یک عضو مجلس خبرگان رهبری گفت: حضرت امام در بحث اعتبارات و ارتکازات، یک گام مباحث را به جلو برده است. لذا اگر ما بر این دیدگاه های اختصاصی و ابداعی حضرت امام تمرکز کنیم، می توانیم هم مسیر اجتهاد را منضبط تر، پویاتر و فعال تر کنیم و هم مکتب اصولی و فقهی حضرت امام را شناسایی و به حوزه ها عرضه کنیم و حوزه ها را از این جهت در یک مسیر آگاهانه تر فقهی و اصولی قرار بدهیم.
پنجمین نشست از سلسله نشست های مکتب امام خمینی(س) با عنوان «مکتب اصولی2» عصر روز گذشته(یکشنبه 24 مهر 1401) توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س) قم برگزار شد.
به گزارش خبرنگار جماران، آیت الله احمد مبلغی مدرس حوزه و دانشگاه طی سخنانی در این نشست گفت: از بهترین، مفیدترین و زیباترین بحث های حوزوی بحث از دو مکتب فقهی و اصولی هست. اینجا بحث از مکتب اصولی است و مکتب فقهی هم از اهمیت ویژه ای برخوردار است که جا دارد مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س) برای مکتب فقهی هم فضاهایی را بگشاید و از فضلای حوزه که در این رابطه کار کرده اند استفاده نماید.
عضو مجلس خبرگان رهبری یادآور شد: بحث از مکتب نوعی آگاهی انبوه را فراهم می آورد برای اینکه ما سریعتر، بهتر و دقیق تر عناصر روش استنباط را فهم و شناسایی کنیم و به کار ببندیم. در جلسه قبل راجع به مکتب اصولی حضرت امام خمینی نکاتی را عرض کردم و یک بخش را «روش» قرار دادم. بخش اول «منبع» بود و این بخش راجع به «روش» است.
وی تصریح کرد: در دو سده اخیر اصول و فقه شیعه وارد مرحله ای شده است که می شود گفت بیشترین پیشرفت ها، تدقیق ها و نوآوری ها در اصول و فقه به خاطر حوزه ای است که فقها وارد آن شده اند؛ و آن بحث از اعتبارات و ارتکازات است. حضرت امام در بحث اعتبارات و ارتکازات، یک گام مباحث را به جلو برده است. لذا اگر ما بر این دیدگاه های اختصاصی و ابداعی حضرت امام تمرکز کنیم، می توانیم هم مسیر اجتهاد را منضبط تر، پویاتر و فعال تر کنیم و هم مکتب اصولی و فقهی حضرت امام را شناسایی و به حوزه ها عرضه کنیم و حوزه ها را از این جهت در یک مسیر آگاهانه تر فقهی و اصولی قرار بدهیم.
آیت الله مبلغی در خصوص «روش امام در فهم اعتبار عقلا» اظهار داشت: امام در این زمینه با اصولیون دیگر همسخن و همنوا است که ما باید در دانش اصول بر اعتبارات عقلا تمرکز و تکیه کنیم؛ به خصوص مرحوم نائینی که اصلا جزو سرآمدهای تمرکز بر اعتبارات عقلایی است. فرق امام با سایر اصولیون در چند جنبه است، که یک جنبه آن «روش فهم قاعده عقلایی» است؛ یعنی وقتی می خواهید اعتباری را بسنجید، با چه روشی به سمت فهم اعتبار می روید. امام معتقد است که نباید از روش عقلی و فلسفی در تحلیل اعتبار عقلایی بهره بگیرید.
وی ادامه داد: دیگران می گویند در تأسیس قاعده اصولی و یا فهم روایات از اعتبار استفاده کنیم و بر تدقیقات عقلی تکیه نکنیم. این را همه می گویند و امام هم می گوید. اما اختصاصی مکتب امام این است که امام می فرماید وقتی می خواهید اعتبار را بسنجید، همین جا هم یک خطر نهفته است و آن دام تدقیقات عقلی است. یعنی در فهم اعتبار ممکن است به چاله های تدقیقات عقلی بیفتید؛ شناخت اعتبار باید بر اساس یک نگاه عرفی، صوری و ارتکازی باشد.
عضو مجلس خبرگان رهبری با اشاره به دو نقدی که امام متوجه مرحوم نائینی می کند، تصریح کرد: بسیاری از اصولیون امروزه مطرح کرده اند که در باب «اماراة الطرق» قالبا یک حکم مجعولی هست ولی امام این را قبول ندارد. بحث «تتمیم کشف» هم از همین جا بر می خیزد که در اصول جدید یک بنای بزرگ است و اصولیون افتخار می کنند به اینکه ما تتمیم کشف را می فهمیم؛ ولی امام اصلا اینها را قبول ندارد و می فرماید چرا تدقیقات را به امارات ما می افزایید که با این کار بر اعتبارات افزوده و واقعیت را منسلخ می کنید.
وی افزود: امام جلوی تحلیل را نمی گیرد و می گوید تحلیل شما مبتنی بر ابزار عرفی باشد؛ نه بر ابزار فلسفی و تدقیقات عقلی. روش فهم اعتبارتان را باید بر اساس نگاه های عرفی با حساسیت هر چه تمام بنا کنید. جاهایی که خرده می گیرند، حرف امام این است و حتی بعضی از بناهای اصولی را فرو می ریزد و بسیاری از اندیشه های مهم اصولی را قبول نمی کند، بر اساس همین است که تحلیل و نگاه ایشان این است که تمامیت معتبر را بشناس، چیزی به آن اضافه نکن، با ابزار و تحلیل دقیقی که فلسفه در آن راه پیدا نکند به سمت اعتبار برو و اعتبار را بشناس؛ قاعده اصولی را این طوری بنا کنید.
آیت الله مبلغی در خصوص «روش شناخت تعامل شارع با اعتبار عقلا» نیز گفت: امام در اینجا هنجارها و قاعده هایی ارائه کرده است که بسیار مفید، مهم، کارگشا و در مواردی بن بست شکن و مبنا و خاستگاه نوآوری هست. امام سلسله ای از قواعد دارد که این قواعد مهم و طلایی است؛ اگر بشود آنها را اثبات کرد و پذیرفت. چون نو و نگاه خاص او متمایز است؛ حتی از سردمداران اصول هم نوعا چنین قاعده هایی برنخاسته است. امام در باب استفاده از اعتباریات اندیشه ای دارد که این اندیشه نوعا حتی از ناحیه خیلی از شخصیت های اصولی نادیده انگاشته می شود و پیش فرض آنها خلاف این است.
وی ادامه داد: امام می فرمایند نگاه شارع به سیر و اعتبارات عقلایی نگاه اتکالی، اجرایی و مصرفی است. یعنی امام در باب اعتبارات شارع را یک مصرف کننده می بیند. کسانی که می گویند وقتی شارع به سمت اعتبار می رود یک حکم مجعولی را ایجاد می کند، این نگاه را ندارند. امام می فرماید چه طور تو جزء عقلا اعتبارات عقلایی را مصرف می کنی، شارع هم مصرف می کند. چه طور شارع از زبان محاوره استفاده می کند؟ در حوزه اعتبارات هم ما زبانی جز اعتبارات نداریم. کار شارع ایجاد اعتبار و جعل حکم مماثل نیست، بلکه ایجاد اعتباری است؛ یعنی چیزی که اعتبارش را از اعتبار عقلا می گیرد را ایجاد می کند.
عضو مجلس خبرگان رهبری تأکید کرد: اگر شارع بخواهد یک چیز متعارف نزد عقلا را بشکند یا بخواهد چیزی که بین عقلا شایع است را رد کند، به این سادگی نیست که شما هر دلیلی پیدا کنید و بگویید شارع رد کرده است؛ این احتیاج به یک بیان زاید دارد. گاهی اوقات آن امر متعارف یا شایع آن قدر در سطح نیرومندی از شیوع قرار دارد، که با یک عبارت نمی شود گفت شارع رد کرده و احتیاج به یک بیان اضافه دارد.
وی افزود: قاعده دوم این است که در رد به «بیان صریح» احتیاج است و با اطلاقات رد شکل نمی گیرد. چون اصل آن قاعده اعتباریه عقلایی هست و آن خیلی مهم است و شارع رویکرد اتکالی به آن دارد و رویکرد تأسیسی و جعل حکم مماثل ندارد، حتما باید صریحا شارع بگوید من اینجا رد کرده ام. به هر اطلاقی تمسک نجویید و رد شارع را بر کرسی اثبات ننشانید. قاعده بعدی این است که احتمال رد به معنای رد نیست. چون رد اصل نیست و اصل این است که شارع اتکال کرده است. امام می فرماید به مجرد احتمال، طریق عقلا را کنار نگذارید.
آیت الله مبلغی ادامه داد: قاعده بعدی این است که اگر واقعا شارع رد کرده باشد ولی به عرف نرسیده باشد، باز به این احتمال عدم وصول هم اعتنا نکنید؛ چون مسیر اتکال شارع و عقلا مثل یک بزرگراه است و هیچ کس نمی تواند حرکت در آن را نفی کند. یعنی امام خمینی(س) دایره عدم رد را حداکثری می گیرد ولی به بحث امضا نگاه دیگری دارد. یعنی در رد تصریح لازم است ولی در امضا تصریح لازم نیست و ایشان می فرمایند ما از عدم رد، امضا را کشف می کنیم.
وی با اشاره به اینکه امام خمینی(س) در ارتکاز همین قاعده را دارند، تأکید کرد: اگر این اندیشه را بخواهیم در فقه پیاده کنیم، بسیاری از حوزه هایی که نصوص تشریعی وارد شده اند، بر اساس یک ذهنیت صاف بشری می توانید روایات را فهم کنید؛ شما یک روش به دست آورده اید که بر خلاف چیز شایع و رایج است. شایع و رایج این است که ببینید اطلاق دارد یا ندارد. ایشان می گوید چرا شما از این نگاه صاف ارتکازی عقلایی دست می کشید؟! آن روایت را حمل بر این کنید. به نظر من این از جملات طلایی امام است و فتح باب بسیاری می کند. البته باید فقهی باشد که اینها را از هم تشخیص بدهد چون اینها چهارچوب های استنباطی هم دارد.
عضو مجلس خبرگان رهبری در خصوص «روش تطبیق اعتبار» نیز گفت: این مسأله ماهیت فقهی دارد و شما در اصول آن را به کار می گیرید. استظهار بین همه فقها رایج است و شما هیچ فقیهی پیدا نمی کنید که بگوید ما استظهار نمی کنیم یا استظهار حجیت ندارد. روش امام هم استظهاری است اما ایشان می گوید خود استظهار هم باید روش داشته باشد. اینکه سراسیمه و شتابزده هرکسی چیزی به ذهنش می رسد را بگوید این ظاهر و ظاهر حجت است را امام قبول ندارد. روش این است که شما باید خاستگاه را بررسی کنید؛ اگر تدقیقات عقلی باشد یک طور استظهار می کنید و اگر فلسفی باشد یک طور استظهار کنید.
