قربانی کردن و نذری دادن از دیرباز در بیشتر فرهنگ‌ها وجود داشته؛ اما جوامع کمی هستند که فرهنگ نذر و نذری دادن در آنها رایج باشد. در کشور ما اما فرهنگ نذر امری مرسوم است؛ چیزی که در مناسبت‌ها به‌ویژه ماه مبارک رمضان و ایام محرم به وضوح شاهد آن هستیم. اگرچه بیشتر علما و کارشناسان مذهبی بر پسندیده بودن این آیین تأکید دارند، اما رواج برخی بدعت‌ها که اسراف و تجمل‌گرایی را در پی داشته، موجب انتقاداتی شده است. در مقابل چند سالی است نذر های فرهنگی در جامعه مطرح شده است.
برای روشن تر شدن مفهوم نذری و شناخت انواع آن حجت الاسلام والمسلمین هادی سروش در گفت و گو با جماران به نکاتی اشاره کرد.
آقای سروش، برای مشخص تر شدن مفهوم اصلی نذری دادن، لطفا توضیحی درمورد ریشه های تاریخی نذر در سایر ادیان و اسلام بفرمایید. همچنین بفرمایید در اسلام به چه چیزی نذری گفته می شود؟
درمورد نذر تا جایی که از مبانی و منابع به ما رسیده، در تمام ادیان ابراهیمی و الهی وجود داشته است. حتی قبل از حضرت ابراهیم(ع) هم بحث نذر وجود داشته است. وقتی به قرآن نگاه می کنیم، می بینیم که همسر عمران، فرزندش مریم را در راه خدا نذر می کند. یا آنکه در سوره مریم اشاره شده است که، حضرت مریم نذر سکوت می کرده اند.
به دین مبین اسلام که می رسیم بحث نذر، شکل جدی تر و دقیق تری به خود می گیرد. معروف ترین و زیبا ترین نذری که در قرآن شریف وجود دارد نذر اهل بیت(ع) است که آیه معروف «وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى حُبِّهِ مِسْکیناً وَ یَتیماً وَ أَسیراً» اساس و پایه نذر از حیث مبانی قرآنی در ادیان الهی است. حتی در بحث فقهی این نکته از سوی صاحب جواهر ذکر شده است که حتی کفار هم همین مقدار که به معنویت و خداوند تبارک و تعالی اعتقاد داشته باشند، می توانند نذر کنند و نذر آنها هم مورد قبول واقع می شود.
هرچه که در راه خداوند یا به تعبیر دینی«فی سبیل الله» باشد، می تواند موضوع نذر قرار بگیرد. مقصود از فی سبیل الله نیز رضایت خداوند تبارک و تعالی است. به طور کلی نذر دایره وسیعی دارد. اما از نظر اسلام اگر دو شرط وجود داشته باشد، نذر پذیرفته است. یک شرط توانایی نذر کننده است و شرط دوم این است که نسبت به موضوع نذر منع شرعی وجود نداشته باشد. یعنی اگر موضوع نذر معصیت یا کار خلافی باشد، این نذر از دیدگاه فقها مشکل دار است، حتی اگر خلاف عرفی وجود داشته باشد.
به طور کلی نذر از نظر تعریف شرعی و فقهی نوعی الزام است. حال یا الزام به اینکه انسان کاری را انجام بدهد و یا اینکه انسان کاری را انجام ندهد، تفاوتی از این دو مورد وجود ندارد.
خلاف عرف به چه معناست؟ آیا اگر موضوعی در شرع مباح باشد و خلاف عرف قرار گیرد نمی تواند موضوع نذر باشد؟
خلاف عرف تا وقتی که منکر حساب نشود، مانعی ندارد. اما اگر خلا عرف منکر به حساب آید، نمی تواند موضوع نذر قرار گیرد. مثلا اینکه کسی نذر کند از چراغ قرمز عبور کند یا اینکه با موتور از پیاده رو عبور کند، یا آنکه سد معبر کند؛ ولو آنکه دلیل شرعی به صورت معین بر خلاف این نظر ها نداریم، اما به این دلیل که خلاف حقوق مردم و عرف است و در دیدگاه مردم منکر به حساب می آید، نمی تواند مورد تعلق نذر قرار گیرد.
اگر امری در دیدگاه عرف منفی بود، اما منفی بودنش به قدری نبود که منکر به حساب آید، مانعی ندارد که موضوع نذر قرار گیرد.
متاسفانه یا خوشبختانه در جامعه ما عموما، غذا به عنوان نذری شناخته می شود. آیا شیوه فعلی نذری دادن موید اهداف اسلام است و آیا در متون یا روایات مذهبی موارد دیگری به عنوان نذری پذیرفته شده است؟
به آیه شریفه «وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى حُبِّهِ مِسْکیناً وَ یَتیماً وَ أَسیراً» اشاره کردم. کسانی که در این آیه مورد اشاره قرار می گیرند، اهل بیت(ع) بودند. آنها نذر کردند تا برای شفای حسنین روزه بگیرند. در خصوص مباحث مربوط به عاشورا و حضرت اباعبدالله(ع) که در مکتب تشییع مسئله نذر بیشتر خود را نشان می دهد، درروایات و سیره اهل بیت(ع) نیز سابقه داریم.
بعد از واقعه عاشورا با وجود تنگناهای سیاسی که برای امام سجاد(ع) وجود داشت و به ایشان اجازه داده نمی شد که به مباحث سیاسی ورود کنند و در مجالس رسمی حضور داشته باشند، خود حضرت در منزلشان آشپزی می کردند یا به تعبیر ما نذری می دادند و مومنین را به خانه خود دعوت می کردند. بنی هاشم به منزل حضرت می آمدند، عزاداری می کردند و حضرت هم آنها پذیرایی می کردند. پس اینکه نذر به شکل نذر غذا و اطعام مومنین در تفکر شیعیان وجود دارد، کاملا مستند به سیره معصومین است و حتی اگر به سیره معصومین هم مستند نبود، در فقه داریم که هر کار خیری که منفعتش به عموم مردم برسد، می تواند مورد نذر قرار گیرد.
حال می تواند غذا، پوشاک یا مسکن باشد که در موارد مادی می تواند خود را نشان دهد. مورد تایید هم هست. در صدر اسلام هم چنین مواردی از نذری وجود داشته است. بر حسب آنچه که در روایات ما وجود دارد حتی سیر کردن یک انسان هم می تواند ثواب داشته باشد. در بحث نذری اینگونه مطرح می شود که گرسنه ها و فقرا بیشتر مد نظر باشند. بله درست است که باید بیشتر مورد توجه قرار گیرند، اما به فتوا و استدلال فقیه بزرگ، صاحب جواهر در صفحه 423 جلد 35 کتاب تصریح می کند که حتما لازم نیست فقرا و مساکین در نذری دادن ها حضور پیدا کنند. بهتر آن است که فقرا اولیت داشته باشند، اما به این صورت نیست که نذری تنها به آنها منحصر باشد.
طبق روایاتی که داریم اطعام مونین، چه فقیر باشند یا غنی ثواب بسیار زیادی دارد. حتی در روایات داریم اطعام مومنین ثوابی برابر با حج یا آزاد کردن بنده دارد. پس در زمینه نذورات غذایی یا مادی اعم از غذا و پوشاک، روایات محکم و مباحث قوی فقها را داریم و هیچ گونه خللی در آنها وجود ندارد.
اما نکته ای که در اینجا وجود دارد این است که چه بهتر است که مباحث مربوط به اطعام و نذورات، مقداری قانون مند باشد و نظم خاص خود را داشته باشد که هم شئون مردم رعایت شود و منافاتی با حقوق شهروندان ایجاد نشود. اینها مسائلی است که در جامعه امروز حتما باید مورد توجه قرار گیرد. چرا که بخش مهمی از نذورات ما مستحبات هستند، شاید کسی نذر کرده و نذر شرعی به گردن او واجب شده باشد، اما اکثر سفره ها و نذوراتی که ما می بینیم، مستحبات هستند. نباید برای انجام مستحبات، خدایی نکرده مرتکب ضعیف ترین حرامی مثل تضییع حقوق شهروندان و مردم شویم.
مسائلی مانند قانونمند شدن در بحث نذورات وجود دارد. اما بنده به شخصه معتقدم مسئله نذر مانند بسیاری دیگر از مباحث دینی و اعتقادی مردم، باید به خودشان واگذار شود. یعنی به معتمدین و چهره های شاخص مردم که در محلات و شهرها بیشتر چهره مذهبی دارند، می توانند نظم در نذر ها و پخش نذورات را به عهده بگیرند. به نظرم خیلی درست نیست که حکومت دراین بخش وارد شود.
هرگاه در مباحث دینی مردم، حکومت ولو با نیت های خیرخواهانه وارد شده باشد، چندان نتیجه مثبتی دیده نشده است. هم اکنون هم دلیلی که مردم با شور و عشق وارد بحث نذورات می شوند، این است که حرکتی خودجوش و اساسا مردمی است. بهتر این است که رعایت حقوق شهروندان و منظم شدن نذورات به خود مردم سپرده شود.
چند سالی است که نذری های فرهنگی مطرح شده و اقدامات مثبتی هم در خصوص آن صورت گرفته است. آیا اساسا با توجه به متون و روایات اسلامی می توان مواردی مانند خرید کتاب یا حتی انجام امور آموزشی را به عنوان نذری در نظر گرفت؟ برای پذیرش این امر در جامعه چه باید کرد و چگونه باید جامعه را به سمتی پیش برد که پذیرش اینگونه اقدامات بیشتر شود.
تا به اینجا قبول کردیم که بر حسب مبانی دینی و عقلیمان، نذورات مادی اعم از غذا، پوشاک و مسکن، نه تنها هیچگونه خللی و نقطه ضعفی در او نیست، بلکه مورد تایید قرآن، سنت و روایات ماست، اما قسم دومی از نذورات داریم که امروزه به آنها نام نذورات فرهنگی داده شده است.
طبیعتا ارزش این نذر ها اگر بیشتر از نذوارت مادی نباشد، کمتر هم نیست. چرا که نذورات فرهنگی سه خصوصیت مهم دارند که در نذورات غیر فرهنگی این خصوصیات کمتر دیده می شود.
اولا اینکه نذورات فرهنگی در جامعه اثرگذار تر هستند. خصوصیت دوم معنویت بیشتر و خصوصیت سوم ماندنی تر بودن آن است. طبیعتا فردی که نذر می کند، هم به دنبال استجاب دعا و هم تقرب به خداست. طبیعتا اگر ببیند که نذری که می کند ماندگار تر است، توجه بیشتری خواهد کرد.
آنچه که در متون فقهی و روایی داریم، بیشتر تکیه را بر نذورات فرهنگی گذاشته اند. باز هم تاکید می کنم که هیچ خللی به نذورات مادی وارد نیست، حتی قربانی کردن به بیان امام صادق(ع) مورد پسند خداوند است. اما نذورات فرهنگی هم بنابه خصیصه هایی که گفته شد، جایگاه خود را دارند.
در متون دیده می شود که نوع نذوراتی که قبل از اسلام یا در خود اسلام وجود داشته است، غیر مادی نیز هستند. به طور مثال نذر نماز، روزه، حج که در متون فقهی و تاریخی آمده است. این ها نذورات فرهنگی و معنوی است. در این نذورات فرهنگی که مصداق آن را ذکر کردم، ساختن حسینیه و مسجد همه جز نذورات فرهنگی به حساب می آید. یکی از مصادیق زیبای نذر فرهنگی ترویج علم و دانش است. همه ما می دانیم که اسلام دین عقل، علم و دانش است. پیامبر ما، پیامبر تعقل و تفکربود.
طبیعتا هم اگر نذورات ما با این بخش از محور های دینی ما باشد، طبیعتا نذورات بهتر و مقبول تر خواهد بود و حتی می تواند صواب و تقرب بیشتری داشته باشد. در قرآن کریم آمده است که «فلینظر الإنسان إلى طعامه»؛ به این معنی که انسان باید با چشم باز غذای خود را ببیند، و بعد استفاده کند. در ذیل این آیه شریفه امام صادق(ع) فرموده اند که این طعام دو گونه است. قسم اول آن طعام مادی است که بدن را تغذیه می کند، اما قسم دیگر به تعبیر امام صادق(ع) علم است. اگر ما بتوانیم به اندازه سفره هایی که برای امام حسین(ع) پهن و مردم را بهره مند می کنیم، سفره هایی پهن شود و طعام معنوی و فکری مردم را تامین کنیم، چقدر خوب است. همانگونه که امام صادق(ع) می فرمایند، همانگونه که به طعام مادی خود می اندیشید، در باب طعام فکری و معنوی خود نیز تفکر کنید.
در تعبیرات اهل بیت، فکر، تعقل، علم، دانش، نخبه پروری و فرهیختگی می تواند، یکی از مصادیق خیلی عالی نذورات باشد که انشا الله مورد توجه مونین قرار گیرد. در جامعه امروز ما رسانه ها و اهل چاپ هزینه های زیادی برای آگاهی بخشی متحمل می شوند، اگر مردم با نیت خالصی به نذورات وارد می شوند، اگر بخشی از هزینه های انتقال علم و دانش را تقبل کنند طبیعتا بخش مهمی از نذورات فرهنگی را استیفا کرده اند.
