تحلیل قاضی زاده از آیه حجاب

یکی دیگر از سلسه نشست های «چالش های فقهی مسأله حجاب» با عنوان «دلالت های قرآنی بر مسأله حجاب» توسط مؤسسه مفتاح کرامت به صورت مجازی برگزار شد.

به گزارش خبرنگار جماران، حجت الاسلام و المسلمین کاظم قاضی زاده در این نشست گفت: در قرآن کریم آیات متعددی درباره حفظ حجاب و ستر و حجاب در عرصه های خاص بیان شده است. اما می توانیم بگوییم آیات 32 سوره نور و 32، 53 و 59 سوره احزاب در این مسأله دلالت های صریح تری دارد. اگر بخواهیم نامگذاری داشته باشیم که بیشتر با آیات آشنا شویم، آیه 31 سوره نور را می توان به «آیه خِمار»، آیه 59 سوره احزاب «آیه جِلباب»، آیه 53 سوره احزاب «آیه حجاب» و آیه 32 سوره احزاب «آیه نفی تَبَرُج» تعبیر کرد.

عضو هیأت علمی دانشگاه قرآن و حدیث تأکید کرد: در فهم آیات قرآن کریم ما نیازمند فهم بستر و زمینه نزول و اصولا فرهنگ حاکم و به تعبیری عادت های حاکم بر زمانه هستیم. اما باید به این نکته توجه کنیم که دوران مکه و دوران مدینه و مخاطبان مؤمن و مسلمانی که چند سالی در محضر پیامبر(ص) بوده اند با مخاطبان مشرک یا کسانی که تازه اسلام آورده بودند نمی توانند ضرورتا یکسان باشند؛ و این 2 سوره آن طوری که در اسباب نزول ذکر شده، یکی در اوایل دوران مدینه و یکی هم در اواسط آن نازل شده است.

وی افزود: ترتیب نزول سوره مبارکه احزاب ظاهرا 90 و سوره مبارکه نور 103 است. اگر سوره مبارکه بقره را سوره اول مدینه بدانیم، سوره احزاب سوره چهارم مدنی می شود و سوره نور هم مقداری با فاصله بیشتری است. لذا این نکته را عرض کردم که در ترجمه و تفسیر آیه شریف به اشتباه نیفتیم.

قاضی زاده تصریح کرد: در این جلسه من فقط به آیه 31 سوره نور می پردازم. بخش اول این آیه «به زنان مؤمن بگو که چشم های خود را از نگاه هوس آلود فرو گیرند و دامن خویش را حفظ کنند». از این به بعد 2 جمله هست که به عنوان دلالت های صریح و قابل توجه حجاب مورد تأمل و بررسی قرار دهیم. یعنی در ادامه می فرماید «زینت خود را جز مقداری که نمایان است آشکار ننمایند و روسری های خود را بر سینه های خود افکنند».

وی یادآور شد: روشن هست که به ظاهر وقتی که به این آیه نگاه می کنیم، این آیه از واژگانی استفاده کرده که دالّ بر وجوب است. در مورد اولی صیغه مضارع در معنای امر است و در دومی هم که به صراحت امر است. خطاب هم به زنان مؤمن است. پس زنان مؤمن باید به این دو حکم توجه کنند. یکی اینکه زینت هایشان را ظاهر نکنند، مگر آن چیزی که به طور معمول ظاهر هست. دوم هم اینکه باید روسری های خود را بر سینه بگذارند.

عضو هیأت علمی دانشگاه قرآن و حدیث در خصوص سبب نزول این آیه اظهار داشت: چیزی که در روایات ما ذکر شده که از «کافی» شروع می شود و تا کتاب های دیگری، این روایت از امام باقر(ع) آمده که جوانی از انصار در مدینه با زنی مواجه شد. زنان آن موقع روسری های خودشان را پشت گوش هایشان می بستند. این زن از مقابل جوان رد شد و جوان نگاهش را ادامه داد و در حالی که راه می رفت دیگر صورتش به سمت پشت سر بود؛ به سمت آن زن. ایشان به پشت سر نگاه می کرد؛ استخوانی در دیوار بود و صورتش را شکافت. خون جاری شد و به سینه اش ریخت و پیش پیامبر(ص) آمد. عرضه داشت که یا رسول الله(ص) چنین چیزی برای من اتفاق افتاده و بعد ظاهرا آیات 30 و 31 سوره نور نازل شد.

وی ادامه داد: البته در نقل کافی آمده که آیه 30 نازل شد اما ظاهرا این 2 آیه هم نزول بوده اند و بعضی ها، مثل مفسر «مغتنیات الدرر» استناد نزول را به بخش دوم گفته است. البته در بخش اول هم تقریبا روشن هست و اشاره ای می کند که زن ها در مدینه روسری هایشان را به پشت می بستند؛ لذا این 2 آیه آمد و این دو سه دستور را بیان کرد.

قاضی زاده در خصوص معنای «زینت» در این آیه نیز گفت: چون اضافه به خود این افراد شده، بعضی ها این طور معنا کرده اند که این زینت یعنی بدن زیبای زن و بعضی ها گفته اند مراد از این زینت زیبایی های بدن زن نیست؛ بلکه مراد از زینت آن طوری که مثلا در مجمع البیان آمده، این است که زینت به معنای مواضع زینت است. یعنی جایی که گردنبند و گوشواره را آویزان می کنند یا مثلا جایی که خلخال و دستبند را آویزان می کنند. پس یعنی زنان گردن، مچ پا و مچ دست را آشکار نکنند.

وی افزود: بعضی ها می گفتند زینت یعنی چیزی که آویزان می کنند؛ یعنی دستبند، گردنبند و گوشواره. روشن هست که مثلا اگر کسی به طلافروشی می رود و می خواهد گردنبندش را بفروشد، نگاه کردن طلافروش به گردنبندی که روی ویترین است که اشکالی ندارد. پس مراد آیه شریفه این است که آشکار کردن گردنبند یا گوشواره در حالی که آویزان و نصب به بدن زن است.

عضو هیأت علمی دانشگاه قرآن و حدیث تصریح کرد: متأسفانه بعضی ها معنای اول را گرفته اند که مراد از زینت یعنی اعضای بدن زن و این معنا را اولا معنای مختار خودشان اعلام کرده اند و بعد نسبت به بدن زن گفته اند که بدن زن دو قسمت است، قسمت هایی مثل صورت و دست به طور متعارف آشکار هست و قسمت هایی هم نامتعارف است. لذا گفته اند مراد این آیه شریفه این است که بخش های نامتعارف را آشکار نکنید و بخش های نامتعارف استثنا شده است.

وی تأکید کرد: اینکه ما بگوییم مراد از زینت نفس بدن هست، خلاف متعارف استعمال زینت در قرآن کریم است. درست هست که در بعضی جاها بحث تبرج هم مطرح شده و تبرج هم یک نوع حرکت همراه با آرایش است، ولی اصولا زینت یک امر خارج از بدن است. خصوصا با امر بعدی که مسأله روسری را مطرح کرده، روشن هست که آیه شریفه نمی تواند دلالت کند که اشکالی ندارد پا یا موی سر ظاهر باشد.

قاضی زاده ادامه داد: ما این نظر را نمی پذیریم و مراد از زینت در آیه شریفه غیر از این معنای اول، که معنای غیر ظاهری هست، دو معنای دیگر است. یکی محل زینت است. چون آشکار کردن خود زینت مانعی ندارد و اگر ممنوعیتی باشد برای محل آن است. دیگر اینکه محلش نیست؛ خود این زیور آلات است وقتی که به بدن نصب شده اند. همان طوری که بعضی از مفسرین گفته اند، نتیجه این دو یکی است.

وی با اشاره به اینکه بخش دوم آیه که دلالت صریح تری دارد در مورد روسری است، گفت: «خِمار» به معنای روسری است؛ چیزی که بر سر می بندند. این آیه شریفه می گوید باید روسری هایشان را بر سینه هایشان بیندازند. این تعبیر که در ترجمه های فارسی هم ذکر شده و این طور گفته اند که باید روسری های خود را بر گردن خویش اندازند.

عضو هیأت علمی دانشگاه قرآن و حدیث ادامه داد: علت این است که همان طوری که در آن روایت هم بود و در جاهای مختلف نقل شده، رسم افراد در صدر اسلام این بود که روسری ها را در پشت می بستند. به قول مرحوم استاد شهید مطهری در ذیل این آیه شریفه، زنان عرب معمولا پیراهن هایی می پوشیدند که گریبان هایشان باز بود و دور گردن و سینه را نمی پوشاندند. روسری هایی هم که روی سر می انداختند از  پشت سر می آویختند. قهرا گوش ها و بناگوش ها و گوشواره ها و جلوی سینه و گردن نمایان می شد. این آیه دستور می دهد که باید قسمت آویخته همان روسری ها را از دو طرف روی سینه و گریبان بیاندازند تا قسمت های یاد شده پوشیده گردد.

وی با بیان اینکه به نظر می رسد دلالت این خیلی روشن است، اظهار داشت: ما در جوامع روایی این استعمال را زیاد داریم. مثلا فرض کنید درباره حضرت زهرا(س) و حضورشان در مسجد پس از رحلت پیامبر(ص) این تعبیر را داریم که حضرت روسری را دور سرشان پیچیدند و بعد هم لباس سرتاسری پوشیدند. من تعجب می کنم بعضی ها در اینجا نکته ای را گفته اند که خیلی جای تعجب دارد و آن هم اینکه احتمالاتی را در معنای خِمار ذکر کرده اند و گفته اند یک معنای خمار پوشاکی است که بر سر می اندازند، دیگری پارچه ای که پوشاندن نیم تنه بالا را انجام می دهد و سوم مراد از خمار پارچه ای برای پوشاندن نیم تنه پایین است.

قاضی زاده یادآور شد: اگر در جوامع روایی ما همین واژه «خِمار» را نگاه محدودی کنیم، که فراوان این واژه استعمال شده، هیچ موقع به معنای لباس بالاپوش یا به معنای شلوار نیامده است. مثلا در کتاب شریف کافی که از کتب اصلی ما هست، یکی از چیزهایی که مطرح شده این است که زن وقتی می خواهد تکفین شود لباس های متعددی به او پوشیده می شود و یکی از آنها خِمار است. دِرع و خِمار همراه با هم آمده؛ پس خِمار نمی تواند به معنای دِرع و لباس باشد.

وی افزود: در بعضی موارد هم شلوار در برابر خِمار مطرح شده است. خیلی روشن هست. فرض کنید در کتاب لغت دست چندم و یا احتمال خیلی ضعیفی هم بیاید که خمار را به غیر از معنای روسری بگیرد، ما استعمال عرفی را چه کار کنیم؟ این همه مفسر، محقق، فقیه و روایات ما آمده اند که خمار را به معنای روسری به کار برده است. گزارش هایی که ذکر شده سبب می شود ما بر خلاف بعضی که خمار را مطلق پوشاک گفته اند، می گوییم خمار مسلما روسری است.

عضو هیأت علمی دانشگاه قرآن و حدیث گفت: نکته بعدی آیه این است که «جیوبهنَّ» در آیه آمده که جمع «جیب» به معنای سینه است. کسی که آنجا چنین معنایی را گرفته اینجا هم مجبور شده یک نوع کثرت احتمال بدهد و سبب شود که بتواند از دیدگاه قبلی بهره ببرد. گفته اند «جَیب» سه معنا دارد. یکی شکاف حاصل از جدایی طرفین لباس، که آن دوران به شدت رایج بوده است. یعنی فرض کنید خانم هایی که می خواهند لباس بپوشند جلوی لباسشان را ببندند. پس اینکه اول خِمار را یک مفهوم عام و مبهم بگیریم و بعد مجبور شویم جَیب را هم سه معنا بگیریم، خمار همان لباس و جیب هم شکاف جلو است، مثل این است که بگوییم دکمه جلوی پیراهن را ببندید. اما معلوم است که این نوع استفاده ها بر اساس اصول فهم متون عربی و قرآنی نیست. فهم متن باید مبتنی بر مفاهیم عرفی استعمال در زمان نزول باشد و هیچ کدام از این دو مفهوم عرفی نیست.

وی تأکید کرد: همان طوری که عرض کردم در باب خمار باید بگوییم که مراد از خمار روسری است و هرگز به معنای پیراهن و یا شلوار نیست. در روایات متعددی که ما داریم هرگز خمار به چنین معانی استعمال نشده و جیب هم به معنای گریبان است. اگر این طور شد، قاعدتا از فهم معنای لغت و بستر نزول و روایات ابواب مختلف فقهی استفاده می شود که این آیه شریفه به روسری دلالت می کند؛ آن هم روسری که جلوی سینه را بپوشاند و طبعا گردن و گوش ها پیدا نیست.

قاضی زاده گفت: شاید کسی اینجا این نکته را بگوید که صرف بستن روسری به معنای پوشاندن تمام موی جلوی سر نیست و آیه شریفه نسبت به این مسأله ساکت است. درباره این نکته باید ببینیم عرف زمان نزول در بستن روسری ها چگونه بوده که قرآن کریم آن عرف را پذیرفته ولی نسبت به ادامه و پایین روسری مطلبی را اضافه کرده است. اگر کسی بگوید عموما روسری خانم های آن دوره گونه بوده که موهای جلو آنها پیدا بوده، می شود در این حد پذیرفت که این  آیه شریفه نسبت به پوشاندن تمام موی سر، به طوری که هیچ موی سری پیدا نباشد، دلالتی ندارد و بر اساس آیات دیگر می توانیم این مسأله را مورد توجه قرار دهیم.

وی افزود: از بعضی روایات استفاده می شود که در عرف زمانه چنین چیزی برای زنان متمدن و شهری نبوده و فقط برای زنان بادیه نشین وجود داشته است. لذا در بعضی از نقل ها آمده که زنانی در بادیه و بیابان هستند که موهای خود را بیرون می گذارند و اگر شما به آنها بگویید که موهای خود را داخل کنند، حرف شما را گوش نمی کنند. نسبت به آنها گفته که شما خیلی حساسیتی نداشته باشید و حتی اگر چشمتان به موهای آنها افتاد هم اشکالی ندارد. از این استفاده می شود که آنها خصوصیتی داشته اند.