در عصر ائمه(ع) جریان پیچیده«ولایت عهدی» حضرت امام رضا(ع) از طرف خلیفه زمان، شکل گرفت که با مقاومت امام روبرو شد و برای قبول آن از طرف امام هشتم او متوسل به «اجبار و تهدید» شد. (ر.ک: عیون اخبار الرضا۱۳۹/۲).
و امام رضا (ع) در شرائط "ضرورت" ولایت عهدی را پذیرفت البته با شروطی بودکه مهمترین آن ها این بود که در هیچ «نصب و عزلی» دخالت نکند. (عیون۱۶۷/۲)
بیانات آن حضرت در قبال آن «پیچ مهم تاریخی» که غیر از بیانات پراکنده، در یک خطبه جامع از آن امام (ع) در مجلس رسمی کارگزاران حکومتی در تاریخ ثبت شده که در خور توجه است:
۱) توجه به اراده ی الهی و آگاهی او ازهرعلن و خفائی؛
اولین نکته مهم معرفتی؛پوشش کامل اراده الهی بر سراسر هستی و آگاهی کامل او بر همه ی جزئیات عالم وجود.
"الحمدالله الفعّال مما یشاء لا معقب لحکمه و لا راد لقضائه یعلم خائنة الاعین و ما تخفی الصدور...
عبارت «یعلم خائنة الاعین ...» در بیان امام رضا (ع) که از سوره غافر اخذ شده حاوی این نکته عمیق معرفتی است که خداوند متعال هیچ گاه از خیانت خائنان و حتی آنچه در دل می پرورانند غافل نیست. که حضرت امیر (ع) هم در جریان نفس گیر "جمل" نیز از این آیه استفاده نمود. (ر.ک:بحار۱۲۹/۳۲)
کمترین تأثیر این دیدگاه و روحیه معرفتی این است در مهمترین عرصه های مواجه شده با دشمن در جبهه نظامی یا سیاست خارجی، خود را بی پشتیبان ،نمی بیند.
۲) پرهیز از حساسیت فزونی در دشمن ؛
با آنکه امام(ع) آگاهی کامل از نیّات دشمن دارد و می داند که: « مأمون در باطنش به حذف امام رضا می اندیشید» (عیون۲۳۲/۲) و حتی شخص مأمون را قاتل خویش دانسته و معرفی می نماید. (عیون۱۸۵/۲) ، اما هیچ گاه دشمن را وادار به حمله در اثر «حساسیت فزونی» نمی نمود.
لذا در همان خطبه؛ اذهان را به جهات اثباتی حاکمیت و توافق خویش فرمود و دعا کرد که: «عضده الله بالسداد و وفقه للرشاد ـ خدا او را به درستی ها رساند و در امور مثبت توفیقش دهد ...».
۳) توجه دادن افکار عمومی به یک دوره مظلومیت و محرومیت ؛
امام (ع) افکار عمومی را متوجه یک دوره طولانی مظلومیت و محرومیت خویش و نیاکانش(اهلبیت) میفرماید و سربسته اذهان را به آن دوره «محرومیت ها و تحریم ها» متوجه میسازد ومیفرماید:
«عرف من حقنا ماجهله غیره؛ ...».
۴) کمال استفاده از موقعیت پیش آمده ؛
سیره امام(ع)بر این استوار بود که برای «احقاق حقوق» و رفع «محرومیت و تحریم ها» باید از این موقعیت زمانی بهره برد تا جامعه از ارتباطات قوی تر و امنیت راسخ تر و رشد اقتصادی نیکویی بهرمند شود:
«فوصل ارحاماً قطعت و آمن نفوساً فزعت بل احیاها و قد تلفت و اغناها اذا افتقرت مبتغاً رضی رب العالمین ...
۵) پای بندی به توافق و پیمان؛
نکته دیگری که امام هشتم (ع) بصورت جدی به همگان خصوصاً به "حاکمیت وقت" و نیز به "تندروهای زمان خویش" گوش زد فرمودکه:
وقتی توافق و تعهّدی به نقطه «امضاء و قبول» رسیده و هیچ کس حق پیمان شکنی و تعرّض ندارد چرا که آنچه را در عرصه نظام اسلامی توسط کارگزاران آن نظام بسته می شود یک پیمان الهی به حساب می آید که نقض آن نقض احکام الهی است: «انه جعل الی عهده و الامرة الکبری ان بقیت بعده فمن حل عقدة امرالله تعالی بشدها و قصم عروة احب الله ایثاقها فقد اباح حریمه و احل محرمه ...»
۶) سکوت و تسالم در مواقع خطر برای دین و جامعه؛
امام رضا (ع) در پایان سخنرانی خود اشاره ای کوتاه به جریانات بعد از رحلت رسول اسلام (ص) و مظلومیت حضرت امیر (ع) می فرماید وچرائی سکوت بلکه همکاری محدود امام علی (ع) در عصر خلفاء را طرح میفرماید:
«بذلک جری السالف فصبر منه علی القلتات و لم یعترض بعدها علی الغرمات خوفاً علی شتات الدین و اضطراب حبل المسلمین و لقرب امر الجاهلیة و رصد المنافقین ...» که در برخی از مواقع سرنوشت ساز که خوف «شتات الدین» یعنی تفرقه و تشتت در دین و یا «اضطراب حبل المسلمین» یعنی گسستگی و به هم ریختگی در جامعه اسلامی دیده می شود که نتیجه اش بازگشت مردم از معیارهای مهم دینی و انسانی می رود باید با توجّه و تعقّل و تدبیر بیشتری ،تصمیم گیری کرد و راه «صلاح» را فقط در «سلاح» ندید و دین و دولت و ملت را در مخاطره قرار نداد.
