روز پنجشنبه هفته‌ای که گذشت، دومین نشست«چالشهای فقهی حقوق زنان در فقه» با حضور جمعی از استادان حوزه و دانشگاه برگزار شد.
به گزارش جماران، دومین نشست«چالشهای فقهی حقوق زنان در فقه» در سالن همایش‌های ساختمان شورای اسلامی شهر مشهد با حضور جمعی از استادان حوزه و دانشگاه، توسط موسسه فقه‌الثقلین وابسته به دفتر آیت‌الله العظمی صانعی برگزار شد.
حجت الاسلام والمسلمین علی شفیعی در سخنانی با عنوان «نگاهی انتقادی به رویکرد فقه سنتی در حقوق زنان» در دومین نشست چالشهای فقهی حقوق زنان در فقه گفت: مقوله «حقوق زنان» محصول چالش های جهان جدید و فضای معاصر و آگاهی و حق طلبی زنان است که این آگاهی‌ها و حق طلبی‌ها بر نهاد دین و دستگاه فقاهت تحمیل شده است.
زنان آگاه حقوقشان را بر دستگاه فقاهت تحمیل کرده‌اند
حجت الاسلام والمسلمین شفیعی در این نشست گفت: زنان به عنوان نیمی از جامعه انسانی در جهان گذشته از شخصیت انسانی و جایگاه اجتماعی و حقوقی بسیار کم رنگ برخوردار بوده اند که جهان چندی است تلاشی ستودنی را برای احیاء شخصیت حقوقی و اجتماعی آنان آغاز کرده و نسیم آن در جامعه پیرامونی ما نیز وزیدن گرفته است.
وی افزود: این توجه ویژه به مقوله حقوق زنان منجر به بازخوانی ره‌آورد فقهی فقیهان پیشین توسط پاره‌ای از فقیهان معاصر و پیشنهاد توسعه این بازخوانی‌ها در دیگر حوزه‌های مرتبط با فقه، توسط پژوهشگران حوزه فقه شده است و این موضوع فرصتی مبارک برای سرعت بخشیدن به نهادینه کردن حقوق حداکثری زنان در جامعه است.
حجت الاسلام والمسلمین شفیعی گفت: این بازخوانی‌ها اگر می‌خواهد تمام فقه را پوشش دهد و آن را مدیریت کند باید در قلمروهای بنیادی‌تری همانند؛ مبانی، منابع، روش‌ها و غیره رخ دهد تا هم تحولات فقهی مرتبط با حقوق زنان سرعت گیرد و هم عمق و ژرفای آنها بیشتر و عینی‌تر شود.
این پژوهشگر حوزه علمیه توجه اندیشمندان و پژوهشگران جهان اسلام به مقوله «حقوق زنان» را محصول چالش های جهان جدید و فضای معاصر و آگاهی و حق طلبی زنان دانست و گفت آگاهی‌ها و حق طلبی‌ها بر نهاد دین و دستگاه فقاهت تحمیل شده است.
وی تصریح کرد: از آن جا که خاستگاه این توجه ویژه و به تبع آن تحول مورد نیاز در مورد حقوق زنان برآمده از درون نهاد فقاهت و برخواسته از دغدغه های دینی نبوده است، لذا بسیار آرام و با شیبی بسیار ملایم آغاز شده که این حرکت کُند می‌تواند جامعه را دچار بحران کند؛ کما این که به نظر می‌رسد در پاره‌ای حوزه‌ها مانند حوزه نهاد خانواده این گونه شده است.
حجت الاسلام والمسلمین شفیعی گفت: باید تلاش‌های ستودنی نواندیشان دینی و فقیهان همراه ایشان را در جهان اسلام قدر نهاد؛ چرا که این تلاش‌ها می‌توانند به حل چالش‌هایی منجر شوند که در جوامع دینی در حوزه حقوق زنان در حال فراگیری است و در دراز مدت می‌توانند این جوامع را دچار بحران کنند.
این پژوهشگر دینی افزود: در حوزه حقوق زنان در یک تقسیم می‌توان تلاش‌های صورت گرفته را ذیل سه سرفصل قرارداد و از سه نظریه «سنتی»، «مصلحت‌اندیشانه» و «نواندیشانه» سخن گفت. هر یک از این رویکردهای سه گانه می‌توانند داراى مبانى و اصول موضوعه؛ روش‌ها و متدهای ویژه و اهداف و پیامدهای خاصى باشد.
وی در توضیح نظریه سنت‌گرایان گفت: گفتمان سنت‌گرایى که اولین گفتمان شکل‌گرفته در مواجهه با آموزه‌های دینی است به نظریه‌ای خاص منجر شده که به دو صورت اصول‌گرایى و بنیادگرایى در جوامع دینى خود را نشان داده است.
وی بیان کرد: نظریه سنت‌گرایی بر مبانی مانند «نصّ محوری» و به تبع آن «اصاله‌الظهور» و «حجیّت ظواهر»، «تقدس گرایی» و به تبع آن «عدم وجود رویکرد انتقادی» و این همانی «دین و معرفت دینی» و به تبع آن «عدم تفکیک دین از معرفت دینی» استوار است. ویژگی‌های این رویکرد را می‌توان در این دانست که اینان با توجّه به اعتقاد تقدس‌گرایانه به متن در واقع با تقلیل‌سازى انسان ها به انسان عصر نزول و نادیده‌انگاری تیپولوژی انسان‌ها و هم چنین تقلیل‌سازی مناطق جغرافیایى به یک ام القرای که فرامنطقه‌ای است تلاش می‌کنند تا با به رسیمت شناختن آن جغرافیا به تکثیر محیطی پرداخته و دیگر زیست‌گاهی انسانی را نیز معادل‌سازی کنند.
بهترین قوانین بدون مقبولیت اجتماعی راه به جایی نمی برند
«زهرا شجاعی» نیز در نشست چالشهای حقوق زنان در بحث، در سخنانی با موضوع «تحولات زمان و ضرورت بازپژوهی حقوق زنان» گفت: بهترین قانون اگر بدون پشتوانه باشد و جامعه نسبت به آن پذیرش نداشته باشد راه به جایی نمی برد. فرآیند قوانین در کشور ما باید از مسیری بگذرد که پذیرش آن بالا برود.
این پژوهشگر حوزه زنان گفت: آگاهی زنان، تجارب سیاسی آنها و حضور اجتماعی آنها متفاوت شده است. زن را به سمت فرمانداری منصوب نمی کنند اما اشکال ندارد که این زن معاون رئیس جمهور شود.
وی با اشاره به سخنان حسن روحانی گفت: اینکه رئیس‌جمهور می‌گوید نمی‌توانم وزیر زن انتخاب کنم یعنی از یک جایی به او گفته‌اند. از یک جایی زنگ زده‌اند و شرایط را به شکلی پیش برده‌اند که رئیس‌جمهور از تصمیم خود منصرف شده است. مگر در زمان آقای خاتمی نگفتند اگر وزیر زن انتخاب کنی ما به مردم می‌گوییم مالیات ندهید؟
زهرا شجاعی افزود: فقه باید جلوتر از زمان باشد تا بتواند پاسخ نیازهای زمان را بدهد. امام بر نقش سازنده زن در جوامع اسلامی تاکید دارند. تاثیر شرایط در استنباط احکام بسیار تاثیرگذار است. همین امام که در سال 41 در برابر لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی آن واکنش را دارند می گوید زنان انسان سازند و می‌خواهد که از آنها در روند تعالی جمهوری اسلامی حضور داشته باشند.
وی نگاه مردسالارانه را منحصر به جهان اسلام ندانست و گفت: نگاه مردسالارانه یک نگاه جهانی بوده است. ببینید افلاطون و ارسطو درباره زنان چه می گویند. مگر آمریکا حق رای را از زنان سلب نکرده بود؟ کشور سوئیس همین چند سال قبل به زنان حق رای داد. این یک فرهنگ جهانی بود که در جهان غالب بود. هنوز هم هست. هنوز در آمریکا و برخی از کشورهای اروپایی از تولد فرزند پسر بیشتر شاد می‌شوند.
این پژوهشگر حوزه زنان با اشاره به سرعت تغییر در دنیای امروز گفت: دنیای جدیدی شده و این الزاماتی دارد. حقوقدان باید خود را ملزم بداند که ضمن حفظ اخلاق قوانین جدیدی را پایه‌ریزی کند. من برای رفتن به دانشگاه با اجازه کتبی آیت‌الله مهدوی کنی به دانشگاه رفتم. یعنی رفتن به دانشگاه ضد ارزش بود و شاغل بودن زن ضد ارزش بود. در قانون مشاطه‌گری را دون شأن زن دانسته شده اما الان مدیر سالن زیبایی شأنیت اجتماعی پیدا کرده است.
وی با طرح این پرسش که «آیا دورانی که تحصیل زن ضد ارزش بود با شرایطی که بیشتر از 50 درصد دانشجویان را زنان تشکیل می دهند یکسان است؟» گفت: بحث توجه به شخصیت زن ضروری است. از طرفی اگر برای ما عدالت به عنوان یک مبنا قرار بگیرد، در وضع و توسعه و تبیین قوانین بهره زیادی می بریم. باید از ظرفیتهای فقه برای موتور محرک تحولات اجتماعی استفاده کرد. جاودانه و پویا شدن فقه باید در اینجا نقش ایفا کند. این به معنای آوردن اسلام جدید نیست بلکه به معنای پاسخ فقه به نیازهای روز جامعه است.
زهرا شجاعی با اشاره به نقش ذهنیتهای اجتماعی و جهانبینی مجتهدان در صدور فتوا گفت: مجتهد علاوه بر تشخیص مساله، باید اول مانند شیخ مفید چاه ذهن خود را پر کند و بعد حکم بدهد. تا زمانی که نقش زنان در ذهن مجتهد جایگاه حقیقی خود را نداشته باشد فتوا درست نمی‌شود. تا زمانی که مردان اهلیت داشته باشند و زنان برای مردان خلق شده باشند و تا زمانی که به عقیده مجتهد خدا خواسته زنان بی‌سواد باشند و اکثر اهل جهنم زنانند، نمی‌توان مطالبق با شرایط روز فتوا داد.
این پژوهشگر حوزه زنان گفت: قوانین باید با شرایط سازگار باشند. اگر نباشند جامعه آن را تعلیق می کند مانند رجم کردن که امروز تعلیق شده است. اما آیا نمی توان گفت امروز اخلاق اجتماعی نمی پذیرد که مرد فقط حق طلاق داشته باشد؟ «عاشروهن بالمعروف» امروز با صد سال قبل متفاوت است. عاشروهن تکلیف اخلاقی نیست، حقوقی است که نباید با عسر و حرج همراه باشد و با توجه به تحولات دنیای جدید و تغییر سبک زندگی باید تفسیر شود.
وی تصریح کرد: بحث دفاع از حقوق زنان نباید در سطح جعل قانون بماند و باید در همه سطوح عدالت لحاظ شود. برای اجرای عدالت که هدف همه ما بوده و هدف جمهوری اسلامی بوده و هست نیازمند یک برنامه جامع هستیم. صرف اصلاح قوانین و مقررات، همه مسائل زنان را حل نمی‌کند. نیازمند یک سند جامع هستیم که بخشی از آن قانون و بخشی از آن ورود زنان به روند توسعه و فرهنگ‌سازی است و اگر این کار را نکنیم روزگار همه چیز را بر ما تحمیل می‌کند.
فقیه نواندیش، باید حمله‌ها را تحمل کند
حجت الاسلام و المسلمین «مهدی مهریزی» هم در دومین نشست چالشهای حقوق زنان در فقه که امروز در مشهد برگزار شد گفت: وقتی سخن از فقه زنان مطرح می‌شود مراد مباحثی است که در فقه درباره زنان بیان می‌شود. در گذشته این مبحث به صورت منسجم نبود و کتابهای اندکی با عنوان«احکام النساء»نوشته شده بود. این کتابها فقط مطالب را به صورت استدلالی و یا غیر استدلالی گردآوری کرده‌اند. یک سری از کتابها هم در عصر معاصر برای تفاوتهای فقه زن و مرد نوشته شده است.
وی افزود: جا دارد تفاوتهای فقهی را استخراج کنیم و ببینیم چه پشت صحنه کلامی و معرفتی دارد. مهمتر از احکامی مثل دیه و غیره نگاه معرفتی پشت صحنه آن است؛ ما چه نگاهی به زن و چه نگاهی به مرد داریم و این دو قشر در سیر و سلوک معنوی و اجتماعی چه جایگاهی دارند؟ تفاوتها را می‌توان به اختصاصات زنان و اختصاصات مردان تقسیم کرد. در حوزه زنان این تفاوتها حدود 60 مورد است که اصطلاحاً از آن به تبعیض علیه زنان هم نام برده می‌شود. مانند ازدواج با غیر مسلمان که نوعا برای زن جایز دانسته نمی شود. بحث طلاق و چند همسری و ازدواج موقت برای مرد مطلقا و برای زن در صورت تجرد، افتاء و مرجعیت دینی و بحث قصاص و دیه و غیره.
مهریزی بیان کرد: این 60 مورد را وقتی در کتب فقها بررسی می‌کنیم، می‌توانیم نگاه معرفتی به زن را دریابیم. مثلاً در بحث ازدواج با غیر‌مسلمان گفته می‌شود زن به خاطر ضعف عقلش تحت تاثیر مرد قرار می‌گیرد و دینش آسیب ببیند. در بحث حضانت نیز گفته می‌شود در زن‌ها عادل کم پیدا می‌شود. این نگاه معرفتی و بینش قابل توجه است.
وی گفت: در نماز میّت گفته می‌شود مرد برای نماز خواندن بر زن اولی است، چون دعای مردها زودتر مستجاب می‌شود یا برای غسل کردن در کمبود آب با همین استدلال غسل مرد را مقدم می‌دانند. این تفاوتها یک نگاه معرفتی را القاء می‌کند و با این نگاه در دنیای امروز نمی‌توان گفتگو کرد. این نگاه زن را در تعامل و فهم، برابر مرد نمی داند و تبعیض جنسیتی را القاء می‌کند. در واقع این چالشی است که فقه سنتی با آن روبرو است.
حجت الاسلام والمسلمین مهریزی در ادامه اظهار داشت: در دوره معاصر سه راه‌حل ارائه شده است؛ راه حل اول پذیرش این تفاوتها و پرداختن به تبیین‌های معقول‌گرایانه است که نوشت‌های آیت الله جوادی و شهید مطهری را می‌توان در این راستا دانست. شهید مطهری می‌گوید طلاق در دست مرد است؛ چون زنان احساساتی هستند و زود طلاق را چاره می‌دانند؛ یعنی در این دیدگاه تفاوتها پذیرفته شده و فقیه و عالم سعی می‌کند آن را توجیه عقلانی کند. این روند از علامه طباطبایی دنبال شد و توسط شهید مطهری و آیت الله جوادی ادامه پیدا کرد.
وی در بیان راه‌حل دوم گفت: راه حل دوم که پس از این راه حل شکل گرفته، راه حل روشنفکران دینی است؛ کسانی که تلاش می‌کنند با نگاه برون متنی، یکجا مسائل را حل کنند. این گروه یک تبیین کلامی و درون متنی دارند تا بتوانند یک کاسه مسائل را حل کنند. گفته می‌شود قوانین اسلامی، در صدر اسلام، در زمان عادلانه و کامل‌تر و عاقلان‌تر بوده و امروز هم احکام باید این سه ویژگی را داشته باشد.
مهریزی افزود: راه سوم راه نواندیشان دینی است که با مکانیزم‌های درون متنی و اجتهاد رایج می‌خواهند مسائل را حل کنند. این گروه مساله به مساله پیش می‌روند. یعنی بازنگری منابع با توجه به آگاهی‌هایی که امروز از زنان پیدا شده را مبنا قرار می‌دهند. آیات را ممکن است فقیهان دیروز درست و کامل متوجه نشده باشند اما این فقیه نواندیش تلاش می‌کند با حفظ چهارچوبهای کلی به تفسیر متفاوت برسد. این راه جزئی و درون متنی است و یک کاسه نیست. راه اول پذیرفتنی نیست. شاید فقیه قبلی اشتباه کرده و در فهم ظاهر آیه دچار اشتباه شده باشد اما فقیه امروز با حفظ فهم گذشتگان پیش می روند. بین راه دوم و راه سوم، راه سوم را ترجیح می‌دهم. دلیل آن هم روایات و شواهد درون دینی است که ما را به فهم تازه‌تر تشویق کرده‌اند و دوم اینکه ما مکانیزم‌های لازم را حفظ کرده‌ایم.
وی بیان کرد: خراب کردن بنیادها، چه در حوزه علمی چه در حوزه اجتماعی سفارش نمی‌شود. باید چهارچوب‌ها را حفظ کنیم و با همین علم اصول و فقه این مسائل را حل کنیم. در این راه‌حل سوم که نواندیشان دینی آن را برگزیده‌اند به پنج نکته توجه شده است؛ این‌ها اول قرآن و تمام قرآن را محور قرار می‌دهند. معمولاً ما چند آیه از قرآن را معیار قرار می‌دهیم. مثلاً «الرجال قوامون علی النساء» را ملاک می‌گیریم و مجموعه‌ی آیات قرآن با هم دیده نمی‌شود. اگر همه این مجموعه قرآن با هم دیده شود این چند چالش مطرح در جامعه، راحت‌تر حل و فهمیده می‌شود.
قرآن در سال اول به مذمت نگاه جاهلی به زن می پردازد و در سال دوم به تفاوتهای در خلقت می‌پردازد و در سال سوم به نمونه‌های تاریخی می‌پردازد. بیان داستانهای گذشته مربوط به زنان برای نشان دادن نوع نگاه دین به زن است. مضمون‌هایی که درباره حضرت مریم به کار رفته را بررسی کنید. قرآن داستان ملکه صبا را به عنوان زنی در بالاترین جایگاه سیاسی قرار گرفته ذکر می کند.
حجت‌الاسلام والمسلمین مهریزی گفت: قرآن داستان مادر موسی را برای چه ذکر کرده است؟ اما ذهنیت مفسران نمی‌گذارد آیات درست تفسیر شود. وقتی که سخن وحی به زن می‌شود مفسر می‌گوید این وحی از قبیل وحی به مورچه است؛ چرا با این وحی را با وحی به موسی مقایسه نمی‌کنید؟ محور دوم، نگاه انتقادی به حدیث است. این نگاه انتقادی از قبل هم بوده و لذا علم رجال درست شده است؛ اما کمتر به آن عمل می‌شود.
وی ادامه داد: نپنداریم که احادیث با دسته‌بندی درست به ما رسیده است. این احادیث توسط افراد مختلف با اغراض مختلف نقل شده و خیلی از فرهنگ‌ها به اسم حدیث به ما رسیده است. ما وارداتی از فرهنگ یهود و مسیحیت و عربی و زرتشت و غیره داشته‌ایم. در عیون اخبار الرضا یازده گناه نام برده می‌شود که زنان با آن عذاب می‌شوند که 6 گناه در آن گناهات مشترک و هشت مورد گناهان مخصوص زنان است. حالا در آن 6 مورد مشترک، آیا یک مرد نبوده که مرتکب آن گناه شده باشد و پیامبر آن را در معراج دیده باشد؟
حجت‌الاسلام والمسلمین افزود: در این حدیث یک راوی زرتشتی مسلمان شده وجود دارد و از سوی دیگر عین این بحث در آیین زرتشت با تعبیری اینچنین وجود دارد که پیامبر به سروش آسمانی گفته می‌شود که چرا زن اینگونه عذاب می شود و سروش اینگونه جواب می‌دهد. اینکه خدا وقتی می‌خواهد زن را بیافریند از دنده مرد می‌آفریند در روایات یهود است و در روایات ما هم نقل می‌شود و بر همین مورد برای موضوعات زنان استفاده می‌شود.
وی در ادامه گفت: نکته سوم در راه‌حل ارائه شده توسط روشنفکران دینی این است که به شرایط دوران نزول آیه و روایت توجه می‌کنند. اینکه گفته می‌شود کار در خانه برای زن و کار بیرون خانه برای مرد است را زیاد شنیده اید. این بحث با توجه به روایاتی که میان امیرالمومنین و حضرت زهرا سلام الله علیهما وجود داشته نقل می شود که پیامبر می‌فرمایند حضرت علی کمک کند آب و هیزم بیاورد. حضرت زهرا می‌فرماید الحمدالله که کارهای سنگین از دوشم برداشته شد. حدیث بد تفسیر می شود. آن روز بسیاری از کارها در خانه انجام می شد و اگر امروز بنا باشد زن کار درون خانه را انجام دهد چه کند؟ بسیاری از کارهای داخل خانه توسط ماشین انجام می شود.
مهریزی افزود: مطلب بعدی توجه به سیره است که در سایر راهکارها کمتر به آن توجه می شود. گفته شده که حضرت فاطمه در موضوع فدک نزد خلیفه می‌رود. خلیفه شاهد می‌خواهد و حضرت زهرا، حضرت علی و ام ایمن را می‌آورد. نه حضرت علی و نه خلیفه هیچ کدام اعتراض نمی‌کنند. پنجمین مورد، توجه به واقعیت‌های امروز در جهان است. یک زن امروز رئیس‌جمهور می‌شود و کشور را موفق اداره می‌کند. آمارها نشان می‌دهد که معلمان زن وضعیت بهتری دارند. نوع اندیشی دینی یعنی توجه به این نکات.
وی در پایان گفت: یکی از کسانی که در زمان ما شاخص است، آیت‌الله العظمی صانعی است که با این روش درباره زنان اظهار نظر می‌کند. به گمانم فقه و اصول ما ظرفیت حل مشکلات را دارد و البته دو شرط دارد؛ تلاش و زحمت و دوم پذیرش حمله ها. نمی‌شود کسی که حرف هزارسال قبل را بزند، ملّا باشد و کسی که تلاش می‌کند حرف امروزی بزند ملّا نباشد.
گزارش تصویری مراسم >>>> نشست «چالش های حقوق زنان در فقه» در مشهد
