نوروز و امنیت فرهنگی

پایگاه خبری جماران: جشن نوروز از جشن‌های بزرگ آرائیان در قبل از ظهور زردشت است که در بین شاخه‌های مختلف این قوم رواج داشته و همانطور که ابوریحان در «التفهیم» می‌نویسد؛ نخستین روز است از فروردین‌ماه و به‌این خاطر آن را روز نو نام گذاردند که پیشانی سال نو است(1). از نظر دکتر میرجلال‌الدین کزازی «اسطوره‌های ایرانی به خاستگاه نوروز باز می‌گردد؛ به روزگار جمشید. در شاهنامه هم این نکته آورده شده‌است که آن روزی که جمشید می‌رفت؛ روزی فرخنده شمرده‌شد. ایرانیان آن‌را روز نو نامیدند و جشنی آغاز گرفت که نوروز خوانده شد» (2). اهل نظر بازگویه‌های متنوعی درباره معرفی شخصیت آغازگر نوروز بیان کرده‌ و بسیار بیشتر بر جمشید؛ اتفاق‌نظر دارند. به باور برخی؛ کورش بزرگ نوروز را رسمیت داد، بر این اساس تاریخ عمومی شدن نوروز را سال 538  قبل از میلاد می‌دانند. هرچند که ظاهراً برنامه‌هایی که امروزه به‌مناسبت و نام نوروز برگزار می‌شود؛ آمیخته‌ای است با آئین‌ها و جشن‌های دیگر باستانی؛ به‌هر حال اکنون ما – در کنار مردم کشورهای فراوانی هم‌چون افغانستان، تاجیکستان، قرقیزستان، قزاقستان، ترکمنستان، آذربایجان، ازبکستان، ترکیه،پاکستان، هند، مصر، آلبانی و ... که نوروز را گرامی می‌دارند -   میراث‌دار جشن نوروز هستیم؛ آئینی که یونسکو آن را در 8 مهر 1388 به عنوان میراث فرهنگی ناملموس جهانی ثبت کرد و مجمع عمومی سازمان ملل نیز در 4 اسفند همان سال؛ روز 21 مارس (یکم فروردین) را به عنوان روز جهانی نوروز تصویب کرد.

نویسنده این یادداشت؛ با عرض تبریک و شادباش فرارسیدن نوروز 1402 خورشیدی، قصد دارد در ارتباط و نسبت پاس‌داشت آئین نوروزی و امنیت فرهنگی، به‌اختصار نکاتی را تقدیم کند.

اگر هم‌چون نقشه مهندسی فرهنگی کشور؛ فرهنگ را نظام‌واره‌ای  از «عقاید و باورهای اساسی»، «ارزش‌ها، آداب و الگوهای رفتاری» ریشه‌دار و دیرپا و «نمادها» و «مصنوعات» که ادراکات، رفتار و مناسبات جامعه را جهت و شکل می‌دهد و هویت آن را می‌سازد؛ بدانیم، امنیت فرهنگی وضعیتی است که عناصر و گزاره‌ها و کارکردهای برشمرده شده برای فرهنگ، نسبت به اثرپذیری از تهدیدهای فرهنگی مصون باشد. دکتر سیدرضا صالحی امیری در تعریف امنیت فرهنگی می‌نویسد: «امنیت فرهنگی عبارت است از «ایجاد وضعیتی مطمئن، آرامش‌بخش و خالی از هرگونه تهدید و تعرض در انسان نسبت به دین، افکار، اخلاق، آداب و رسوم، باورها، ارزش‌ها، میراث فرهنگی، آثار ادبی و... به عبارت دیگر، مصونیت فرهنگ فرد و جامعه از هر گونه تعرض و تهدید را امنیت فرهنگی گویند.» (3)

در گرامی‌داشت نوروز- که پیام‌آور رستاخیز، ارزش‌های اخلاقی و انسانی، تحکیم و تقویت ارتباطات انسانی و نیز رعایت حقوق انسان‌ها، نظافت و بهداشت، توجه به محیط زیست و طبیعت و به‌زیستی و غیره است – نکاتی در ارتباط با امنیت فرهنگی وجود دارد که عبارت‌است از:

1. روش زندگی: بخشی از روش زندگی ما را رفتارهایی شکل می‌دهند که آن‌ها را آداب و رسوم می‌دانیم. همچنان ما ایرانی‌ها با خانه‌تکانی و شست‌و‌شو و نظافت خانه و نیز خرید لباس نو و لوازم پذیرایی از مهمانان و نیز توجه به از دست رفتگان در پنجشنبه آخر سال با حضور در آرامستان‌ها و خواندن قرآن و دادن خیرات برای ایشان و شام مخصوص آخرین شب قبل از نوروز به استقبال نوروز می‌رویم و نیز  چیدن سفره هفت‌سین،  در موقع تحویل سال درکنار خانواده و بزرگ‌ترهای خانواده بودن و نیز حضور در اماکن مذهبی و قرائت دعای تحویل سال، تبریک گفتن جشن نوروز به همدیگر، دید و بازدیدهای نوروزی به‌ویژه به دیدار بزرگ‌ترها رفتن، هدیه دادن‌ بزرگ‌ترها، حضور در محفل و منزل آن‌دسته از افرادی که در طول سال گذشته عضوی را از دست داده‌اند، گشت‌و‌گذار و شادمانی و نیز حضور در طبیعت در سیزدهم فروردین و ... در روزهای نوروز و کمی پس از آن،  به‌این ترتیب آن آداب و رسوم دیرین را ارج گذارده و زنده نگه‌می‌داریم و علاوه بر آن، در چنین فضایی؛ رعایت این رفتارهای پسندیده از آنجا که در تجربه‌زیسته نسل‎‌های جدید قرار می‌گیرد، به‌صورت عملی موردآموزش قرار داده‌شده و به تعبیری بازتولید می‌شود. از نکات ظریف در بازتولید آداب و تشریفات نوروز در تاریخ فرهنگی طولانی آن، سازگاری آن‌ها با ترجیح و سلیقه فرهنگی مردم در زندگی بوده‌است.
2. وحدت ملی و انسجام فرهنگی: رعایت فراگیر آنچه در بخش «روش زندگی» ارائه شد از سوی مردم ایران‌زمین با همه گوناگونیِ اقوام و خرده‌فرهنگ‌های متنوع در این کشور پهناور؛ به نام «نوروز» و با محوریت آن در میان همه اقشار و طبقات و پیروان ادیان، که ریشه مشترک به نام ایران دارد، به تولید انسجام فرهنگی و به تبع آن موجب تقویت وحدت ملی می‌شود.
3. هویت فرهنگی: اگر هویت فرهنگی را مجموعه خصوصیات و ویژگی‌های اساسی فرهنگی یک گروه یا جامعه بدانیم که با آن ویژگی‌ها؛ شناخته می‌شود و آن گروه یا جامعه را از سایر گروه‌ها و جوامع متمایز می‌کند، از شاخص‌های هویت فرهنگی؛ اسطوره‌ها، آداب و رسوم و هنجارها هستند که همانطور که مورد اشاره قرار گرفت؛ شاخص‌های برشمرده در جشن نوروز مورد توجه و رعایت قرار دارد.

بر اساس آنچه ارائه‌شد؛ با توجه به اینکه «روش زندگی»، «وحدت ملی و انسجام اجتماعی» و «هویت فرهنگی» جزو شاخص‌های مهم امنیت فرهنگی به‌شمار می‌روند، بنابراین نوروز به عنوان یک ترکیب فرنگی موجب ارتقای سطح امنیت فرهنگی در میان ایرانیان در پهنه گسترده ایران عزیز می‌شود.

***

پانوشت:

1. ص 252 تصحیح مرحوم جلال‌الدین همایی.

1. حسینی، سیدحمیدرضا. عید نوروز در گفتگو با دکتر میرجلال‌الدین کزازی. فرهنگ مردم ایران و جهان. شماره 2.

1. صالحی امیری، سید رضا. (1386). مفاهیم و نظریه‌های فرهنگی. تهران: ققنوس.

* علی محمدی، کارشناس امور فرهنگی و مدرس دانشگاه