قزوین – ایرنا- رشد شتابان شهرنشینی و افزایش مهاجرت روستاییان به شهرها، مساله حاشیه نشینی و اسکان غیر رسمی را پدید آورد و به تناسب موجب گسترش نابهنجاری هایی در شهرها شد، لذا شناخت نقش حاشیه نشینی در بروز انواع اسیب های اجتماعی از اهمیت خاصی برخوردار است.
حاشیه نشینی و پیامدهای آن از بزرگترین معضل های شهری در کشورهای در حال توسعه به شمار می رود که مشکل های اجتماعی و اقتصادی فراوانی به وجود می آورد.
این امر ضرورت توجه و کنترل وضعیت حاشیه نشینی و جلوگیری از گسترش بی رویه آن را نشان می دهد حاشیه نشینی سکونت گاه اصلی و مهم آسیب های اجتماعی است که بر فرآیند مدیریت شهری تاثیر منفی می گذارد و در صورت تداوم جامعه را با بحران های بزرگی روبرو می سازد.
حاشیه نشینی مانند دیگر پدیده های اجتماعی ریشه ها، علت ها و عواملی دارد،کارشناسان مهمترین عامل حاشیه نشینی در شهرها را صنعتی شدن کلان شهرها و به تبع آن مهاجرت مردم به سمت کلان شهرها می دانند، با توجه به روند فزاینده مهاجرت در پی دستیابی به رفاه بیشتر به نظر می‌رسد با عدالت در توزیع خدمات و توسعه متوازن مناطق مختلف، می‌توان زمینه آگاه‌سازی و توانمندسازی ساکنان مناطق حاشیه‌ای را فراهم کرد تا پیش از هر چیز، بهزیستی را برای خود تجربه کنند.
وجود نابرابری، ساختار نامناسب شغلی، نبود تسهیلات خدماتی و بهداشتی، مسکن نامناسب، پایین بودن سرمایه فرهنگی، ضعف امنیت و ... از معضل های نواحی حاشیه‌نشین به شمار می رود که آن را به بستری برای پیدایش و اشاعه آسیب‌های اجتماعی تبدیل کرده است.
استان قزوین دارای یکهزار و 128 آبادی است که از این تعداد 876 روستا دارای سکنه و مابقی خالی سکنه است .
حاشیه نشینی بزرگترین دغدغه جامعه شهر نشینی
مدیرکل دفتر امور فرهنگی و اجتماعی استانداری قزوین گفت: استان قزوین بعنوان یکی از استانهای صنعتی کشور در طی سالهای اخیر و به تبع جریانهای اقتصادی به شدت تحت تاثیر پدیده حاشیه نشینی قرار گرفته است .
مریم بیدخام افزود: حاشیه نشینی بعنوان یکی از مختصات و ویژگی های جوامع صنعتی و به تبع آن جوامع شهری همزمان با افزایش میزان رشد جمعیت شهری و تابع دو عامل مهم جریانهای مهاجرتی و افزایش ناشی از نرخ رشد طبیعی جمعیت اتفاق می افتد .
وی اظهار داشت: قرار گرفتن قزوین در مجاورت تهران و پذیرش سرریز نقشها و نیز مسائل و مسائل و مشکلات پایتخت و نیز پذیرش حوزه ی نفوذ فرهنگی و اقتصادی و تقسیمات سیاسی استانهای همجوار از دیگر سو ونیز قرار گرفتن در چهارراه مواصلاتی کشور موجبات ایجاد قطب جاذب برای جریانهای مهاجرتی کشور شده است .
بیدخام ادامه داد:جریان مهاجرتی که بدلیل فقدان تخصص ومهارت فاقد قدرت رقابت پذیری در بخش رسمی اقتصادی استان بوده و لذا منجر به پیدایش و گسترش نوعی دیگر از الگوی سکونتگاهی تحت نام سکونتگاههای غیر رسمی و مناطق حاشیه نشین شده است .
وی خاطر نشان کرد: تهدیدات فزاینده اجتماعی ناشی از حاشیه نشینی نیازمند اتخاذ تمهیداتی است که استان قزوین نیز چون سایر استانهای کشور به اتخاذ تمهیدات لازم و نیز تدوین برنامه لازم در این خصوص و طراحی و تدوین برنامه ارتقاء سکونتگاههای غیر رسمی و مناطق حاشیه نشین استان قزوین با رویکرد توانمند سازی مساله حاشیه نشینی و وجود نواحی ناکارآمد از جمله جدی ترین مسائل استان قزوین است .
بیدخام اضافه کرد: این استان به لحاظ مهاجر پذیر بودن و استقرار نواحی صنعتی و همچنین برخورداری از اراضی مستعد کشاورزی و پتانسیل های بازرگانی مبدا جمعیت مهاجر فراوانی است که استقرار آنها در پهنه های جغرافیایی استان منجر به پیدایش و گسترش مناطق حاشیه نشین و نواحی ناکارآمد شهری شده است.
استان قزوین رتبه 16 نواحی ناکارآمد و سکونت گاههای غیر رسمی کشور را دارد
مدیرکل دفتر امور فرهنگی و اجتماعی استانداری قزوین تصریح کرد: استان قزوین درحالی در رتبه بندی صورت گرفته از سوی وزارت کشور در جایگاه شانزدهم وجود نواحی ناکارآمد و سکونتگاههای غیر رسمی قرار گرفته است که با توجه به محدودیت های کالبدی و زیرساختی شهری موجود و نیز تقاضای روزافزون جمعیت مهاجر و بومی آن در خصوص دریافت خدمات ویژه در تامین مسکن وخدمات بهداشتی ،درمانی واموزشی دارای محدودیت های اساسی است.
وی افزود:یکی از بزرگترین تهدیدات روبه گسترش در پیداش و توسعه نواحی ناکارآمد در استان وجود منظومه شهری مشتمل بر محمودآباد نمونه ، اقبالیه ، نظام آباد ناصرآباد ، چوبیندر ، بیدستان مشعلدار و شریف آباد در اقمار شهر قزوین است که با توجه به استقرار جمعیت مهاجر از ترکیب های قومی گوناگون و پناهندگان افغان ، شهر قزوین را در معرض جدی مسائل و آسیب های گوناگون اجتماعی ،فرهنگی و اقتصادی قرار داده است .
بیدخام با بیان اینکه در داخل بافت شهر قزوین نیز نواحی ناکارآمد و مساله دار ازقبیل محله های لالوها ، هادی آباد، کوی بهار، باغ نشاط، مغلواک، سلامگاه ، آخوند و تبریز،دیمج، کوی اداره غله، قملاق، گوسفندان میدان ،شیخ آباد،آسیاب، راه آهن مسائل و مشکلات این نواحی رادوچندان کرده است، افزود: شهرستانهای ،تاکستان ، آبیک و البرز به لحاظ مهاجر پذیری از دیگر شهرهای استان دارای بافته های شهری مساله دار بوده و شهرهای بوئین زهرا وآوج در مرحله بعد قرار دارند.
وی با اشاره به روند فزاینده مهاجرت‌ها، بهبود شرایط مبدا را عامل بازدارنده افزایش حاشیه نشینی دانست و افزود: ارائه خدمات شهری، ایجاد فضای فرهنگی و تشویق سرمایه‌گذاران به سرمایه‌گذاری در این مناطق به منظور ایجاد رونق و اشتغال می تواند از جمله این اقدامات باشد.
بیدخام ،با اشاره به اهم اقدامات بعمل آمده در نواحی ناکارآمد استان قزوین تصریح کرد: انجام مطالعات بهسازی و نوسازی بافت فرسوده شهر قزوین توسط شرکت عمران و بهسازی شهری ایران در سال 1392 و تصویب آن در کمیسیون ماده پنج، تدوین طرح بازآفرینی محله تاریخی بلاغی شهر قزوین توسط شرکت عمران بهسازی شهری ایران(درحال تهیه)، احداث پارک و سرای محله در محدوده بافت ناکار آمد میانی (درحال انجام)، راه اندازی نهادهای توسعه محلات در دستور کارشرکت مادر تخصصی قراردارد.
مدیرکل دفتر امور فرهنگی و اجتماعی استانداری قزوین ادامه داد: همچنین تهیه برنامه و طرحهای بازآفرینی محلات راه آهن ، دیمج، سردار، پنبه ریسه ،بهسازی خیابان امام خمینی، احداث سرای محله وساماندهی معابر درمحلات چوبیندر،باغ نشاط ،هادی آباد و لالوها نیز دردستور کار شرکت عمران و بهسازی شهری ایران قرار دارد که درصورت تامین اعتبار عملیاتی خواهد شد.
وی اظهار داشت: همچنین درخصوص بازآفرینی بافت های ناکارآمد شهرستان البرز نیز طی تفاهم نامه منعقده فی مابین شهرداری الوند وشرکت عمران وبهسازی مقرر شد پس از مشخص شدن محدوده ها ومحلات هدف شهر در مطالعات سطح یک بازآفرینی ، راه اندازی نهادهای توسعه محلات اولویت دار در دستور کار قرارگیرد.
این مسئول افزود: دفتر تسهیلگری محله دیمج راه اندازی شده و راه اندازی دفتر تسهیل گری محله هادی آباد در دستور کار قراردارد ،تشکیل کارگروه ارتقاء اجتماعی ، فرهنگی و سلامت ذیل ستاد بازآفرینی شهری با دستور جلسه بررسی برنامه ارتقاء سکونتگاهها ی غیر رسمی، تشکیل جلسه با هیات اندیشه ورز استان با دستور جلسه بررسی برنامه ارتقاء سکونتگاهها غیر رسمی است.
بیدخام اضافه کرد: مکاتبه با دستگاههای اجرایی استان با موضوع اعلام وظایف تصدیگری و واگذاری به سازمانهای مردم نهاد فعال در نواحی ناکارآمد شهری و مناطق حاشیه نشین ،ایجاد هماهنگی میان دستگاههای اجرائی و سازمان های مردم نهاد در ارائه خدمات به نواحی ناکارآمد شهری ، پیگیریهای لازم درخصوص نظارت بر میزان تخصیص و پیشرفت فیزیکی پروژه های نواحی نا کار آمد شهری ،برداشت های میدانی در خصوص تبیین وضع موجود نواحی ناکار آمد شهری ومناطق حاشیه نشین استان قزوین است.
بیدخام با بیان اینکه در همین راستا 21 میلیارد و 240 میلیون ریال اعتبار برای ساماندهی این مناطق جذب شده و با آن اقداماتی نظیر تجهیز مدارس مناطق حاشیه نشین صورت گرفت ، ادامه داد: اجرای برنامه هایی مانند برنامه در راستای کاهش مصرف الکل، ارتقای سلامت اجتماعی، تجهیز خانه‌های ورزش روستایی، تجهیز مراکز اورژانس اجتماعی و حرفه‌آموزی در محلات محروم نیز از جمله اقداماتی بود که در راستای جلوگیری از افزایش حاشیه‌نشینی و بهبود وضعیت این مناطق اجرا شد.
این مسئول معضلات و مشکلات مناطق حاشیه نشین استان را نیازمند توجه جدی دانست و اظهار داشت: در این حوزه اجرای برنامه های منسجم، هماهنگ و هدفدار با استفاده از ظرفیت موجود و مشارکت سمن ها برای مقابله با آسیب های اجتماعی لازم است.
بیدخام با بیان اینکه معتقدیم سمن‌ها بهتر می‌توانند در زمینه کاهش آسیب‌ها موثر باشند، خاطرنشان کرد: به این منظور اعتباری برای فعالیت سمن‌ها در این زمینه جذب شد به طوری که دوره آموزشی ویژه سمن‌ها برای ارتباط‌گیری با کودکان کار و جلب اعتماد آنها، ساماندهی متکدیان که عموما افرادی از مناطق حاشیه‌نشین هستند، دوره‌های آموزشی و اوقات فراغت برای دختران در معرض خطر از اقداماتی بود می‌تواند بر توانمندسازی ساکنان این مناطق اثرگذار باشد.
وی با بیان اینکه طرح هر روستا یک سمن هم که توسط یکی از سمن‌ها اجرا می‌شود در زمینه رونق بوم‌گردی و معرفی و عرضه تولیدات روستاها اجرایی شده‌است، افزود: حاشیه‌نشینی حذف‌شدنی نیست و فقط باید خدماتی برای آگاه‌سازی و توانمندسازی ساکنان آن انجام شوند تا پس از استقلال، قدرتمند باشند یا در صورت تمایل به سکونتگاه پیشین خود بازگردند.
وقف روند مهاجرت معکوس از روستاها به شهرها
مدیرکل امور روستایی و شوراهای استانداری قزوین حاشیه نشینی را سرریز جمعیت روستاها به شهرها دانست و گفت: نادیده گرفتن اشتغال روستاها منجر به حاشیه نشینی می شود.
اکرم نجفی با بیان اینکه حاشیه‌نشینی نه تنها در کلان‌شهرها بلکه در شهرهای کوچک روز به روز در حال گسترش است، اظهار داشت: ما در شهرهای کوچک می‌بینیم که افراد از روستاها به شهرهای کوچک و از شهرهای کوچک به شهرهای بزرگ و کلان‌شهرها حرکت می‌کنند و در حاشیه آنجا ساکن می‌شوند.
وی با اشاره به ظرفیت روستاها در زمینه تولید و اشتغال‌زایی گفت: با ایجاد جاذبه در روستاها می‌توان مانع مهاجرت نسل جدید به شهرها شد و مانع به حاشیه‌نشینی روستائیاآذرن در اطراف شهرها شد.
این مسئول ،روستا محوری را راهکار اصولی در برطرف کردن معضل حاشیه‌نشینی دانست و افزود: در دولت‌های یازدهم و دوازدهم توجه ویژه ای به اقتصاد و اشتغال روستایی و حمایت از طرحهای تولیدی روستایی در دستور کار دولت و دستگاههای اجرایی کشور قرار گرفت و منابع اعتباری مورد نیاز برای ایجاد اشتغال روستایی نیز تامین شد.
مدیرکل امور روستاها و شوراهای استانداری قزوین افزود: خوشبختانه این اقدامات، تاثیر خود را در کاهش نرخ بیکاری، افزایش اشتغال و بازگشت مردم به روستاها نشان داد و همچنین اقدامات فرهنگی گسترده رسانه‌ها در تبیین مزایای زندگی در روستاها موجب شد زندگی در روستا به یک افتخار تبدیل شود.
وی خاطرنشان کرد: در حال حاضر از یکهزار و ۱۲۸ آبادی در استان قزوین ۸۷۶ روستا دارای سکنه است که مابقی آن خالی از سکنه می باشد.
نجفی ادامه داد:بعداز انقلاب روستاها به مرور خابی از سکنه شدند و قدم اول نگهداشت جمعیت روستاها و سپس احیای روستاهای خالی از سکنه می باشد.
وی افزود: لازمه جلوگیری از گسترش پدیده حاشیه نشینی در شهرهای استان ، توجه به روستاها و فراهم کردن امکانات و شرایط برای روستاییان است.
این مسئول اضافه کرد: در راستای توسعه اشتغال و رونق تولید در مناطق محروم، طرح پردیس روستایی در ۱۰ روستای دارای ظرفیت های گردشگری، اقتصادی و تولیدی اجرایی می شود.
نجفی تاکید کرد: یکی از مهمترین عوامل مهاجرت روستاییان به شهرها وجود مشکلات معیشتی و بیکاری است و اگر بتوانیم به معیشت و اقتصاد روستاها کمک کنیم این روند برعکس خواهد شد.
وی تصریح کرد: روستاها بهترین مراکز تولید موادغذایی و تامین امنیت کشاورزی محسوب می شود و در کنار ظرفیت های ایجاد شده در بخش خدمت زیربنایی و روبنایی در سالهای اخیر برای اجرای طرح های اشتغال نیز کارهای موثزی صورت گرفته است
ساختار نامناسب اقتصادی عاملی برای حاشیه نشینی
جامعه شناس و پژوهشگر مسائل اجتماعی در این خصوص با بیان اینکه امروزه در کشورهای جهان سوم یکی از معضلات شهرنشینی، حاشیه نشینی و آسیب های اجتماعی ناشی از آن است، گفت: پدیده حاشیه‌نشینی در کشورهای در حال توسعه و صنعتی همزمان با جریان مدرنیزاسیون شکل گرفت و در کشور ایران هم به وجود آمد، اما به دلیل عدم برنامه‌ریزی کارآمد اقتصادی در ایران این پدیده تبدیل به معضلی اجتماعی شد.
دکتر کریم تفضلی افزود: حاشیه نشینی نوعی زندگی است که با شیوه رایج زندگی شهری و روستائی متفاوت بوده و با ویژگیهای اجتماعی و اقتصادی مخصوص به خود بافت فیزیکی معینی بوجود آورده است که با ساکنین بافت اصلی شهر زندگی می کنند.
وی اظهار داشت: حاشیه نشینان افرادی هستند که از حالت تولیدی گذشته خود بیرون آمده و به صورت مازاد نیروی انسانی در حاشیه شهرها که مملو از مهاجرین است سکنی گزیده اند آنان عمدتا به شکل مازاد نیروی انسانی از روستاهها و شهرهای کوچک به این منطقه جذب شده اند.
دکتر تفضلی ادامه داد: گسترش حاشیه نشینی در شهرها و اسکان جمعیت غیر شهری موجب افزایش ناهنجاری های رفتاری شده و افزایش سریع شهرنشینی بدون همراهی رشد و توسعه شاخص های اقتصادی و اجتماعی لازمه شهرنشینی پایدار، شهرها را با مشکلات و معضلات متعددی مواجه کرده است.
این استاد دانشگاه، حاشیه نشینی، توسعه ای نا متوازن که محصول برنامه ریزی نامناسب دانست، تاکید کرد: حاشیه ای که ناشی از شرایط اقتصادی درون بافت های قدیمی شهر و بی برنامگی در ایجاد اشتغال و توسعه پایدار در دیگر مناطق کشور که باعث شده سیل مهاجران با توان اقتصادی و شرایط فرهنگی خاص در پیرامونی شهر که هزینه اسکان پایین تر است سکونت پیدا کنند.
وی با بیان اینکه در گذشته جمعیت روستایی ایران بیش از جمعیت شهری بود ، اظهار داشت: از زمانی که ساختار به نوعی تغییر کرد به انبوده جمعیت از مناطق روستایی به دلیل اصلاحات ارضی از سال 42 به شهرها وارد شدند خودبخود بحث عظیمی از جمعیت در حاشیه شهرها سکونت کردند.
دکتر تفضلی ادامه داد: انبوه جمعیتی که از سال 42 به حاشیه شهرها مهاجرت کردند در رونق اقتصادی و ایجاد زیر ساخت های صنعتی مشکل این افراد به نوعی حل شده بود و تاسیس شهرکهای صنعتی افراد زیادی را راغب کرد تا برای کار در بخش های صنعتی وارد فعالیت شوند و چون زمینه اشتغال و درآمدزایی این افراد فراهم بود سکونتگاه این افراد به مراتب تغییر می کرد.
این استاد دانشگاه خاطر نشان کرد: متاسفانه در ایران دولت نفتی در پهلولی دوم شکل شگرفت که براساس فروش نفت کشور اداره می شود و از سال 52 تا 56 کشور با بحران نفتی مواجه بود که این روند همچنان ادامه دارد .
دکتر تفضلی اضافه کرد: حاشیه نشینی عمدتا به تغییر وضعیت سکونتی افراد برمی گردد که حاشیه نشین ها افرادی هستند که نه به محل سکونت قبلی خود تعلق دارند و نه در جایگاه فعلی تثبیت شده اند چرا که حاشیه نشینان در گذشته به ترتیب مرتبه به مرتبه محل سکونتشان تغییر می کرد و نهایت در مراکز شهرها ساکن می شوند .
وی افزود: این چرخه و ارتقای سکونت افراد در دوره رونق وجود داشت اما در دوره رکود این جمعیت دقیقه به دقیقه در حال انباشت و پست رفت قرار دارند و با مسایل و مشکلاتی که ناشی از فقدان امکانات و مسایل زیر ساختی است، مثلا شهرک مهرگان با ایجاد برخی مسایل و مشکلات و بدون پیوست های فرهنگی تبدیل به یک منطقه بحرانی شده درست است آپارتمان امکانات مناسب برای مسایل شهری ایجاد می کنند اما زیر ساخت های فرهنگی در این منطقه ایجاد نشده است.
دکتر تفضلی اضافه کرد: در حاشیه نشینی یک تیپ افراد معلق وجود دارند که دارای حداقل معیشت در حاشیه های شهر سکونت دارند و حداقل معاش و سرانه معیشتی خاص دارند و با بحران های اقتصادی اخیر بیشتر درگیر مسایل و آسیب های اجتماعی هستند.
وی با بیان اینکه در محرومیت اجتماعی عامل اصلی انحراف در جامعه می شود، افزود: ما در نظریات انحرافی معتقدیم کسانی که در روابط و قوانین هنجارهای خوب و بد پایبند هستند که تعلق نسبت به شراط اجتماعی دارد در این سکونت گاهها افراد گاها شناختی از یکدیگر نداشته و اگرهم داشته باشند، به مرور به دلیل مسایل و مشکلات زیاد از یکدیگر فاصله می گیرند.
این استاد دانشگاه حاشیه‌نشینی را عاملی برای بازتولید فقر در اجتماع دانست و تاکید کرد: کودکانی که در نواحی حاشیه شهرها رشد می‌کنند مستعد انواع جرائم، خشونت‌ها و تشکیل انواع باندهای ضد اجتماعی هستند؛ مسئله‌ای که می‌تواند در آینده روی فرهنگ و سنت جامعه تاثیرگذار باشد.
دکتر تفضلی افزود: زمانی که کودکان آموزش مطلوبی نداشته باشند و در جامعه فرهنگ آموزی را به درستی دریافت نکنند و حتی با حداقل رفاه، بهداشت و آموزش رشد یابند، مسیر جامعه به درستی شکل نمی‌گیرد و باعث می‌شود جوانان هم نتوانند استعدادهای خود را به شکل صحیح بروز دهند.
وی که پدیده حاشیه نشینی را عاملی برای تشدید ناامنی‌ها، تشکیل انواع باندهای زورگویی و فسادهای اجتماعی و همچنین باعث ایجاد شکاف طبقاتی در جامعه برشمرد، تصریح کرد: وقتی بی عدالت در جامعه به صورت آشکار احساس شود خود می‌تواند باعث نارضایتی و بحران لایه‌های مختلف اجتماع شود.
دکتر تفضلی یاد آور شد: جامعه ای که در شرایط فقر قرار دارد نسبت به قوانین جامعه یک حس بی اعتمادی خواهد داشت مساله فقر به خودی خود افراد تبعیت نکند و فرد قانون را حامی خود نمی داند و تبیعض های متعدد و فاصله طبقاتی وجود دارد و بسیاری از مرزها گذشته شود.
