این طور که به نظر می رسد، برخی از دستگاه های متولی هم از توان مالی و نیروی انسانی کافی برخوردار نیستند تا مردم را به اهدای نسخههای خطی ترغیب کرده و تاریخ مکتوب مردمانی که برای هزاران سال در خطه پارس زندگی کردهاند را حفظ کنند.
اصلا شاید اینکه امروزه فرهنگ ما بیشتر فرهنگ شفاهی است تا مکتوب، نتیجه همین باشد که نسخههای خطی- نسخههای مکتوب- از میان رفته و به دست ما نرسیده است. یک بار با حمله اسکندر، بار دیگر با حمله عرب و سپس مغولان و این و آن. در این تهاجم ها، کمتر پیدا میشده که قومی چون ترکان تبدیل شوند به نگهدارندگان زبان پارسی و فرهنگ ایرانی.
چه اینکه اگر زبان پارسی نگهداری شده و به دست ما رسیده، افزون بر تلاش حکیم ابوالقاسم فردوسی، نتیجه پارسی دوستی محمود غزنوی هم بوده.
یا اینکه ترکان هویت معماری باستانی ایرانی را حفظ کردند؛ از بناهایی که در اصفهان ساختند تا گنبد فیروزهای سلطانیه در زنجان. و سرانجام، پس از چند قرن از تبار آنان کسانی چون محمد بهمن بیگی در دوره معاصر که تلاشهایش برای آموزش همگانی به سود همه مردم ایران تمام شد.
از این حرفها بگذریم و برگردیم به کشاکش فرهنگ مکتوب و شفاهی؛ میگویند فرهنگ ما ایرانیان فرهنگ شفاهی بوده برخی اما این دیدگاه را نادرست می دانند.
برای نمونه پرفسور جلالالدین کزازی، شاهنامهپژوه و استاد دانشگاه علامه طباطبایی چندی پیش به من مدارکی بازمانده از دوره ایران باستان را نشان داد که روایتگر وجود فرهنگ مکتوب در میان ایرانیان بوده.
این فرهنگ مکتوب در دوره اسلامی به دوره طلایی خود می رسد. به ویژه در سده چهارم. این فرهنگ مکتوب البته هر بار در هجوم این همسایه و آن همسایه نابود شده. از آنها جز تک و توک نسخههای خطی چیزی نمانده. همانهایی که اکنون نگرانی از اینکه از میان بروند را بالا برده است.
مرگ میراث مکتوب فارس
بسیاری از نسخههای خطی فارس در کتابخانه ملی ایران، مرکز فارس نگهداری میشود؛ بخشی دیگر در کتابخانههای عمومی و شماری هم در کتابخانه دانشگاه شیراز اما نه همه آنها.
هنوز بخش بزرگی از نسخههای خطی در خانههای مردم نگهداری میشوند. در خانههایی که «نه نور مناسب دارند، نه دما و نه شرایط فیزیکی مناسب».
این طور که روح ا... منوچهری، مدیرکل کتابخانههای عمومی فارس به گزارشگر «خبرجنوب» میگوید، کتابخانههای شخصی زیادی از دوستداران کتاب در شیراز وجود دارد اما کتابهای آنها به کتابخانهها منتقل نمیشود تا هم نگهداری شوند و هم در اختیار پژوهشگران قرار بگیرند: «شمار زیادی از کتابهای زندهیاد طوفان از سالها پیش در خانه منطقینژاد نگهداری میشد ولی داشت از میان میرفت؛ فضایی که این کتابها را در آن نگهداری میکردند نه نور مناسب داشت و نه دمای مناسب.
ما از مسئولان خانه تاریخی منطقینژاد خواستیم این کتابها در اختیار ما قرار بگیرد و آنها موافقت کردند ولی واقعیت این است که یک دست صدا ندارد».
منظور منوچهری از اینکه «یک دست صدا ندارد»، این است که دستگاههای دیگر در فارس پای کار بیایند تا شرایط مناسبی برای نگهداری نسخههای خطی فراهم شود.
اما واقعیت این است که در مواردی دستگاههای اجرایی در فارس به مشارکت در حوزه «کتاب» چندان علاقهای نشان نمیدهند. برای نمونه، دو سال پیاپی شیراز نامزد دریافت عنوان پایتخت کتاب ایران شد ولی هر بار، این عنوان به شیراز نرسید.
مسئولان وقت ارشاد فارس همکاری ناکافی دستگاههایی مانند شهرداری و شورای شهر - در دوره قبل- را به عنوان یکی از دلایل این نبود موفقیت عنوان میکردند؛ شاهد آنها هم این میتوانست باشد که بر خلاف شیراز، یکی از روستاهای فارس توانست به عنوان «روستای برتر دوستدار کتاب در ایران» معرفی شود.
به هر حال، هرچه که بود و هست، اینک نسخههای خطی در خانههای مردم نگهداری میشود که از میان رفتن آنها به معنای از دست رفتن تاریخ مکتوب مردم ایران است.
مدیرکل کتابخانههای عمومی فارس می گوید: «پارسال استاد اولاد -شاعر غزل سُرا- را از دست دادیم؛ خانواده ایشان اجازه دادهاند که کتابهای کتابخانه شخصی وی را در پایگاهی به نام خود ایشان نگهداری کنیم؛ همچنین مجموعه طوفان را به کتابخانه منتقل کردیم ولی اینکه بگوییم ما در نهاد کتابخانههای عمومی به تنهایی میتوانیم همه نسخههای خطی را نگهداری کنیم، حرف گزافی است. مجموعه ارزشمند از کتاب در شیراز داریم که در حال نابودی است و نگهداری آنها همکاری همه دستگاهها را میخواهد».
هم اکنون در کتابخانه رئیسی اردکانی در شیراز بیش از یک هزار نسخه کتاب خطی نگهداری میشود. جز این کتابخانه، نسخههای خطی دیگری هم در دیگر کتابخانههای فارس وجود دارد.
از جمله در کتابخانه شهید دستغیب در خیابان طالقانی که یکی از قدیمیترین کتابخانههای ایران است. منتها این کتابها افزون بر نگهداری درست، نیازمند تصویربرداری هم هستند تا هم محتوای آنها حفظ شود و هم به جای اصل کتاب، تصویر آن در اختیار درخواستکنندگان قرار بگیرد. هرچند نیروی انسانی و منابع مالی چندانی برای این کارها در دست نیست.
وضع کتابخانه شهید دستغیب
میراث مکتوب تنها منحصر به نسخههای خطی نمیشود. بخش بزرگی از این میراث، مربوط به آثاری است که از زمان ورود صنعت چاپ به ایران باقی مانده است.
نشریههای استان فارس هم بیشترشان در کتابخانه شهید دستغیب نگهداری میشوند؛ کتابخانهای که برخی میگویند، وضع مناسبی ندارد و بارها مسئولان مختلف و دوستداران کتاب هشدار داده اند با وضع این کتابخانه، خطر از میان رفتن میراث مکتوب هست. از جمله داریوش نویدگویی، مدیر انتشارات نوید شیراز که می گوید: «چرا باید صدها نشریه و کتاب نابود شود و ما چشم پوشی کنیم؟».
اینک اما مدیر این کتابخانه هم از وضع کتابهای موجود در آن ابراز نگرانی کرده است. خانم فیروزه قشقایی در این باره به خبرنگار خبرگزاری مهر گفته: «بایگانی نشریات این کتابخانه را میتوان غنیترین بایگانی جنوب کشور دانست و در آن کمیابترین نسخههای بسیاری از روزنامهها و نشریات کشور همچون اطلاعات، کیهان، فردوسی، یغما و... وجود دارد که اینک به خاطر کوتاهی سقف، سیستم تهویه نامناسب و شرایط نامطلوب نگهداشت نشریات در معرض نابودی است».
این طور که خانم قشقایی گفته کتابخانه شهید دستغیب که «یکی از معتبرترین کتابخانه ایران است» را آندره گدار طراحی کرده؛ همان طراح آرامگاه حافظ. بخشی از کتابهای خطی فارس هم در کتابخانه دانشگاه شیراز نگهداری میشود؛ در شرایط امنیتی و تجهیزاتی
شدید. با دمای مناسب و نور مناسب. در این کتابخانه حتی دست خط ملاصدرا هم نگهداری میشود. و این طور میتواند به دست نسل آینده برسد و اگر چنین نشود، شاید ما امانتدار نباشیم و نقشمان همان گونه باشد که برخی بیگانگان در هجوم به ایران.
46
