پایگاه اطلاع رسانی جماران - الهه اسلامی: هر سال با آغاز بهمن ماه، خاطره اولین دهه فجری که سه سال پس از پیروزی انقلاب برگزار شد برای اعضای ستاد دهه فجر در آن روزگار و مردم زنده می‌شود. آن روزها که زندگی مردم جدای از انقلاب معنایی نداشت، بزرگداشت 22 بهمن اگر صد روز هم بود، با استقبال مردمی مواجه می‌شد. بنابراین این تنها یک تصمیم دولتی و حکومتی نبود که جشن یک روزه 22 بهمن به دهه فجر تبدیل شود. با این وجود، تلاش اعضای ستاد دهه فجر در سال 1360 و پس از آن در جهت تنوع برنامه‌های فرهنگی و هنری، مجموعه جشن‌های آن 10 روز را نه تنها برای مردم که برای امام خمینی(س) خاطره‌انگیز کرد. در این گزارش به مهم‌ترین اتفاقات اولین دهه فجر که از طریق گفتگو با حجت الاسلام و المسلمی
ن عبدالمجید معادیخواه وزیر ارشادِ وقت، برخی اعضای ستاد از جمله محمد جواد مظفر، ابوالقاسم خوشرو، محمد علی اثنی عشری، امرالله صفری و همچنین بیژن نامدار زنگنه معاون فرهنگی وزارت ارشاد در آن سال جمع آوری شده پرداخته‌ایم.
سال 1360 سال فرار بنی‌صدر و به طور کلی سال پرهیجان و التهابی بود. منافقین(سازمان مجاهدین خلقِ آن روز) دست به ترور برده بودند و در گوشه و کنار خبر از ترورهای این سازمان می‌رسید. از همین نظر برگزاری پرشور دهه فجر برای دست‌اندرکاران امور فرهنگی و هنری کشور حائز اهمیت بود. «بیژن نامدار زنگنه» وزیرکنونیِ نفت و معاون فرهنگی وزارت ارشاد در سال 1360 درباره اولین بزرگداشت دهه فجر به جماران می‌گوید:« از آن روزها سی و سه سال می‌گذرد، آنچه که امروز می‌توانم بگویم این است که بزرگداشت سومین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی فرصتی بود تا اولا آثار جامعی در معرفی انقلاب اسلامی به جهان عرضه گردد و ثانیا با استفاده از زبان فرهنگ و هنر، مفاهیم بلند انقلاب اسلامی به نحو هنرمندانه‌ای به مردم خوبمان و به مسلمانان جهان ارائه شود، به نحوی که موجب خرسندی حضرت امام گردید. در این مسیر اسناد و مدارک انقلاب اسلامی، شامل دهها هزار عکس، اسلاید، اسناد مکتوب، اعلامیه و تحولات تاریخی نهضت حضرت امام از 15 خرداد 42 تا آن تاریخ جمع‌آوری شد و در مرکز مدارک انقلاب اسلامی متمرکز گردید.»
شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی که با هدف ایجاد هماهنگی میان بخش‌های فرهنگی نهادهای مختلف به وجود آمده بود متولی برگزاری اولین بزرگداشت 22 بهمن شد و همه فعالیت‌ها با حکم حجت‌الاسلام و المسلمین عبدالمجید معادیخواه به عنوان وزیر ارشاد به مرحوم ابناجون که در دوران تبعید یار غار او بود، به عنوان رئیس ستاد 22 بهمن کلید خورد. محل تشکیل این ستاد در ساختمان قدیمی وزارت آموزش و پرورش و بخشی از عمارت مسعودیه بود که بعدها به خیابان بهار شمالی منتقل شد، جایی که امروز اثری از آن دیده نمی‌شود و مجتمع تجاری اداری غول پیکری سر برآورده است.
جشن یک روزهای که ده روزه شد!
در آن روزها که قلب جامعه همچنان با انقلاب اسلامی می‌تپید، برگزاری برنامه‌های متنوع انقلابی نیز خود به خود به موضوعات مذهبی پیوند می‌خورد. از همان ابتدا که جلسات ستاد در عمارت مسعودیه برگزار می‌شد، این بحث مطرح شد که نمی‌توان یک روزه هم نمایشگاه برگزار کرد، هم تئاتر و هم راهپیمایی. اعضای ستاد پیشنهاد کردند که با توجه به اینکه پیروزی انقلاب از زمان ورود امام تا 22 بهمن ده روز به طول انجامیده‌است، یک دهه را جشن بگیرند و با در نظر گرفتن آیه شریفه «والفجر ولیال عشر» نام این دهه را «فجر» بگذارند.
شعار «انقلاب ما انفجار نور بود» نیز از دل همین جلسات درآمد و روی یکی از پوسترهای دهه فجر نقش بست. اگرچه این شعار را همه جا از زبان امام خمینی(س) به کار می‌برند اما به گفته ابوالقاسم خوشرو، عبارت انفجار نور و صحیفه نور جزو عباراتی است که برای اولین بار بیژن زنگنه در جلسات، مطرح نمود.
امام خندیدند
اعضای ستاد دهه فجر، می‌خواستند به مناسبت دهه فجر عکس‌های جدیدی از امام بگیرند اما انتخاب عکاس، کار مشکلی بود. کمیته هنری اعتقاد داشت مناسب ترین عکاس آن زمان، کاوه گلستان است؛ به ویژه که از قبل همه صحنه های انقلاب را عکاسی کرده بود و با وزارت ارشاد نیز همکاری داشت. قرار گذاشته شد و آقای معادیخواه برای دیدار از امام و گرفتن عکس راهی جماران شد. عبدالمجید معادیخواه در گفتگو با جماران به چگونگی خنداندن امام در آن روز اشاره می‌کند و می‌گوید: «یکی از برنامه‌های ما در مراسم نخستین دهه فجر به پیشنهاد دوستان این بود که عکس‌های جدیدی از امام فراهم شود. به همین دلیل با دفتر امام هماهنگ شد که با اعضای شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی به حضور امام برسیم. امام همیشه برای عکس گرفتن با همان شب‌کلاه بودند اما برای این عکس‌ها با عمامه و به صورت رسمی اجازه عکس‌برداری دادند. به یاد دارم که در آن روز عکاس به حاج احمدآقا گفت که عکس‌ها همه یکنواخت شده‌اند و برای تنوع کاری کنید. او هم به بهانه‌ای یکی از قرآن‌ها را برای امضا پیش امام برد. برداشت امام از کار احمدآقا این بود که برای کاری سراغ امام آمده که وقت برایش بسیار است. در لحظه‌ای امام متوجه ما شدند و پرسیدند چه می‌گویید؟ من در پاسخ گفتم توطئه می‌کنیم شما را بخندانیم. واکنش امام خنده‌ای طولانی و دور از انتظار بود! عکاس هم فرصت را مغتنم شمرد و شاید صدها عکس متنوع از ایشان گرفت که تا امروز هم به یادگار مانده‌اند.» و پاداش آقای معادیخواه هم یک عکس دو نفره اختصاصی با حضرت امام بود.
استقبال از عکس خندان امام به اندازه‌ای بود که از جبهه‌ها درخواست کردند قطع کوچک همان عکس خندان منتشر شود تا رزمنده‌ها بتوانند توی جیبشان بگذارند.
کبوتری که بال‌هایش نشان دهنده شعار نه شرقی، نه غربی بود
برای طراحی آرم دهه فجر، طراحان مختلفی، آرم پیشنهاد دادند ولی طرح حسین خسروجردی تصویب و در نهایت با پیگیری اعضای کمیته هنری، این نقاش مشغول طراحی آرم شد و چند روز بعد هم طرح زیبای خود را به ابوالقاسم خوشرو از مسئولان کمیته هنری تحویل داد. در حالی که طرح اصلی آرم چندین رنگ را در خود جای داده بود، ولی یک فرم سیاه و سفید آن نیز براى استفاده در مواد چاپى تهیه گردید که در انتشارات ستاد از آن استفاده شد. آرمی که هنوز هم مورد استفاده قرار می‌گیرد.
اعضای ستاد برگزاری اولین دهه فجر انقلاب اسلامی بر سر این مسئله توافق دارند که برای بسیاری از کارها دستمزد مطرح نبود، از جمله طراح آرم نیز برای انجام این کار پولی از ستاد دریافت نکرده که این خود نشان دهنده روحیه همدلی در سالهای ابتدایی پس از پیروزی انقلاب است.
نشر مستندات با همکاری بزرگ‌ترین انتشارات قبل از انقلاب
ممکن است تصور کنیم، کار کمیته انتشارات از همه راحت‌تر بود اما گفته‌های محمدجواد مظفر که ریاست آن را برعهده داشت، گویای مسئولیت خطیر این کمیته است. مظفر و همکارانش علاوه بر اینکه در انتشار کارت پستال‌های مختلف به کمیته هنری یاری می‌رساندند، در مدتی کمتر از سه ماه موفق به تهیه بیش از 60 عنوان کتاب شدند که از آن جمله چهار جلد کتاب تصویری انقلاب اسلامی نیز با عنوان «انقلاب نور» در قطع رحلی منتشر شد. همکاری با متخصصان با سابقه در زمینه نشر کارنامه قابل دفاعی را برای کمیته انتشارات رقم زد، به ویژه که قبل از آن تجربه انتشاراتی به خصوصی نداشتند.
جالب است که در سال 1360 تنها چاپخانه فعال و با کیفیت در ایران «افست» نام داشت که زیر مجموعه «انتشارات انقلاب اسلامی» یا «فرانکلین» سابق فعالیت می‌کرد. همکاری با هرمز وحید که یکی از متخصصین با سابقه انتشارات فرانکلین بود، کم تجربگی کمیته انتشارات را جبران کرد.
اولین و آخرین کارناوال در جمهوری اسلامی/ مردم «کاروان شادی» نمی‌خواهند!
تئاتری‌ها برای جشن‌های دهه فجر آشی پختند که روی آن یک وجب و نیم روغن بود. بازیگران خبره‌ای همچون حسن پورشیرازی، سهراب سلیمی و عده‌ای از هنرمندانی که با وزارت ارشاد همکاری داشتند، برای راه‌اندازی کارناوالی در روز راهپیمایی 22 بهمن اعلام آمادگی کردند. با هماهنگی کمیته هنری، جهاد سازندگی 6 کفی تریلی در اختیار هنرمندان قرار داد تا با انجام حرکات نمایشی و تئاترهای حماسی، شور و حال راهپیمایی را بیشتر کنند. روز راهپیمایی کاروان شادی از تالار وحدت راه افتاد و مردم را از میدان انقلاب تا میدان آزادی همراهی کرد. البته این اولین و آخرین باری بود که جشن‌های دهه فجر هنرمندان تئاتری را در میان مردم و در حال اجرای حرکات نمایشی می‌دید؛ به گفته امرالله صفری بیشتر حرکات نمایشی و سخنان هنرمندان در این کارناوال جنبه سیاسی داشت و به همین دلیل برخی که ترجیح می‌دادند جشن‌ها بیشتر جنبه مذهبی داشته‌باشد تا سیاسی، با آن به مخالفت پرداختند.
نمایش‌های دیگری هم در موزه آزادی به همت نورالله حسین خانی پیشکسوت تئاتر به نمایش درآمد. موزه هم مشکلات خاص خودش را داشت و چون همچنان المان‌هایی از جشن‌های 2500 ساله در آن دیده می‌شد، وقت بسیاری برای پوشاندن المان‌ها صرف کردند. ایرج طهماسب هم اولین کار عروسکی خود را به سفارش شبکه دو که مدیر آن غلامحسین کرباسچی بود تهیه کرد و در لابی تالار وحدت به نمایش درآمد.
فیلم «برنج خونین» به کارگردانی امیر قویدل و اسدالله نیک نژاد که نیمه تمام مانده بود با حمایت ستاد دهه فجر اتمام یافت. بعدها هم نماینده ایران در بسیاری از جشنواره‌های خارجی از جمله تاشکند شد و شاید اولین فیلم ایرانی بعد از انقلاب بود که با دوبله انگلیسی در خارج از کشور نمایش پیدا کرد.
کاست موسیقی انقلابی و مجوز آیت‌الله جنتی/ آری ای آدمی عاشقی پیشه کن با صدای شهرام ناظری
اوضاع موسیقی در آن سال‌ها چندان خوب نبود. حتی رادیو و تلویزیون هم دست و پا شکسته به پخش موسیقی‌های بی‌کلام می‌پرداخت. جشن‌های دهه انقلاب بهترین موقعیت برای مطرح کردن موسیقی به ویژه موسیقی انقلابی و حماسی بود. به همت اعضای کمیته هنری، ارکستر سمفونیک تهران به رهبری هوشنگ کامکار برای اولین بار پس از انقلاب، فعال شد. نسل انقلاب از یاد نمی‌برد که اولین کاست موسیقی پس از انقلاب نیز به مناسبت دهه فجر مجوز گرفت و منتشر شد. البته در ابتدا ستاد دهه فجر در مورد انتشار موسیقی‌های انقلابی مردد بود، اما در نهایت با مشورت آیت‌الله جنتی، انتشار کاست محقق شد.
بخشی از این کاست موسیقی کار ارکستر بزرگ انقلاب اسلامی به رهبری مجید انتظامی بود و بخش‌های دیگر آن را ارکستر سمفونیک تهران به رهبری هوشنگ کامکار کار کرده بود. تصنیف «گل همیشه بهار» به خوانندگی شهرام ناظری، با شعر علی معلم و تارنوازی محمدرضا لطفی که این کاست با آن آغاز می‌شد در ابتدای گزارش قابل گوش دادن است.
دستاوردهای انقلاب به تفکیک نهادهای مختلف
با وجود اینکه بیشتر روی دستاوردهای هنری اولین دهه فجر تأکید می‌شود، برگزاری نمایشگاهی از فعالیت‌ها و دستاوردهای نهادها و سازمان‌های مختلف کاری بود که از همه مشکل‌تر می‌نمود. عبدالمجید معادیخواه به سختی پیشنهاد امرالله صفری را پذیرفت و نامه‌ای به «حبیب‌الله عسکراولادی» وزیر وقت بازرگانی نوشت تا محل نمایشگاه‌های بین المللی را برای این کار آماده نمایند. خاطره بگو مگوی صفری با مرحوم عسکراولادی به نقل از خود وی شنیدنی است: «آقای عسکراولادی موافق نبودند و به همین دلیل شفاها من را به معاون خودشان معرفی کردند. ایشان هم مرخصی بود و تا چند روز بعد خبری از او نبود. گفتم موافقت‌نامه کتبی بنویسید، جواب دادند الان وقت نماز است، گفتم بخشنامه شهید رجایی این است اول کار بعد نماز. دست آخر راضی شد و برای آقای معادیخواه نوشت، جوانی که فرستادید بسیار عجول است.» حتی آتش سوزی در نمایشگاه هم نتوانست کمیته را از برگزاری نمایشگاه دستاوردها منصرف کند. با وجود هوای سرد و برفی که می‌بارید، بسیاری از نهادها و سازمان‌ها غرفه‌های خود را تحویل گرفتند و اولین نمایشگاه بعد از انقلاب در محل دائمی نمایشگاه‌های بین‌المللی برگزار گردید.
پس لرزه‌های اولین جشن‌های دهه فجر
شاید نگاه ما امروز به اولین دهه فجر به عنوان یک جشن ده روزه کمی غیرمنصفانه باشد، به خصوص که شواهد و قرائن حاکی از آن است که تأثیرات این جشن‌ها سراسر کشور را تحت تأثیر قرار داد. علاوه بر این ریشه بسیاری از اتفاقات مهم فرهنگی و هنری کشور را باید در دهه فجر جستجو کرد، همچون هفته وحدت و جشنواره‌های فیلم، تئاتر و موسیقی فجر. فکر تدوین صحیفه نور نیز از دل همین جشن‌ها بیرون آمد و جالب است بدانیم که وزیر کنونی نفت بیژن زنگنه، که آن زمان معاونت فرهنگی وزارت ارشاد بود سرپرستی کار را در ابتدا برعهده گرفت.
برای مثال پیشنهاد ایجاد هفته وحدت از دل ستاد بزرگداشت دهه فجر، بیرون آمد و در نهایت توسط آیت‌الله منتظری مطرح گردید، تحولاتی که با انتشار یک نوار کاست در زمینه موسیقی آغاز شده‌بود به ایجاد جشنواره موسیقی فجر انجامید. همه دست اندرکاران ستاد به خاطر دارند که در آیین افتتاح جشنواره موسیقی به مناسبت اولین هفته وحدت، برای اولین بار موسیقی مقامی کشورمان پس از انقلاب و در حضور برخی روحانیون به اجرای موسیقی پرداخت. مرحوم آیت‌الله مهدوی کنی که در ردیف اول تالار رودکی نشسته بودند، هنگام اجرای موسیقی، بلند شدند و مراسم را ترک کردند. با این حال با حمایت عبدالمجید معادیخواه مراسم ادامه پیدا کرد و همین جشنواره در سالهای بعد در زمانی که ابوالقاسم خوشرو معاون هنری وزارت ارشاد در دوران سید محمد خاتمی گردید، به گردهمایی بزرگان موسیقی شرق همچون حاج قربان سلیمانی، بسم‌الله خان و نصرت فتحعلی‌خان تبدیل شد. رایزنی های فرهنگی نیز از دل همین ستاد و کمیته بین‌المللی که مسئولیت آن با مصطفی تاجزاده بود، در آمد. به تدریج هیئت‌های اعزامی به خارج از کشور هم مشغول به کار شدند و رایزنی فرهنگی شکل فعالی به خود گرفت.
قدردانی از اعضای ستاد با سفر حج تمتع
باورش مشکل است که همه این کارها در حالی انجام شد که نه خبری از تشویقی بود، نه اضافه کاری. با این حال امام از حجت الاسلام و المسلمین معادیخواه خواستند که از اعضای ستاد تقدیر شود. این شد که آقای معادیخواه 10 روز پس از برگزاری جشن‌ها جلسه‌ای اضطراری برگزار کردند و گفتند امام از برنامه‌های دهه فجر بسیار خوششان آمده است و خواسته‌اند که از شما تقدیر کنیم. آقای محمدعلی اثنی عشری در این باره به جماران می‌گوید: «من دیدم که آقای معادیخواه با یک کیف سامسونت پیش ما آمدند. فهمیدیم می‌خواهند سکه بدهند. به شوخی به ایشان گفتم، مگر شهردار منطقه از ما تشکر کرده که می‌خواهید سکه بدهید؟ آقای معادیخواه پرسیدند، چه می‌خواهید؟ پاسخ دادم حج واجب» و این طور شد که تنی چند از اعضای ستاد دهه فجر نایب الزیاره دیگر دست‌اندرکاران در خانه خدا شدند. اگرچه اعضای ستاد روزهای سختی را پشت سر گذاشته بودند، اما خستگی همه این روزها با هدیه‌ای که از امام دریافت کردند از تنشان در آمد.
طبیعی است که با گذشت 33 سال از دورهم نشینی‌های دست اندرکاران فرهنگی و هنری کشور در عمارت مسعودیه، بسیاری از جزئیات از خاطر اعضای ستاد و چه بسا تاریخ پاک شده‌است. جای آن خاطرات در این گزارش خالی است، اما روح همدلی و بهره‌گیری مناسب از هنر در آن سال‌ها که در این گزارش هم دیده می‌شود، فراموش‌شدنی نیست. به اعتقاد عبدالمجید معادیخواه راز ماندگاری اولین دهه فجر در مشارکتی بود که میان نهادهای مختلف شکل گرفت و بعدها دیگر تکرار نشد. عنصری که نبود آن باعث شد دهه فجر هم به لیست بلند بالای موازی‌کاری‌های فرهنگی و هنری در کشور بپیوندد.
