آیت الله محقق داماد در حین بررسی تفصیلی نظرات خود، نظرات صاحب جواهر، مرحوم آیت الله خویی، مرحوم فاضل و فقهای در قید حیات مانند آیت الله مکارم شیرازی را مطرح و بررسی می کند. وی در برخورد با روایات از تمام ابزارهای ممکن استفاده می کند تا فهمی متفاوت از روایات را به شاگردان بیاموزد. استاد در عین آنکه دقت های رایج حوزوی را در متن اعمال می کند، هیچ‌گاه در متن غرق نمی شود. ایشان سعی در برقراری رابطه پویا بین متن روایات و متن تاریخی دارد.
به گزارش جماران، حریم امام نوشت: آیت الله سید علی محقق داماد قریب پنجاه سال است که کرسی تدریس در حوزه علمیه قم دارد. ایشان در خانواده علم و فقاهت رشد کرد و مبانی فقه و اصول را نزد ابوی خود، مرحوم آیت الله العظمی محقق داماد فرا گرفت و نزد آقادایی خود آیت الله شیخ مرتضی حائری، اخلاق و طریق سلوک برای قرب الهی را آموخت. ایشان درس خارج خود را از مدرسه خان آغاز کرد و پس از مدتی تدریس را در مدرسه آیت الله گلپایگانی ادامه داد و بعد از آن تاکنون قریب به بیست سال درس خارج ایشان در فقه و اصول در دارالشفاء دایر است. درس ایشان با دروس خارجی که در حال حاضر در حوزه علمیه قم برقرار است، فرق عمده دارد. ایشان گاهی مسلمات پذیرفته شده و مشهورات فقهی را به چالش می کشد. تا از این منظر به شاگردان خود بیاموزد نباید پیش فرضی در بحث تحقیقی داشت. در فهم روایات نظر خود را بر روایت تحمیل نمی کند؛ بلکه آنچه از روایت فهمیده می شود از حیث عرف همان را مبنا قرار می دهد. آیت الله سید علی محقق در بررسی های فقهی شیوه منحصر به فردی دارد. ایشان ابتدا روایات مرتبط با بحث را به صورت اجمالی مطرح می کند. برای اینکه شاگرد تصویری کلی از وضعیت صورت مسأله در ذهنش نقش بندد و در بحث سردرگم نشود. بعد از این مرحله، به بررسی تک تک مفاد روایات می پردازد تا طریق برخورد اجتهادی با روایات و روش برخورد با روایات معارض و بررسی سندی آنها را، به شاگردان بیاموزد. آیت الله سید علی محقق داماد تسلط عجیب بر کتب روایی دارد. گاه روایاتی را که اصلاً هیچ کس به آن روایات استناد نکرده، در بحث به آنها استناد می کند و فهم جدیدی که مطابق با روایت است، ارائه می دهد که بسیاری از بزرگان نسبت به استناد و فهم عرفی آن مغفول بوده‌اند.
متن درس خارج فقه ایشان کتاب تحریرالوسیله امام خمینی(س) است. آیت الله محقق داماد در حین بررسی تفصیلی نظرات خود، نظرات صاحب جواهر، مرحوم آیت الله خویی، مرحوم فاضل و فقهای در قید حیات مانند آیت الله مکارم شیرازی را مطرح و بررسی می کند. وی در برخورد با روایات از تمام ابزارهای ممکن استفاده می کند تا فهمی متفاوت از روایات را به شاگردان بیاموزد. استاد در عین آنکه دقت های رایج حوزوی را در متن اعمال می کند، هیچ‌گاه در متن غرق نمی شود. ایشان سعی در برقراری رابطه پویا بین متن روایات و متن تاریخی دارد؛ از همین منظرگاه بحث هایی را به کتب تاریخی ارجاع می دهد و در راستای فهم تاریخی حتی ابایی از رجوع به علم جغرافیا ندارد. آیت الله محقق داماد به عرف توجه مهمی دارد و نگاه روایی ایشان بیش از آنکه نگاهی فلسفی و بریده از زمان و مکان باشد، نگاهی عرفی است. البته نباید تصور کرد که عرف گرایی ایشان از جنس عرف گرایی روشنفکران است. او تلاش می کند، روایات را در فضای واقعی خویش معنا کند و از این منظر نشان داده است که می توان واقعیت امروز را با متون دیروز جمع کرد. به طور طبیعی چنین نگرشی به روایات به حضور فعال اجتماعی منجر می شود.
ویژگی مهم درس استاد، آزادی ای است که طلبه ها در درس دارند. در هنگام درس همه می توانند درباره دیدگاه ایشان، اظهارنظر کنند و اگر فردی با استدلال، نظر ایشان را رد و مناقشه کرد، مورد توجه استاد قرار می گیرد و استاد از او تشکر می کند؛ به خاطر دقتی که در مسأله دارد. شاگرد پروری ایشان مثال زدنی است و برای ایشان فرق نمی کند که جوان باشی یا مسن، اهل موقعیت اجتماعی باشی یا نه؛ برای ایشان شاگردها یکسان هستند و مهم این است که چه مقدار فهم و استعداد برای یادگیری درس داری. بارها فردی نظرات ناپخته و اشکالات بی مورد در درس مطرح می کرد؛ اما ایشان با حوصله از کنار آن می گذشت. ایشان می فرمود: «برای اینکه مجتهد شوید باید اول مطالعه کنید؛ بعد مباحثه کنید و سپس درس بیایید و بعد مطالعه و در نهایت مباحثه کنید».
ایشان هر ماه و گاهی هر ماه دو بار به زیارت امام رضا(ع) مشرف می شود. زیارت رفتن ایشان به این نحو است که چهارشنبه به زیارت می رود و جمعه به سمت قم می آید تا شنبه به درس و بحث برسد. این نوع طریقه سلوک زیارت امام رضا(ع) را از آقادایی خود، مرحوم آیت الله شیخ مرتضی حائری یزدی الگو گرفته است. ایشان بارها در قبل درس یا بعد از آن می فرمود: «آقا دایی من هفتاد بار به زیارت امام رضا(ع) رفته بود. سال آخر وقتی از مشهد آمد گفت که امسال من از دنیا خواهم رفت. امام رضا(ع) را در خواب دیدم که فرمود حالا نوبت من است که به دیدارت بیایم.... در همان سال آقا دایی ام از دنیا رفت.»
استاد آیت الله سید علی محقق داماد ارادت خاص به امام جواد(ع) دارد. هر سال به پیروی از ابوی شان، مرحوم آیت الله العظمی سید محمد محقق داماد روضه امام جواد را در ایام شهادت ایشان برپا می کند. ایشان در درس بارها می فرمود: «سعی کنید محرمِ اسرار اهل‌بیت(ع) باشید و از خدا بخواهید فهم روایات را همان طور که اهل‌بیت بیان کردند، درک کنید.»
خداوند متعال را شاکریم که ذخیرهای با اخلاص و محقق و مدقق، آیت الله سید علی محقق داماد در حوزه علمیه قم حضور دارد و طلبه‌ها می‌توانند از برکات اخلاقی و علمی ایشان استفاده کنند.
آیت الله سید علی محقق داماد یکی از شخصیت های برجسته، ملا، فاضل و مجتهد حوزه علمیه است
حجت الاسلام و المسلمین محمدصادق صالحی منش استاندار سابق استان قم، اولین فرمانده سپاه ولی امر، رئیس مرکز اشاعه و ترویج افکار امام خمینی و مشاور محمد باقر قالیباف در شهرداری تهران، و از شاگردان آیت الله سید علی محقق داماد است.
در مطلع سخن شخصیت آیت الله سید علی محقق داماد را برای خوانندگان ما توصیف کنید.
بر هیچ کس پوشیده نیست که آیت الله سید علی محقق داماد یکی از شخصیت های برجسته، ملا، فاضل و مجتهد حوزه علمیه ما است و از جهات و ابعاد مختلف اخلاقی، اجتماعی، فقهی و اصولی، ایشان را می توان جزو افراد برجسته حوزه علمیه به شمار آورد.
اولاً لازم است یادآوری شود که ایشان فرزند مرحوم آیت الله سید محمد محقق داماد و از جهت مادری هم منتسب به حاج شیخ عبدالکریم حائری مؤسس حوزه علمیه قم است. بنابراین هم از جهت پدری و هم از جهت مادری از بزرگان حوزه محسوب می شود؛ به خصوص که والده مکرم ایشان فرزند مؤسس حوزه علمیه قم است. این ویژگی در کمتر کسی در حوزه یافت می شود.
حضرت آیت الله محقق از ابتدا در یک خانواده اهل فضل و علم متولد شد. علاوه بر پدر و مادر و پدر بزرگ، دایی ایشان هم حضرت آیت الله مرتضی حائری از بزرگان بود و می توان گفت شاید آنچه آیت الله سید علی محقق دارد از دایی خود دارد.
من آنچه در وجود آیت الله حائری دیدم، اگرچه آن زمان کم سن و سال بودم، ولی همین مقدار که در نماز ایشان شرکت می کردم و پای سخنرانی های ایشان می نشستم و رفت و آمد و سلوک ایشان را مشاهده می‌کردم، شناختی نسبی از ایشان پیدا کردم و بعدها هم مشابه همان سبک و سلوک را در جناب آیت لله محقق دیدم. می خواهم بگویم که ایشان بیشترین تأثیر را از شخصیت مرحوم دایی خود گرفته است.
همان طور که می دانید دایی ایشان از بزرگان حوزه و صبیه ایشان خانم حائری، عروس حضرت امام است.
خود مرحوم حاج شیخ استاد امام بود و امام هم خیلی به ایشان علاقه داشت؛ همین‌طور به مرحوم آقا مرتضی و آقا مهدی حائری که هر دو دایی جناب آقای محقق اند، علاقه بسیاری داشت.
شما از چه زمانی با آیت الله سید علی محقق داماد آشنا شدید؟
من در سن سیزده/ چهارده سالگی با ایشان حشر و نشر داشتم. شاید اولین سفر در عمرم که در خاطرم مانده با جناب آیت الله سید علی محقق بود که به سمت سنقر و کلیایی رفتیم و آن سفر شاید اولین و شیرین ترین سفر عمرم بود و این شیرینی هم به خاطر اخلاق و محبت و صفایی بود که در آیت الله محقق وجود داشت.
بعدها هم که وارد حوزه علمیه شدم و سیوطی و مقدمات را شروع کردم چون عمویم خدمت ایشان ارادت و با ایشان رفاقتی داشت، من و پسر عمویم هر جمعه منزل ایشان می رفتیم و دروسی را که خوانده بودیم، خدمت ایشان امتحان می دادیم. این جریان هر هفته یا دو هفته یک بار حتماً اتفاق می‌افتاد.
ایشان در عین حال که ما در تحصیل کوتاهی می کردیم و شاید شاگردان خوبی نبودیم، حتی یک بار هم به ما تندی و عتاب نکرد. اشکالاتمان را در نهایت تواضع به ما می گفت و طبیعی بود که اگر رفاقتی نبود شخصیت و شأن ایشان به دور از این بود که برای ما وقت بگذارد و اصلاً سیوطی و مغنی و دروس مقدماتی را به ما تدریس کند.
ولی بعدها که من مشغول رسائل و مکاسب شدم، عمده مکاسب و رسائل و بخشی از کفایه را خدمت ایشان خواندم.
طبعاً به زمان انقلاب که رسید ما دیگر از قم رفتیم و دیگر نتوانستیم در خدمت ایشان تلمذ کنیم، اما همیشه با ایشان مراوده داشتیم.
علت مراوده هم محبت های ایشان به ما بود و هم این که ما جزو شاگردان اول ایشان بودیم و خیلی به ایشان علاقه مند بودیم.
در خصوص جنبه های علمی شخصیت ایشان توضیح بفرمایید.
حضرت آیت الله محقق بسیار ملا و با سواد است. علاوه بر فقه و اصول در ریاضیات و تفسیر قرآن هم دستی دارد.
در بحث روایات هم ایشان حقیقتاً فردی مسلط به روایات هست. نه تنها مسلط به شناخت روایات است، بلکه وقتی بعضاً دروس فقهی ایشان را مطالعه می کنم می بینم که در به کارگیری روایات هم بسیار توانا است و به روایات نگاه عرفی دارد. یعنی شرایط زمان و مکان و طرز صدور روایات، زمان صدور روایات، این که آیا در زمان تقیه بوده یا نه، اینکه به چه مناسبتی این روایت از امام نقل شده و... را در نظر می گیرد.
من وقتی که در فقه ایشان نگاه می کنم، می بینم که بسیار مسلط به زمان و مکان در بحث روایات است و در جرح و تعدیل فقهی بسیار کارآمد عمل می کند.
حضرت آیت الله محقق فردی بسیار عرفی و اجتماعی است. شاید برخی مطالبی که عرض می کنم کسر شأن ایشان باشد؛ اما ایشان در شهرسازی، معماری، مهندسی و حتّی بنایی یک کارشناس خبره است. علتش هم این بوده که به نظر من از همان زمان مرحوم پدرشان که ساخت بناهای بزرگ در قم را شروع کرده بود، ایشان کسب تجربه کرد.
به عنوان مثال یک بار خدمت ایشان عرض کردم: «آقای لرزاده چقدر سقف مسجد اعظم را بلند گرفته است که هنوز هم با وجود بناهای آن چنانی جلال و زیبایی خاصی دارد.»
ایشان فرمود: «نه، آقای لرزاده سقف را بلند نگرفته است. پدر من در زمان ساخت مسجد از آنجا رد می شد و دید که سقف مسجد کوتاه است؛ به آیت الله بروجردی اعتراض کرد و آیت الله بروجردی دستور داد که هر چقدر که آقای داماد می فرماید، سقف را بلند بگیرید.» ایشان فرمود: «الآن هم اگر دقت کنید متوجه دو تکه بودن ستون های سقف می شوید.»
حضرت آیت الله محقق حقیقتاً در جمیع علوم معنوی و علوم روز دستی دارد و بسیار وارد است.
فعالیت‌های اجتماعی ایشان چه بوده است؟
حضرت آیت الله محقق در جامعه کارهای اجتماعی بزرگی انجام داده است. حضرت عالی مستحضرید که ایشان چندین شهرک برای طلبه ها از جمله صفاشهر و شهرک مهدیه را ساخته است. بیمارستان ولی عصر هم کار ایشان است.
در سایر جاهایی که خودش نساخت هم دستی داشته و همکاری کرده است؛ نظیرِ بیمارستان آیت الله گلپایگانی، بازسازی مدرسه فیضیه و دارالشفا و... .
مسئولیت های ایشان در دوران پس از پیروزی انقلاب را برای ما برشمارید.
بعد از انقلاب از بنیانگذاران شورای عالی حوزه بود و مبتکر خدمات برای روحانیون است. ابتکار عمل اصلی در بسیاری از خدماتی که برای حوزه در نظر گرفته شده در دست ایشان بود. اگرچه آقای نواب و بزرگان دیگر، بعدها آمدند و آنها را تکمیل کردند، ولی کسی که برای اولین بار موفق به انجام چنین کارهایی در حوزه شد، حضرت آیت الله سید علی محقق داماد بود.
کدام ویژگی های ایشان برای شما جذاب بوده است؟
من از بچگی که با ایشان آشنا شدم، به بسیاری از فضایلش آگاه بودم؛ اولاً روحانی بسیار تمیز، مرتب و منظمی بود، صدای زیبا و بیان زیبایی داشت و دارد.
چیزی که برای من همیشه لذت بخش بوده، تن صدای ایشان که بسیار ملیح و جذاب است.
وقتی هم که شروع به سخن گفتن می کرد بسیار سلیس و روان و به مقتضای حال و فهم مخاطب صحبت می کرد.
در تدریس هم که حقیقتاً همیشه جزو اساتید خوب حوزه بوده است. گاهی شنیده ام که می گویند ایشان تدریس را از مدرسه خان شروع کرده؛ خیر، این طور نبود. ایشان تدریس رسائل و مکاسب را از مسجد امام شروع کرد. اولین بار من به درس ایشان در مسجد امام رفتم. حتی ایشان تابستان ها در مدرسه امام امیرالمؤمنین در خیابان صفاییه تدریس داشت. من بخش تعادل و تراجیح و استصحاب را در تابستان خدمت ایشان در مدرسه امام امیرالمؤمنین زمانی که درس‌ها تعطیل بود، خواندم.
ایشان در سال های 1354 / 1355 تدریس تابستانه داشت. حدود 40-50 شاگرد هم در جلسات درسشان شرکت می کردند.
تدریس ایشان در تابستان هم بسیار پرفایده بود؛ به طوری که ما رسائل و مکاسبی که خواندنش در حوزه حدود سه تا سه سال و نیم طول می کشید، با توجه به همت ایشان در تدریس، یک سال و نیمه تمام کردیم و این بسیار دارای اهمیت است.
ایشان بسیار شاگردپرور است. امروزه خیلی از اساتید حوزه در سطوح عالی از شاگردان ایشان هستند و حقیقتاً وجود ایشان در حوزه تأثیرگذار است.
چون طلبه ها از اساتید خودشان نه‌فقط بهره علمی و درسی بلکه روش و سبک و سلوک زندگی را نیز از ایشان می آموزند.
حضرت آیت الله محقق با وجود اینکه همیشه اموال بسیار فراوانی در اختیار داشت، هیچ گاه ما احساس نکردیم که ایشان در جهت بهره شخصی از آن اموال استفاده کرده باشد.
واقعاً از جهت زهد کم نظیر و شاید بی نظیر است. ایشان همیشه زندگی طلبگی و زاهدانه داشته است.
بسیار دلسوز جامعه و مردم و کشور است و معتقد است که مسئولین باید در جهت فقرزدایی از مردم و ترویج عدالت اجتماعی درست عمل کنند.
ایشان در اول انقلاب جزو بزرگان قوه قضاییه بود و آیت الله مرحوم مطهری ایشان را به تهران آورد. مدتی رئیس دادگاه انقلاب تهران و جزو بهترین و ارزشمندترین قضات دادگاه بود؛ ولی به هر حال ایشان این مناصب حکومتی و سیاسی را نپذیرفت و به قم بازگشت.
آیت الله محقق مسلط به مسائل روز اجتماعی و سیاسی است؛ گرچه ایشان هرگز مستقیماً به مسائل سیاسی و اجتماعی ورود نمی کند، اما از جهت فهم سیاسی و اجتماعی و فهم مسائل روز و آنچه در جهان و منطقه می گذرد صاحب نظر است.
همچنین برای اداره کشور صاحب‌فکر و ایده و برنامه است.
در هر حال هم نسبت به کاستی‌ها نقد دارد و هم روش هایی برای راهبری نظام و حکومت دارد.
اگرچه ایشان امروز اثباتاً از مراجع نیست، اما ثبوتاً از مراجع است. هر کسی ایشان را بشناسد، می داند که قطعاً در سطح مراجعی است که امروز وجود دارند.
به هر روی اگرچه ایشان کنار ایستاده و ادعای مرجعیت ندارد، ولی می توان گفت که ایشان در مقام ثبوت و واقع، یکی از مراجع بسیار خوب تشیع و کشور می باشد. واقعیت این است که خودش مقام مرجعیت را نمی پذیرد. بارها هم بزرگان حوزه و هم شاگردان و هم دوستان ایشان پیشنهاد کرده اند که مرجعیت را بپذیرید، ولی من بارها از ایشان شنیدم که فرمود: «من نمی توانم وبال مردم را بر گردن بگیرم و روز قیامت پاسخگو باشم.» واقعاً هم ایشان به همین دلیل وارد این میدان نشد.
حضرت آیت الله محقق بسیار جوان گراست، به جوانان اعتماد دارد و نسبت به جوان ها بسیار با علاقه برخورد می کند. در درس هم یکی از بهترین شاگردان ایشان سرور عزیزمان سید حسن آقای خمینی است که حدود 12 سال یا بیشتر در خدمت ایشان تلمذ داشته و الحمدالله خود ایشان الآن یکی از چهره‌های درخشان حوزه است. چه از جهت تدریس و چه از جهت آشنایی به جمیع مباحث اسلامی نظیر فقه، علم رجال، فلسفه و اصول.
ایشان در بسیاری از این حوزه ها دارای کتب و تألیفات متعدد اصولی و فقهی است. در زمینه مسائل اخلاقی هم کتب بسیار زیبایی دارد. مطالبی هم از سخنرانی های ایشان در ماه رمضان ها یا سلسله مقالاتی که هر شب از ماه رمضان ارائه می داد، چاپ شده است.
خود حضرت آیت الله محقق نیز مباحث تفسیری در ماه های رمضان دارد و واقعاً یکی از برکات حوزه ورود ایشان به مسائل قرآنی است. هر سال ماه رمضان جلساتی یکی دو ساعته برای مباحث قرآنی در منزلشان برگزار می شود که هم برای دانشمندان و فضلای حوزه قابل استفاده است و هم برای مردمی که در آن جلسات تفسیر شرکت می کنند و نقش ایشان در این زمینه بسیار پررنگ است.
بعد از مرحوم شهید مطهری، انتشارات صدرا توسط آیت الله محقق تأسیس شد و با کمک های مادی و فکری ایشان بود که این انتشارات برای آیت الله شهید مطهری شکل گرفت.
انتشارات نسل جوان که امروز مشهور است که مربوط به آیت الله مکارم شیرازی است، در واقع به ابداع ایشان فعال شد. ایشان با کمک و بهره گیری از آیت الله مکارم مجله نسل جوان را منتشر کرد.
در واقع دو انتشارات مهم را ایشان بنیا‌گذاری و سازمان دهی کرده است. امروز ما می بینیم که این دو نشریه و انتشارات در جامعه بسیار تأثیرگذار هستند؛ لذا می توانم ادعا کنم که حضرت آیت الله محقق، اگرچه بسیار گمنام، ولی جزو تأثیرگذارترین شخصیت ها در حوزه کنونی قم است و ان شاءالله خداوند سایه ایشان را مستدام بدارد تا ما بتوانیم از فضائل، علم و تدریس ایشان بهره مند شویم و فعالیت های فرهنگی اجتماعی و خیریه هایی که بنا نهاده همچنان در جامعه منشأ خیر باشد.
چرا ایشان دنبال مرجعیت نرفت؟
همان طور که عرض کردم هر کسی آیت الله محقق را بشناسد شرایط مرجعیت را برای ایشان به‌راحتی احراز می کند؛ چون من می توانم بگویم که ایشان در سن 23 سالگی جزو مجتهدین قم بود و حدود 50 سال است که تدریس دارد. در سال های 1337/ 1338 شاگرد مرحوم آیت الله بهشتی در رسائل و مکاسب و درس های مختلف بود. بعد هم که شاگرد پدرشان شد. مستحضرید که مرحوم حضرت آیت الله محقق داماد جزو بهترین مدرسین و مراجع قم بود. خود آیت الله مرتضی حائری رضوان الله تعالی علیه هم از بهترین اساتید درس خارج آن زمان بود و آیت الله محقق از شاگردان بزرگ ایشان بود. همیشه اهل اشکال و بحث و همواره جزو بهترین شاگردان درس معظم له بود؛ و لذا اجتهاد ایشان از سال 56 به بعد تقریباً برای تمامی حوزه محرز شده بود.
بعداً هم عضو شورای عالی حوزه و جامعه مدرسین شد و در هر جایی که افراد شاخص حوزه حضور داشتند ایشان هم در آن مجامع بود.
همان طور که می دانید در سال 1342 خیلی از جلسات حضرت امام در منزل آیت الله محقق داماد برگزار می شد و لذا ارتباط با مرحوم امام و بزرگان و سیاسیون و مراجع کشور ایشان را به فهم و فکر باز و روشنفکری اصولی رسانده و می توان گفت که ایشان از هر جهت بسیار کم نظیر است.
سید محمد رضا احمدی بروجردی: ایشان در مباحث فقهی و اصولی بسیار تیزبین و دقیق است
حجت الاسلام والمسلمین سید محمدرضا احمدی بروجردی نوه پسری مرحوم آیت الله العظمی بروجردی دانش آموخته حوزه و دانشگاه و داماد و شاگرد آیت الله سید علی محقق داماد است. وی با توصیف شخصیت علمی و اخلاقی آیت الله محقق، به برخی از دیدگاه های فقهی و شیوه های شاگرد پروری ایشان پرداخت. در مطلع سخن برای ما بفرمایید که آیت الله سید علی محقق داماد حفظه الله را چگونه شخصیتی دیده اید؟
آیت الله محقق داماد شخصیتی شناخته شده و معروف در حوزه علمیه قم است؛ ولی برای مخاطبینی که آشنایی کمتری با ایشان دارند، قطعاً شناخت ایشان مفید و اثرگذار خواهد بود.
حضرت آیت الله محقق داماد نسبت به اقران و کسانی که هم ردیف ایشان در حوزه علمیه قم هستند، از ویژگی های خاصی برخوردار است که ایشان را ممتاز می کند.
آیت الله محقق داماد چه ویژگی هایی دارد که ایشان را از سایر علمای معاصر ممتاز می کند؟
نکته اول، هوش و دقت نظر ایشان است. البته در پرانتز عرض کنم که اثبات شیء نفی ماعدا نمی کند. خدای نکرده برداشت سوء نشود. ولی خوب دقت نظر ایشان چه در برنامه های اجتماعی و چه در بحث‌های فقهی و اصولی باعث شده بود که نگاه ایشان به این مسائل، نگاه متفاوتی باشد.
ایشان در مباحث فقهی و اصولی بسیار تیزبین و دقیق است. به همین دلیل اگر تقریرات اصولی که ایشان از مرحوم پدرش نوشته را نگاه کنید متوجه این مسأله می شوید.
برخی آثار دیگر آقایان به صورت مکتوب چاپ شده و برخی از آقایان هم اینها را چاپ نکرده اند. من خودم که به شخصه آثارشان را جسته و گریخته دیده ام، متوجه تفاوت چشمگیر آثار ایشان چه از حیث نوع نگارش، چه از حیث ضبط دقیق مباحث از پدر بزرگوارشان مرحوم آیت الله حاج سید محمد محقق داماد شده ام و خدمت خودشان هم این مسأله را عرض کرده ام. پس نکته اول، دقت نظر و تیزبینی ایشان است.
نکته دوم این است که ایشان تک بُعدی نیست. بعضی از آقایان فقط در حوزه فقه و اصول ورود پیدا می کنند.
ایشان در کنار مباحث حوزوی مسائل اجتماعی را هم در نظر می گیرد و خدمات بسیار فراوانی در این حوزه داشته و دارد که اگر لازم باشد یک به یک می توان آنها را گفت. لذا در حوزه مسائل اجتماعی هم ایشان مبدع و مبتکر است.
نکته سوم، این است که آیت الله محقق در حوزه فقه و اصول صاحب نظر است. لذا در فتاوا و نظرات و آراء فقهی ابتکاراتی دارد.
به عنوان مثال خدمتتان عرض کنم که بحثِ احرام حج تمتع مطرح بود. چون آقایانی که برای حج تمتع در فرودگاه جده پیاده می شوند یا در مدینه احرام می بندند یا 150 کیلومتر دیگر برای احرام می روند.
ایشان نظرشان این است که می‌ت وان در «ادنی الحل» هم به احرام عمره تمتع درآمد. قبل از ایشان آیت الله حکیم هم این فتوا را داده بود.
بحث طهارت اهل کتاب هم هست که البته در حوزه امروز دیگران هم به آرای ایشان قائل هستند.
نظر ایشان در بحث فرد کثیرالسفر هم قابل توجه است.
ایشان ابتکارات فقهی بسیار خوبی دارد. نظرات صائبی در حوزه مسائل بانکی دارد؛ لذا بحث های متفاوت و ابتکاری را مطرح می کند.
چهارمین ویژگی که برای آیت الله محقق در حوزه مباحث دینی می توان برشمرد، این است که گرچه تدریس ایشان به شیوه خاص است و شاگردان قبل از حضور در جلسه باید پیش مطالعه داشته باشند و نوشتن مطالب در جلسه درس ایشان شاید کار آسانی نباشد، اما حقیقتاً آیت الله محقق شاگردپرور است و افراد را توانمند می کند. نگاه ایشان به آیات و روایات و صحبت های اصولی بسیار دقیق است و شاگردان را به واقع پرورش می دهد و قدرت علمی شاگردان را بالا می‌برد.
اگر بخواهم به زیرشاخه های مباحث اجتماعی بپردازم، در حوزه ساخت مسکن برای طلاب مبدع این کار ایشان است.
در قضیه ساخت بیمارستان، صندوق قرض الحسنه و هر آنچه فرد بخواهد در گستره خدمات اجتماعی برای طلبه ها قدم بردارد، ایشان پیشگام است. یعنی پیش از ورود سازمان ها ایشان اقدام کرده است. البته توضیح هر کدام از اینها، فصل های جداگانه ای را خواهد گشود.
مبنای آیت الله محقق در بحث های اصولی این گونه است که از کثرت ذکر اقوال ابا دارد. خودشان می فرماید که من از صاحب کفایه خوشم می آید و از کارش لذت می برم؛ چون در کمترین کلمات و کوتاهترین عبارات، بیشترین معنی را منتقل می کند و لذا ایشان به دنبال گزیده گویی و ایجاز است.
این طور نیست که در مباحث درسی تمام آراء و نظرات را با جزئیات نقل کند.
بیشتر آرائی هم که مطرح می کند از نظرات مرحوم جدشان آیت الله شیخ عبدالکریم حائری است و می فرماید:
« من از حاج شیخ خیلی خوشم می آید، چون موجز صحبت می کند و اطاله کلام نمی دهد.»
نکتهٔ دیگری که وجود دارد این است که وقتی کسی پای درس ایشان قرار می گیرد، اگر پیش مطالعه داشته باشد می بیند که ایشان به تمام آراء و مطالب اشراف کامل دارد.
یعنی مطلبی نیست که از نظر ایشان نگذشته باشد و ندیده بخواهد اظهارنظر کند. لذا آراء مختلف را دیده است؛ از جمله آرای مرحوم امام، آیتالله بروجردی، مرحوم نائینی، مرحوم محمد حسین اصفهانی و... .
آراء و نظرات پدرش را هم که نقل می کند. خیلی تلاش دارد که پدر بزرگوارش محور قرار نگیرد؛ در حالی که ایشان حقیقتاً محور است.
چون مرحوم آیت الله داماد انصافاً دقت نظر فوق العاده ای دارد، مطالب ایشان را هم نقل می کند؛ با این حال کمتر از کسی در درسش نام می برد. در بحث اصول و فقه نظریات را ذکر می کند.
و شیوه اش این گونه است که سعی دارد مطلب را کامل و جامع، اما در نهایت اختصار ارائه کند؛ لذا اگر بخواهم روش تدریس ایشان را تشبیه کنم، اگرچه ما درس مرحوم آیت الله سید محمد محقق داماد را درک نکرده ایم، اما به گمانم باید بر همان ممشا باشد؛ ولی اگر بخواهم دوستان را بیشتر با ایشان آشنا کنم باید بگویم مبنا و روش آیت الله سید علی محقق، مانند آخوند خراسانی است.
اگر دقت کرده باشید کفایه همین گونه است. مطلب را به نحو مختصر و موجز منتقل می کند. ایشان هم سبکش این است که در بحث «خارج اصول فقه» مطالب را ابتدا از شیخ انصاری و آخوند خراسانی نقل کند. از دررالفوائد مرحوم حائری و از امام و مرحوم نائینی هم به مناسبت نقل قول می کند. اما در نقل قول ها مطلب را به قول امروزی ها کش نمی دهد و مهمتر از همه این است که نظر خود را بیان می کند.
آیت الله محقق دقیقاً در بحث های اصولی صاحب نظر و صاحب مبنا است و مبانی خود را بیان می کند و اتفاقاً در این بخش، گذرا هم رد نمی شود؛ یعنی این طور نیست که مثلاً اگر قرار است بحثی دو جلسه طول بکشد در پایان جلسه دوم چند دقیقه ای به اختصار نظر خود را بگوید؛ بلکه نظر خود را منقح می کند و به طور مستدل بیان می کند. خود من طی پانزده سالی که خدمت ایشان بودم، این طور فهمیدم که آیت الله محقق شخص را پخته می کند، طوری طلبه ها را بار می آورد که البته بسته به استعدادشان بتوانند به کتب اصولی مراجعه کنند و خودشان نظر بدهند و مطلب را از جهات گوناگون بررسی کنند و صحیح را از سقیم تشخیص دهند.
این شیوه تدریس اصول ایشان است. لذا «درر الفوائد» را هم به جهت گزیده گویی و هم پر مطلب بودنش به عنوان یکی از مرجع های اصلی مورد توجه قرار می دهد.
اما در بحث فقهی، ایشان طبق روش تمام فقها، ابتدا آیات و روایات را ذکر می کند؛ اما نکته مهمی در بحث فقهی ایشان وجود دارد. به هر حال در هر بحث فقهی جواهر محور اصلی است و عبارات و نظریاتی از بزرگان دیگر از جمله آیت الله خوئی، مرحوم امام به صورت مکتوب باقی مانده است.
ایشان علاوه بر آراء گذشتگان به آراء و نظریات حاضرین هم توجه می کند.
روش ایشان در فقه و اصول این است که کمتر از کسی نام می برد و حتی از پدر بزرگوارش.
نام صاحب جواهر یا کتب قدما را ذکر می کند. از علمای حاضر هم کسی مطلب مرتبطی داشته باشد نقل می کند. منتها به همان شیوه تدریس اصول به شکل مختصر و موجز. البته این نگاه باعث سختی کار طلبه می شود؛ چون باید هم پیش مطالعه و هم پس مطالعه داشته باشد و به منابع مختلف مراجعه کند. ایشان نسبت به روایات هم با دقت فراوان برخورد می کند. این‌طور نیست که دیگران هرچه گفتند ایشان هم به همان راه برود.
در بحث رجال هم همین طور است؛ مثلاً خاطرم هست ایشان درباره متهم کردن روات به غلو می فرمود که این غلوهایی که می گویند دقیقاً اعتقادات شیعه امروز است و اگر کسی امروزه به اینها معتقد نباشد او را شیعه نمی دانند. لذا رمی غلوهای آن زمان، رمی اعتقادات امروز ماست. این هم نکته ای جالب بود که از ایشان به خاطر دارم.
در بحث رجالی با دقت نظر و بدون غفلت ورود می کند. اگر بخواهم ویژگی های ایشان را جمع بندی کنم، عبارتند از: دقت در آیات قرآن و روایات و تطبیق آیات با روایات و دقت در رجال؛ این طور نیست که اگر دیگران خبری را رد یا تأیید کنند ایشان هم بپذیرد. مثلاً اگر آیت الله خویی در معجم الرجال، مطلبی را رمی بالضعف کرده باشد، ایشان هم آن را ضعیف بداند! نکته چهارمی که در فقه می خواهم خدمتتان عرض کنم استفاده دقیق و به جای اصول فقه در بحث روایات و فقه است. اتفاقاً یک بار خدمتشان عرض می کردم که دقت شما و تسلطتان در استفاده از اصول فقه با آن گستردگی باعث شده که در هر یک از دروس از آنها به غایت درست بهره بگیرید.
این هم در بحث های فقهی ایشان است.
در حاشیه زدن ایشان بر عروه که به کرات در خدمتشان بودیم، دیدم که حواشی را به دقت ملاحظه می کرد.
برای نمونه می توانید یکی از آرای متفاوت فقهی ایشان را برای ما ذکر و تحلیل کنید؟
دقت نظرها و آرایی از ایشان در بحث صلاه مسافر هست.
کثیرالسفر که خدمتشان بودیم ایشان نسبت به حدیث "لأن السفر عملهم"، آرا و نظرات متفاوتی دارد. با توجه به دقت نظر ایشان آراء متفاوتی نسبت به آقایان در بحث کثیرالسفر و اساساً در صلاه مسافر و کثیر السفر دارد.
البته برای مسافرین هم کار سخت می شود یا در بحث خمس و در بحث حج. نکته ای که در بحث پنجم در باب فقه می خواهم خدمتتان عرض کنم اینکه در سرفصل های مسائل فقهی، آنجایی که در حقیقت مسائل تاریخی دارد آن را هم مدنظر قرار می دهد؛ یعنی یک کندوکاوی در تاریخ مسأله (نمی‌خواهم بگویم همه جا ولی گاهی اوقات) دارد. مثلاً در مسائل حج این گونه بود؛ در بحث خمس این گونه بود. یک کنکاشی هم در بحث تاریخی آن مسأله داشت. در بحث حج در بحث میقات ایشان به تاریخ آن مجموعه هم نظر داشت. یا مثلاً در کتاب الطهاره یادم می آید که در بحث نجاست الکل ایشان بحث‌هایی کردند. صحبت هم داشتیم. ایشان در بحث شیمیایی خود الکل هم ورود کرد. یعنی می خواهم بگویم جایی که نیاز هست از علم دیگری استفاده شود به جا استفاده می کند و این تأثیر در فتوای ایشان قابل ملاحظه است.
به نظر شما چرا با این همه توانایی علمی و داشتن فضایل اخلاقی و نفسانی، هیچ گاه به سمت مرجعیت نرفت؟
نسبت به شخص خودشان و جایگاه علمی شان و اینکه در حوزه و جامعه اسم و رسمی داشته باشد، بی اعتنا است. هنوز که هنوز است، خیلی ها از ایشان درخواست مرجعیت می کنند. هیچ موقع قدم و اقدامی برای این کار بر نداشته و تا امروز هم به دنبال این داستان نبوده است.
نمی دانم این مطلب را بتوانید چاپ کنید یا نه. یادم می آید یک‌بار با حضرت آیتالله محقق داماد نزد آیت الله منتظری رحمه الله علیه بودیم. یک جلسه ای بود ایشان از علمیت آیت الله محقق داماد خیلی تعریف کرد و ایشان را با پدرشان مقایسه کرد و گفت که گاهی اوقات من فکر می کنم شما از پدرتان هم ملاتر هستید.
خیلی ها از ایشان طلب رساله کرده اند. نمی شود کسی که صاحب فتوا و صاحب نظر و از بسیاری از اقران به نظرم خیلی بالاتر باشد، اما رساله نداشته باشد.
ایشان انسان بسیار متواضعی است. چیز خوب را برای خودش نمی خواهد. یعنی خودش را به سختی می اندازد و اگر گاهی موقعیتی پیش بیاید و مثلاً برای انجام کاری شرایط سفر مهیا شود، ایشان می گوید طلبه ها ندارند.
زندگی شخصی خودش را با طلبه ها مقایسه می کند؛ یعنی با توجه به امکاناتی که ایشان دارد، از مراجع اگر نگوییم بیشتر است، کمتر هم نیست.
از خدمات اجتماعی ایشان برای ما بگویید.
مدرسه هایی که ایشان ساخت، کم نیستند. در قم کم بیمارستان، مدرسه و خانه و غیره نساخت. در حقیقت منازلی را که در یزدانشهر بنا کرد؛ همچنین شهرک هایی را ساخت.
زمین دانشگاه قم با کمک حضرت آیت الله محقق داماد برای دانشگاه آماده شد و ایشان کارهایش را انجام داد. نکته دیگری هست که من دلم می خواهد بعد از نکات اخلاقی که ایشان دارند بگویم و آن کمک به طلبه ها است. ایشان از کمک به طلبه ها دریغ نمی کند، یعنی هر چه در توان دارد کمک می کند. طلبه ها را مقدم بر نزدیکان خودش می داند؛ چه بسا من اگر بخواهم بگویم، کمک کردن به نزدیکان خود ایشان به سختی صورت می گیرد. لذا طلبه ها و قریب افراد معمول جامعه همیشه مقدم هستند.
در پایان اگر نکته خاصی درباره شخصیت آیت الله محقق داماد باقی مانده و ضرورت دارد گفته بشود، آن را به عنوان حسن ختام گفت و گو بیان کنید.
نکته ای هست که بد نیست بگویم شما مطلع باشید. دایی بزرگوارشان مرحوم حاج آقا مرتضی حائری رحمه الله علیه، به زیارت آقا علی بن موسی الرضا خیلی متعبد بود و هر موقع تعطیلی پیش می آمد با اتوبوس به مشهد مقدس می رفت. طبق آن نظری که ایشان داشت، سالیان سال است حضرت آیت الله محقق داماد در ماه حداقل دو مرتبه تعطیلی های حوزه که پیش می آمد، ایشان چهارشنبه با ماشین به مشهد می رفت و یک شب زیارت می کرد و پنجشنبه بر می گشت. در ماه به کرات، گاهی اوقات سه مرتبه، گاهی اوقات دو مرتبه، گاهی اوقات چهار مرتبه سفر می کرد. این سیره ای که دایی آیت الله محقق داشت، ایشان هم به آن مقید است.
ایشان خوابی از مرحوم حاج آقا مرتضی حائری دیده که گفته بود من وقتی فوت کردم به تعدادی که به مشهد مشرف شده بودم آقا علی بن موسی الرضا آمدند به من سر زدند و لذا ایشان مقید به زیارت حضرت امام رضا علیهالسلام است؛ بأی نحو کان. یعنی گاهی چهارشنبه درس که تمام می شود، ایشان سوار ماشین می شود و به مشهد می رود. با اینکه درد پا هم دارد، زیارت می کند و پنجشنبه بر می گردد و این الآن سنت بیش از ده ساله ایشان است. اغلب هم با ماشین می رود و این‌طور هم نیست که راحت باشد و بخواهد راحت برود و راحت برگردد. با هر سختی که هست، به این زیارت ها تقید دارد.
نکته دیگری را هم می خواهم اضافه کنم. سالیانی که ایشان در شورای مدیریت حوزه علمیه قم بود، چون یک شخص برنامه ریز است و چون در کارهایش برنامه ریزی دارد و سالیانی در شورای مدیریت حوزه علمیه بود، کارهای ماندگاری برای طلبه ها در شورای مدیریت انجام داد. صورت جلسه ها هنوز موجود است. بعضی از تصمیم گیری های شورای مدیریت آن دوره برای طلبه ها، تازه دارد به نتیجه می رسد. حالا اگر خواستید، آن یک فصل جداگانه است که باید درباره اش صحبت کرد.
ایشان در زندگی شخصی شان از وجوهات مصرف نمی کند. نسبت به وجوهات شرعی بسیار احتیاط می کند.
