همه آنچه در حج ۹۶ بر زائران ایرانی گذشت

به گزارش جی پلاس، «حج ۹۶ کلید خورد» این خبری خوش برای کسانی بود که بعد از سال‌ها انتظار پشت صف ورود به مکه و بعد از کش و قوس‌های یک ساله ایران با عربستان به دنبال ماجرای تلخ فاجعه منا سال ۹۴ به گوش رسید. صبح 23 فروردین ماه بود که محمدی، سرپرست سازمان حج در گفتگو با برنامه روی خط شبکه خبر از آغاز ثبت نام اولیه از حجاج داوطلب تشرف به حج تمتع خبر داد و اعلام کرد که هزار و سیصد نفر در انتظار تشرف به حج هستند. البته او به غیر از خبر از سر گیری سفر حجاج ایرانی به مکه از افزایش سهمیه ایران به بیش از 86 هزار نفر نیز خبر داد و آغاز اعزام داوطلبان حج عمره به عربستان را منوط به رفتار این کشور با زائران ایرانی در حج تمتع سال ۹۶ اعلام کرد.

البته به غیر از این شرط ایران شرط دیگر را نیز برای آغاز اعزام حج عمره در نظر گرفته بود. به گفته رئیس سازمان حج و زیارت، شرط ایران برای از سرگیری عمره مجازات دو پلیس خاطی فرودگاه جده بود. مجازاتی که براساس گفته‌های مقامات مسئول اجرایی شده و این دو مامور در حال گذراندن دوران محکومیت خود هستند. از این رو یکی از شروط ایران برای دایر شدن دوباره حج عمره پیش از آغاز حج واجب تامین شد اما یک شط دیگر یعنی عمل سعودی‌ها به تعهدات خود در قبال حجاج ایرانی همچنان باقی بود. 

پای انصراف یزدی‌ها و تبریزی‌ها به مجلس کشیده شد

خبر آغاز از سرگری حج و برقراری روابط دیپلماتیک با عربستان اما به همین جا ختم نشد. بازار انتشار خبر انصراف از حج امسال بیش از هر زمان دیگر داغ بود و اولین آتش این شایعات به دامان زائران یزدی و تبریزی افتاد. خبری که کمی بعد قاضی عسکر، نماینده ولی‌فقیه در امور حج و زیارت آن را کذب دانست و گفت: این اخبار در حالی مطرح می‌شود که هنوز ثبت‌نامی صورت نگرفته است. خبر انصراف حجاج ایرانی اما به همین جا ختم نشد و پایش به جلسه علنی مجلس نیز کشیده شد. جلسه‌ای که با حضور سیدرضا صالحی امیری وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و حجت‌الاسلام والمسلمین قاضی عسکر نماینده ولی فقیه در امور حج و زیارت برگزار شد تا از اخباری که در شبکه‌های مجازی درباره انصراف جمعی از زائران یزدی و تبریزی از حج تمتع، سخنان فردی در فضای مجازی که خود را سفیر سابق ایران در عربستان نامیده و شایعات درباره قرار نداشتن پرچم کشورمان روی میز وزیر حج عربستان در مذاکرات طرف ایرانی و سعودی، منتشر می‌شود، توضیح داده و ابهام زدایی شود. 

در همین گیر و دار بود که رضا صالحی امیری، وزیر وقت ارشاد حکم سرپرستی حمید محمدی را به ریاست سازمان حج و زیارت تغییر داد تا این سازمان با مشکل تشکیلات روبه‌رو نباشد.

انتظارها با چند تغییر به سر رسید

مشخص شدن زمان اعزام حجاج ایرانی خبری بود که بسیاری منتظر شنیدن آن بودند. خبری که بالاخره رئیس سازمان حج و زیارت آن را به صورت تقریبی اعلام کرد و گفت: حجاج ایرانی طی یک بازه زمانی یک‌‌‌ماهه از ابتدای مرداد ماه به سرزمین وحی مشرف می‌شوند.

حج ۹۶ با استقبال حجاج روبه رو شد. در روزهای ابتدایی اردیبهشت ماه رئیس سازمان حج و زیارت اعلام کرد که در روزهای ابتدایی ثبت نام، بیش از ۴۰ هزار نفر برای تشرف به حج امسال ثبت‌نام اولیه را انجام داده‌اند. او باز هم از افزایش ۳۵ درصدی سهمیه حج ایران و افزایش هزینه سفر حجاج به نسبت سال ۹۴ گفت. او درباره افزایش هزینه بیان کرد: «ما همه تلاش خود را به کار برده‌ایم تا افزایشی در قیمت کاروان‌های حج نسبت به سال ۹۴ نداشته باشیم، اما نرخ ارز نسبت به سال ۹۴ تغییر کرده و از سوی دیگر بخشی از خدمات از جمله حمل و نقل و یا چادرهای زائران در عرفات تغییر کرده که می‌خواهیم خیمه های بهتری برای حجاج تهیه شود که این افزایش قیمت به دلیل افزایش کیفی خدمات خواهد بود.» البته کمی بعد با آغاز ثبت نام هزینه سفر مشخص شد که هزینه بالاترین درجه کاروانحدود 13 میلیون و 750 و پائین ترین درجه مبلغ 9 میلیون و 670 هزار تومان تعیین شده است.

آزاد بودن خرید و فروش فیش حج نیز از جمله خبرهای دیگر این روزهای بود. محمدی در این باره اعلام کرد: «دارندگان اسناد ودیعه‌گذاری اولویت‌دار حج می‌توانند نسبت به واگذاری فیش حج خود به دیگران اقدام کنند که برای این کار لازم است انتقال ‌دهنده و انتقال‌گیرنده فیش حج به یکی از دفاتر زیارتی مجاز سازمان حج و زیارت مراجعه کنند که هزینه این فیش بر مبنای توافق در دوطرف تعیین می‌شود. سازمان حج در این مقوله وارد نمی‌شود. این فرآیند ایجاد شده تا از حضور دلالان در این حوزه معنوی و ایجاد بازار سیاه برای فیش‌های حج جلوگیری شود.» 

وقتی حادثه منا بر حج ۹۶ سایه می‌اندازد

برقراری دوباره حج و اعزام حجاج ایرانی به عربستان بعد از یک سال وقفه نتوانست حادثه تلخ منا را به حاشیه براند. پرداخت دیه جانباختگان منا یکی از مهم‌ترین پرونده‌های حقوقی میان ایران و عربستان بود که همچنان یک سال بعد از وقوع این حادثه تلخ باز بود و با زیر بار نرفتن عربستان به پرداخت دیه و پرداخت هبه به جای آن بر حج سال ۹۶ نیز سایه افکند تا آنجا که نمایندگان مجلس تأکید کردند که دستگاه دیپلماسی باید هرچه سریع تر قضیه احقاق حقوق کامل خانواده جانباختگان منا را دنبال کند. این ماجرا زمانی به اوج خود رسید که بحث پرداخت هبه به جای دیه از سوی عربستان در مجلس مطرح شد. برخی از نمایندگان به موافقتنامه ای که میان جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی منعقد شده بود که به اعزام حجاج ایرانی در سال 96 منجر شد، اشاره کرده و خواستار انتشار متن این موافقتنامه شدند. فلاحت پیشه، نماینده مردم اسلام آباد غرب و دالاهو در مجلس شورای اسلامی یکی از کسانی بود که خواهان انتشار متن موافقتنامه میان مسئولان دو کشور شد تا مشخص شود عربستان چگونه حقوق پایمال شده ایرانیان در حوادث گذشته را جبران کرده است. وی افزود: در این خصوص تذکر کتبی به رئیس جمهور داده ام و بعد از عدم پاسخگویی از سوی مسئولان به فاصله یک هفته تذکر شفاهی نیز دادم اما هنوز پاسخی درباره متن موافقتنامه داده نشده است. او حتی این موضع را نشان دهنده این دانست که عربستان هیچ تضمینی نسبت به حفظ سلامت و امنیت حجاج در آینده نمی‌تواند بدهد و این احتمال وجود دارد که مسئولیت حوادث احتمالی بعدی را نیز نپذیرفته و آن را برعهده ازدحام گذاشته و با پرداخت هبه آن رفع و رجوع کند.

از تاخیر در رزرو هتل تا حواشی مچ بند الکترونیکی

مذاکره وقت گیر با عربستان از یک سو و مخالفت برخی نمایندگان مجلس با حج ۹۶ به خاطر اطمینان از عدم برقراری امنیت برای حجاج سبب شد تا برخی از امور مقدماتی از جمله رزرو هتل و مکان اقامت حجاج به تاخیر افتد. با تمام این مناقشات اما ساز و کار حج یک به یک تکمیل و مقدمات سفر حجاج به عربستان فراهم شد. ۱۱ اردیبهشت ماه رئیس سازمان حج و زیارت اعلام کرد که با تلاش کارشناسان اعزامی به عربستان کار اجاره هتلهایاسکان زائران ایرانی در مدینه پایان یافت و با توجه به اجاره نزدیک به هشتاد درصد منازل مورد نیاز در مکه انتظار می‌رود که موارد باقیمانده هم در روزهای آینده تکمیل شود. 

چند روز بعد یعنی ۲۴ اردیبهشت ثبت نام در کاروان های حج تمتع ۹۶ بصورت همزمان در همه استانها به مدت 5 روز آغاز شد. تجربه تلخ حادثه منای سال ۹۴ باعث شد که این بار پیش از اعزام حجاج تمهیدات ویژه‌ای از جمله ارائه آموزش‌های لازم از جمله دوره‌های آموزشی کمک‌های اولیه و مدیریت بحران برای زائران، مدیران کاروان‌های ثابت در هتل‌ها و پزشکان پیش از اعزام داده شود. استفاده حجاج از مچ بندهای الکترونیکی نیز یکی دیگر از تمهیداتی بود که شایعات و خبرهای زیادی درباره پشت پرده استفاده از آنها در فضای مجازی پخش شد. رئیس سازمان حج و زیارت، درباره استفاده حجاج از این مچ بند گفت: بحث استفاده حجاج از مچ بند را ایران دنبال می‌کند نه دولت عربستان چرا که با توجه با بالا بودن میانگین سنی حجاج ما، استفاده از این مچ بندها کمک خواهد کرد که مشکلی برای حجاج ما ایجاد نشود و در صورت بروز مشکل به سرعت وارد عمل شویم. این دست بندها حاوی اطلاعات پزشکی و هویتی حجاج هستند. این مچ بند کمک می کند در صورتی که هر یک از حجاج بر اثر ازدحام مفقود شوند به آسانی مشخصات آن ها به وسیله گوشی‌های تلفن همراه هوشمند مدیران کاروان‌ها و راهنمای زائران قابل مشاهده باشد.

پاسخ نماینده ولی فقیه به تمامی حواشی مربوط به حج

هر چه به زمان اعزام حجاج ایرانی نزدیک تر می‌شد این موضوع حواشی بیشتری را نیز به دنبال داشت. حواشی که باعث حضور مکرر رئیس و نماینده ولی فقیه در سازمان حج و زیارت در صدا و سیما و پخش زنده تلویزیونی شد. کاهش مدت زمان سفر و پرداخت دیه حواشی دنباله داری بود که قاضی عسکر به آنها پاسخ داد و گفت: تا کنون خیلی تلاش کرده‌ایم مدت زمان حج را کوتاه کنیم، ساز و کاری طراحی شده که زائران ایرانی بین 30 تا 34 روز در عربستان حضور داشته باشند. اگر در آینده این فرودگاه ها شرایط لازم را مهیا کنند، ما هم مدت زمان حضور زائران ایرانی به کمتر از 30 روز می‌رسانیم. البته راه برای افرادی که می‌خواهند بیشتر بمانند، بسته نیست. او همچنین درباره کاهش مدت زمان حضور زائران در مدینه گفت: با توجه به تخریب ساختمان‌های اطراف مدینه در طرح توسعه مسجدالنبی، مشکلاتی وجود دارد که البته مانع از تامین مسکن مورد نیاز زائران نشده است، اما شرایط زیرساختی در این شهر، زمان ماندگاری زائران ایرانی را که قبلا یک هفته تا هشت روز بود به پنج تا شش روز کاهش داده است. البته این مشکل حجاج همه کشورها است که عربستان هم قول داده با اجرای طرح توسعه، آن را حل کند. قاضی عسکر درباره آخرین وضعیت دیه شهدای ایرانی در عربستان نیز توضیح داد: طبق توافق ایران و عربستان، کمیته تحقیق حادثه منا، باید به کار خود ادامه دهد دو روز پیش گزارش نهایی ایران از آن فاجعه به این کمیته فرستاده شد و در آینده نیز دو نماینده از کشورمان برای حضور در آن کمیته اعزام خواهند شد. عربستان پرداخت دیه حادثه مسجدالحرام را نیز پذیرفته که امیدواریم با این پیگیری ها، حقوق شهدای این حوادث استیفا شود.

سایه حضور ترامپ و انتخاب ولیعهد جدید بر حج 

شایعه سازی و تکذیب کاری بود که مدام در فضای حج امسال پشت سر هم به وقوع می پیوست. روزی شایعه ساخت کعبه برای تمرین زائران در قزوین در فضای مجازی می پیچید و روزی دیگر تکذیب می‌شد. کمی بعد دوباره خبر انصراف حجاج و لغو سفر به گوش می رسید و ساعاتی بعد مقامات مسئول آن را کذب می خواندند. 

اما شایعه لغو سفر حجاج زمانی به اوج خود رسید که بهرام پارسایی، سخنگوی کمیسیون اصل ۹۰ مجلس شورای اسلامی بر ضرورت تامل بیشتر در اعزام حجاج به مکه تاکید کرد و تحرکات و تحولات چند ماه گذشته در عربستان از قبیل حضور ترامپ و انتخاب ولیعهد جدید عربستان و موضع گیری‌های افراطی حکام عربستان علیه ایران و خصومتی که در نحوه گفتار و عملکرد حاکمین سعودی نسبت به ایران را مسائلی دانست که اعزام حجاج به مکه را به تامل بیشتری نیازمند می‌کرد. او البته خبرداد: پرونده سازمان حج و زیارت در این کمیسیون در حال تکمیل است و پس از نهایی شدن گزارش آن در صحن علنی مجلس قرائت خواهد شد.

همین حواشی سبب شد تا عده‌ای از خانواده‌های قربانیان حادثه منا در مقابل سازمان حج و زیارت تجمع کنند. تجمعی که به رفتار خشونت آمیز این سازمان با خبرنگاران برای پوشش خبری این تجمع منتهی شد. کمی بعد اما  سازمان حج و زیارت در بیانیه‌ای در مورد تجمع خانواده شهدای منا اعلام کرد در حوزه پیگیری حادثه منا فراتر از وظایفش ورود و عمل کرده است.

با تمامی این حاشیه‌ها بالاخره ۱۲ تیر ماه ثبت نام کاروان‌ها به پایان رسید و قاضی عسگر از تکمیل ظرفیت کاروان‌های حج ۹۶ خبر داد. شناسایی ۱۰ جسد باقی مانده شهدای منا در حج امسال نیز خبر بسیار مهمی بود که نماینده ولی فقیه در امور حج به رسانه‌ها داد و از اعزام یکی از اعضای خانواده ۱۰ تنی که اجسادشان شناسایی نشده به حج ۹۶ خبرداد و گفت: با اعزام خانواده شهدای منا که شناسایی نشده اند، سعی می کنیم ابدان این افراد در حج امسال شناسایی شود. 

اگرچه تمامی برنامه‌ها برای سفر حجاج ایرانی به عربستان ترتیب داده شده بود اما ترس از تکرار حادثه منا سبب شده حساسیت‌ها در این باره افزایش یابد. تا آنجا که صالحی وزیر ارشاد در حاشیه هیات دولت اعلام کرد که امنیت و کرامت انسانی حجاج را تضمین می‌کنیم. او گفت: عربستان کتبا این تضمین را اعلام کرده است. برای این کار، همه مسیرهای ممکن را طی کردیم؛ شروط لازم را رسما طرف عربستانی پذیرفته و کتبا نوشته است. همچنین قاضی عسکر، نماینده ولی فقیه در امور حج و زیارت گفت: شورای عالی امنیت ملی حضور زائران ایرانی در حج امسال را تصویب کرده است.

بایدها و نبایدهای حج؛ از شایعه تا واقعیت

با نزدیکتر شدن به زمان اعزام حجاج بر بایدها و نبایدها افزوده می‌شد. ممنوعیت بدرقه پس از اعلام داروهایی غیر مجاز در سفر حج و زندانی شدن و مجازات آن، یکی دیگز از این بایدها و نبایدها بود. قاضی عسکر در دیداری که با مقامات شرکت فرودگاهی ایران داشت تأکید کرد: زائرانی که امسال به حج تمتع اعزام می‌شوند، به هیچ وجه نباید بدرقه‌کننده داشته باشند و با توجه به شرایط فرودگاه‌ها، اصلا امکانی برای حضور بدرقه‌کنندگان وجود ندارد، برای همین با استان‌ها هماهنگ شده بدرقه پیش از اعزام به فرودگاه و در مساجد و تکایا انجام شود. البته این مورد نیز باز از سوی بعثه مقام معظم رهبری تکذیب و اعلام شد: ممنوعیت مراسم بدرقه زائران حج در فرودگاه های کشور صحت ندارد و در خبرها به اشتباه منعکس شده است.

بررسی نحوه امنیت حجاج در فراکسیون مستقلین مجلس

«با توجه به روابط سیاسی عربستان با ایران آیا اعزام حجاج به صلاح است و یا خیر؟» این سوالی بود که نمایندگان مجلس شورای اسلامی بارها آن را همراه با تحولات منطقه در صحن مجلس مطرح کردند و حتی تامین امنیت حجاج را فراکسیون مستقلین مجلس شورای اسلامی به بحث و بررسی گذاشتند. مهرداد لاهوتی، سخنگوی این فراکسیون که خبر بررسی اعزام حجاج بعد از اعلام رسمی از سر گیری حج به رسانه‌ها داده بود، در این باره گفت: در جلسه‌ای که درباره تامین امنیت حجاج با رئیس سازمان حج برگزار کردیم، او گفت که با توجه به مذاکرات انجام شده با عربستان جای هیچ نگرانی نیست و تاکید کرد که در قراردادهایی که سال های قبل بین ایران و عربستان در مورد اعزام حجاج بوده است بندی به عنوان تامین امنیت از طرف عربستان در نظر گرفته نمی شد اما امسال بند قانونی در این قرارداد از طرف عربستان پذیرفته شده است و آن هم بحث تامین امنیت حجاج است.

اما تمهیدات برای تامین امنیت به همین جا ختم نشد. استقرار هیات ۱۰ نفره کنسولی در عربستان از جمله اقدامات دیگر برای رفع نگرانی و پیگیری امور حجاج ایرانی بود. این خبر را حمید محمدی، رئیس سازمان حج و زیارت به رسانه‌ها داد و گفت: عموما در سال‌های مختلف مشکلاتی مانند برخوردهای امر به معروف با حجاج، بازداشت‌های موقت، فوت زائران به دلیل کهولت سن و بیماری و غیره وجود داشت از این رو سفارت و کنسولگری کشورمان در این سال‌ها وجود داشت که امور را پیگیری می‌کرد اما در شرایط کنونی و طبق توافق صورت گرفته مقرر شد که هیات 10 نفره کنسولی در عربستان مستقر شوند که این مهم از جمله اقدامات قابل توجه است. 

پرونده حج با ۱۳ فوتی بسته شد

با تمامی این ماجراها بالاخره حج آغاز شد و اولین گروه از حجاج ایرانی ۹ مرداد ماه به مکه رفتند. به گفته اصغر محمدی، مسئول نمایندگی بعثه مقام معظم رهبری در منطقه تهران، البرز، قزوین، زنجان و سمنان، امسال 86 هزار 500 زائر ایرانی در قالب 600 کاروان با 335 پرواز از 20 ایستگاه پروازی کشور در قالب 40 هزار و 260 زائر مرد و 40 هزار و 336 زائر زن برای انجام مناسک حج تمتع راهی عربستان شدند و زائران ایرانی با 179 پرواز به مدینه منوره و با 156 پرواز دیگر وارد جده شدند.

همزمان با ورود اولین حجاج به مکه قاضی عسکر از جمع آوری جرثقیل‌ها در مکه و عریض کردن مسیر جمرات به منظور ایمن سازی خبر داد.

۱۳ مرداد ماه خبر بستری شدن ۳ زائر ایرانی در بیمارستان‌های عربستان منتشر شد. پیرحسین کولیوند، معاون حج و زیارت مرکز پزشکی هلال احمر در تشریح این خبر گفت: در میان زائران مرد، یک مورد آنژیوپلاستی و یک شکستگی "فمور" (شکستگی ران) داشتیم و شب گذشته هم یک زائر خانم "آریتمی" قلبی داشت که به بیمارستان سعودی منتقل و اقدامات لازم برای او انجام شد.

۲۶ مرداد ماه نیز خبر دیگری از مرگ ۴ زائر ایرانی حج تمتع امسال براثر ایست قلبی منتشر شد. مرعشی، رئیس حج و زیارت مرکز پزشکی هلال احمر به آمار زائران فوت شده ایرانی در مناسک حج امسال اشاره کرد و گفت: علاوه بر زائری که هفته گذشته در مکه مکرمه فوت شد (علی ناز سالار پور از هرمزگان) سه زائر دیگر نیز تاکنون بر اثر ایست قلبی جان باخته‌اند.

طبق آخرین آمار مرکز پزشکی حج هلال احمر، تاکنون ۱۳ زائر ایرانی در حج تمتع امسال جان باخته اند. 

با این حال 86 هزار و 300 زائر ایرانی در ادامه مناسک حج از سرزمین عرفات، به مشعر و منا و بعد از آن به جمراترفتند. هنوز چند روزی تا پایان مناسک حج باقی مانده بود که ۴۰ زائر ایرانی به علت بیماری زودتر از سایر حجاج به ایران بازگشتند. کمی بعد در ۱۵ شهریور با پایان یافتن مراسم حج و پس از عید سعید قربان اولین کاروان حجاج ایرانی به ایران بازگشتند و روند بازگشت حجاج تا ۵ مهر ادامه دارد. 

ضرب و جرح یک روحانی در آخرین روزهای حج

حج ۹۶ یک حادثه تلخ داشت. غروب چهارشنبه ۱۴ شهریور خبر حمله نافرجام عوامل تکفیری به روحانی کاروان حجاج ایرانی همه را شگفت زده کرد. حجت الاسلام والمسلین حسین اسماعیلی روحانی کاروان شماره 13005 اصفهان که در حال تردد به سمت هتل محل اقامت خود بود حمله ور شده و پس از مجروح کردن وی با استفاده از موتورسیکلت از محل حادثه گریختند. در این حمله، حجت الاسلام و المسلمین اسماعیلی از ناحیه کتف و پهلو مجروح شد که با کمک عوامل امدادی ایرانی و سعودی به سرعت به بیمارستان سعودی منتقل شد و تحت درمان قرار گرفت. 

کمی بعد تازه‌ترین جزییات از وضعیت روحانی مضروب شده ایرانی در مکه حکایت از آن داشت که حال عمومی او مناسب است و نیاز به جراحی هم وجود ندارد و به‌زودی از بیمارستان مرخص می‌شود. در ادامه پیگیری‌ها برای امنیت حجاج و شناسایی ضاربان رئیس سازمان حج و زیارت اعلام کرد که پلیس عربستان سه نفر را در ارتباط با این حادثه دستگیر کرده و تحقیقات درباره این حمله ادامه دارد.

پس از بهبودی نسبی حسین اسماعیلی، سید علی قاضی عسکر، سرپرست حجاج ایرانی از او عیادت کرد. او در این ملاقات نحوه حمله ضاربان را شرح داد و گفت: در حال تردد به هتل محل اقامت بودم و که ضارب پس از مجروح کردن من با استفاده از تاریکی از محل حادثه گریخت و من خودم را به هتل رسانده و از آنجا به بیمارستان منتقل شدم. 

از رضایت حجاج تا از سر گیری روابط دیپلماتیک با عربستان

رضایت حجاج ایرانی از سفر به عربستان تنها نتیجه مذاکرات ایران و عربستان نبود. حج ۹۶ گامی مثبت برای از سر گیری روابط دیپلماتیک میان ایران و عربستان بود. این اتفاق مثبت در سخنان بسیاری از مسئولان از جمله قاضی عسکر، نماینده ولی فقیه در امور حج نیز دیده می‌شد. او در روزهای پایانی حج به رسانه ها اعلام کرد: با توجه به برگزاری موفقیت‌آمیز حج تمتع، زمان مذاکره ایران و عربستان برای حل مسائلِ دوجانبه فرا رسیده است. با این وجود اما او ترجیح داده تا مواضع شفاف ایران را درباره‌ حج عمره اعلام نکند. حالا باید منتظر بود و دید آیا برگزاری موفقیت آمیز حج ۹۶ می‌تواند مسیر را برای برقراری دوباره حج عمره و سایر روابط با کشور عربستان هموار کند.