروم، طرح پردیس روستایی در ۱۰ روستای دارای ظرفیت های گردشگری، اقتصادی و تولیدی استان اجرایی می شود.
نجفی تاکید کرد: یکی از مهم ترین عوامل مهاجرت روستاییان به شهرها وجود مشکلات معیشتی و بیکاری است و اگر بتوانیم به معیشت و اقتصاد روستاها کمک کنیم این روند برعکس خواهد شد.
ساختار نامناسب اقتصادی عاملی برای حاشیه نشینی
یک جامعه شناس و پژوهشگر مسائل اجتماعی نیز در گفت و گو با خبرنگار ایرنا گفت: در کشورهای در حال توسعه یکی از معضلات شهرنشینی، حاشیه نشینی و آسیب های اجتماعی ناشی از آن است که این پدیده ح همزمان با جریان مدرنیزاسیون شکل گرفت و در کشور ما نیز پدید آمد اما به دلیل عدم برنامه‌ریزی کارآمد این مساله اکنون تبدیل به معضلی اجتماعی شده است.
دکتر کریم تفضلی افزود: حاشیه نشینی نوعی زندگی است که با شیوه رایج زندگی شهری و روستایی متفاوت بوده و با ویژگیهای اجتماعی و اقتصادی مخصوص به خود بافت فیزیکی معینی بوجود آورده است که افراد آن با ساکنین بافت اصلی شهر زندگی می کنند.
وی اظهار داشت: حاشیه نشینان افرادی هستند که از حالت تولیدی گذشته خود بیرون آمده و به صورت مازاد نیروی انسانی در حاشیه شهرها که مملو از مهاجرین است سکنی گزیده اند و باید اذعان کرد آنان عمدتا به شکل مازاد نیروی انسانی از روستاهها و شهرهای کوچک به این منطقه جذب شده اند.
دکتر تفضلی ادامه داد: گسترش حاشیه نشینی در شهرها و اسکان جمعیت غیر شهری موجب افزایش ناهنجاری های رفتاری شده و افزایش سریع شهرنشینی بدون همراهی رشد و توسعه شاخص های اقتصادی و اجتماعی لازمه شهرنشینی پایدار، شهرها را با مشکلات و معضلات متعددی مواجه کرده است.
این استاد دانشگاه، حاشیه نشینی را توسعه ای نا متوازن که محصول برنامه ریزی نامناسب بوده دانست و تاکید کرد: بی برنامگی در ایجاد اشتغال و توسعه پایدار در برخی نقاط باعث بروز سیل مهاجران با توان اقتصادی و شرایط فرهنگی خاص در پیرامون شهرها که هزینه اسکان آن پایین تر است، می شود.
وی با بیان اینکه در گذشته جمعیت روستایی ایران بیش از جمعیت شهری بود ، اظهار داشت: از زمانی که ساختارهای اقتصادی به نوعی تغییر کرد از جمله به دلیل اصلاحات ارضی از سال ۴۲ بسیاری از روستاییان به شهرها وارد شدند و خود به خود جمعیت چشم گیری در حاشیه شهرها سکونت پیدا کردند.
دکتر تفضلی اضافه کرد: حاشیه نشینی عمدتا به تغییر وضعیت سکونتی افراد برمی گردد و حاشیه نشین ها افرادی هستند که نه به محل سکونت قبلی خود تعلق دارند و نه در جایگاه فعلی تثبیت شده اند چرا که حاشیه نشینان در گذشته به ترتیب مرتبه به مرتبه محل سکونتشان تغییر می کرد و نهایت در مراکز شهرها ساکن می شوند که فعلا چنین چرخه ای متوقف شده است.
وی افزود: این چرخه و ارتقای سکونت افراد در دوره رونق وجود داشت اما در دوره رکود این جمعیت دقیقه به دقیقه در حال انباشت و پست رفت قرار دارند و با مسایل و مشکلاتی که ناشی از فقدان امکانات و مسایل زیر ساختی است روبرو بوده و این موضوع منجر به آسیب های اجتماعی مختلف نظیر طلاق و اعتیاد و ... می شود.
این استاد دانشگاه حاشیه‌نشینی را عاملی برای بازتولید فقر در اجتماع دانست و تاکید کرد: کودکانی که در نواحی حاشیه شهرها رشد می‌کنند مستعد انواع جرائم، خشونت‌ها و تشکیل انواع باندهای ضد اجتماعی هستند؛ مسئله‌ای که می‌تواند در آینده روی فرهنگ و سنت جامعه تاثیرگذار باشد.
دکتر تفضلی افزود: زمانی که کودکان آموزش مطلوبی نداشته باشند و در جامعه فرهنگ آموزی را به درستی دریافت نکنند و حتی با حداقل رفاه، بهداشت و آموزش رشد یابند، مسیر جامعه به درستی شکل نمی‌گیرد و باعث می‌شود جوانان هم نتوانند استعدادهای خود را به شکل صحیح بروز دهند.
وی که پدیده حاشیه نشینی را عاملی برای تشدید ناامنی‌ها، تشکیل انواع باندهای زورگویی و فسادهای اجتماعی و همچنین باعث ایجاد شکاف طبقاتی در جامعه برشمرد و تصریح کرد: وقتی بی عدالتی در جامعه به صورت آشکار احساس شود خود می‌تواند باعث نارضایتی و بحران لایه‌های مختلف اجتماع شود.
