ابراهیم سلطان از حاکمان دیار فارس است که از سال 817ه.ق و در حالی که تنها 21 سال داشت به مدت دو دهه در این ملک به حکومت نشست. تاریخ نام او را به عنوان فرزند شاهرخ و نواده تیمور ثبت کرده که شخص تیمور نام «سلطان ابراهیم» را برای او برگزیده است، اگرچه امروزه او را به نام ابراهیم سلطان بیشتر میشناسند. او حاکمی هنرمند و هنردوست بود که در ایام زندگی و حکومت خود شمشیر و قلم در دست، راه هنر و هنرمندپروری را در پیش گرفت. همین بهانهای شد تا ظهر دیروز آیین بزرگداشتی به مناسبت ششصدمین سال درگذشت او که از کاتبان صاحب نام و صاحب ذوق قرآن کریم به حساب می آید، در مرکز اسناد و کتابخانه ملی فارس برگزار شود. در حاشیه این آیین نیز یکی از نسخ نفیس قرآن نگاری ابراهیم سلطان با نام «مصحف ابراهیم» رونمایی شد. کتابی که در تدوین و انتشار آن دفتر دانشنامه فارس، مرکز اسناد و کتابخانه ملی و سازمان میراث فرهنگی این استان نقش و سهم قابل توجهی دارند. این کتاب که به همت محمد صادق میرزا ابوالقاسمی به زیور طبع آراسته شده به تشریح دیدگاه های مولف در خصوص جایگاه ابراهیم سلطان در زنجیره خوشنویسان کشور نیز میپردازد.
بررسی اجمالی تاریخ نگارش قرآن
مدیر مرکز اسناد و کتابخانه ملی فارس در ابتدای این آیین با بیان این که از زمان ابن مُقله بیضاوی -هنرمند خطاط فارسی- تا به امروز در هیچ زمانی تلاش عاشقانه و عابدانه هنرمندان، نگارگران و خطاطان قرآنآرا، آرام نشده اظهارداشت: مطاﻟعه تاریخ جمعآوری و نگارش قرآن کریم نشان می دهد که قرآن نگاری را میتوان با کمی تسامح به دوران پیش و پس از ابن مقله تقسیم کرد چرا که در قرن چهارم هجری در دوران خلافت المقتدر عباسی و وزارت ابن فرات، «ابن مقله» این فرصت را پیدا کرد تا از تلفیق زیباشناسانه خطوط بومی سرزمینهای عربستان و عراق که در تحقیقات بعدی به نامهای کوفی، مکی، مدنی، حجازی و عباسی خوانده شده اند، خطی بیافریند که به مناسبت سهولت در تحریر و قرائت و زیبایی بصری، ناسخ خطوط دیگر شود و از همین رو «نسخ» نام گیرد و از آن زمان در امپراطوری اسلامی شایع و رایج شود. به گفته کوروش کمالی سروستانی بررسی ویژگیهای قرآنهای به دست آمده تا پیش از ابن مقله که تا اوایل قرن چهارم را دربرمیگیرد، برای اثبات مدعای فوق کارساز خواهد بود. وی با استناد به کتاب سبک عباسی گفت: بیشتر قرآنهای پیش از قرن چهارم، که در دسترس ما قرار دارد، به شکل رقعاتی است که اغلب شامل یک تک برگ و یا حتی قسمتی از آن است؛ به عبارت دیگر تا قرن چهارم هیچ قرآن کاملی را سراغ نداریم که در گنجینه های جهان نگهداری شود. وی افزود: در سده چهارم هجری، شکل ظاهری قرآنهای دستنویس به نحو شگرفی دچار تغییر و تحول شد. در اکثر مناطق، کاغذ جای پوست را گرفت و صفحه آرایی افقی به صورت عمودی درآمد. مدیر دانشنامه فارس ادامه داد: با پیشنهاد رسمالخط نوین، ابن مقله دوران تازهای را در قرآن نگاری جهان اسلام پی ریخت، دورانی که با خلق آثار ارزشمند ابن بواب، یاقوت مستعصمی و ابراهیم سلطان بن شاهرخ تداوم یافت. بر اساس کتاب پس از تیمور، در سراسر قرن نهم و دهم (ﻫ..ق) شهر شیراز یکی از مراکز اصلی تدوین کتب دستنویس به شمار میآمده است به طوری که برخی از آثاری که در شیراز کتابت شده، از نظر کیفیت و سبک و سیاق با نمونههای متعلق به تبریز یا قزوین برابری میکند. اگر چه بهترین کاتبان و مذهبان شیراز در اواخر قرن نهم به استخدام دربار
آق قویونلو در تبریز و دیگر نقاط درآمده بودند و آثار ارزشمندی آفریدند اما در همین ایام خوشنویسان برجستهای چون شهر امیر، حسین فخار شیرازی، عبدا... شیرازی، محمد شیرازی، محمدرضا شیرازی و ... در قرن نهم تا یازدهم (ﻫ..ق) شیراز را با آثار خود در تاریخ قرآننگاری ماندگار کردند. وی افزود: بر این قرار، سیر کاروان کتابت نور، قرآن کریم در سال 830 هجری قمری، به ابراهیم سلطان، حاکم فارس و نسخه مصحف ابراهیم رسید و او به خَلقی سترگ و هنرمندانه دست زد و برگی زرین بر کارستان شگرف قرآن نگاری این دیار افزود. به گفته کمالی سروستانی، ابراهیم سلطان اقلام ستّه را به نیکویی یاقوت مینگاشت و کتابتهای بسیاری بر عمارات شیراز همچون مسجد جامع عتیق، صفه بارگاه سعدی، عمارات دارالصفا و دارالایتام، کاخ تچر و بقعه علیبنحمزه
دارد. مدیر دانشنامه فارس همچنین تاکید کرد: ششصدمین سال درگذشت ابراهیم سلطان بهانهای شد تا نسبت به چاپ نسخه کتاب ارزشمند او به گونهای نفیس اقدام کنیم و با تبیین ویژگیهای هنری و علمی این اثر، علاوه بر ادای دِین خود به مصحف کریم و قرآن نگاری فارس، مقام هنرمندانه ابراهیم سلطان را نیز در ششصدمین سال درگذشتش ارج نهیم.
آثار هنری سیاستمداران را باید فارغ از ملاحظات سیاسی و اجتماعی آنان ارزیابی کرد
امیرخانی، معاون کتابخانه ملی هم در این رویداد به تشریح وضعیت سیاسی شیراز در عهد ابراهیم سلطان پرداخت و این دوران را روزگاری نسبتاً آرام خواند و تاکید کرد: وی حاکمی نسبتاً عادل، اهل ذوق و حس بود. وی که در مورد «شیراز در عهد ابراهیم سلطان» سخن می گفت، کتابت و نگارش آثاری همچون ظفرنامه، انیس الناس و تدوین منشور کتابداری را از مهمترین رویدادهای فرهنگی آن زمان خواند. خیراندیش، عضو هیات علمی دانشگاه شیراز هم در این نشست گفت: شاهرخ با توجه به جایگاه کلیدی فارس برای انتقال ثروت، ابراهیم سلطان را به قدرت رساند و محور ارتباطی فارس به خراسان برقرار شد. در این دوره شیراز موقعیت خودش را حفظ کرد؛ تلاش ابراهیم سلطان برای جلوگیری از خروج ثروت در فارس و حفظ جایگاه اشراف و ثروتمندان باعث شد فارس مامنی برای هنرمندان باشد. وی همچنین به شکل گیری طریقت مرشدیه از کازرون تا سایر نقاط فارس اشاره کرد که در این دوره خانقاه های مرشدی موجب تحولاتی شدند که در نهایت به ظهور «شیخ روزبهان بقلی» در شیراز منجر شد. اندیشه های روزبهان در ارائه جلوه ای از عشق مجازی باعث پیوستن جنبه جمالی و رمزی عرفان در خط شد و جنبش های نقطویه و حروفیه را با تکیه بر رموز عرفانی شکل داد. وی خاطرنشان کرد: در همین دوران خط به صورت رمزنگارانه و زیبا شناسانه مورد توجه اشراف و ثروتمندان و شاهزادگان قرار گرفت.در ادامه آیین بزرگداشت ابراهیم سلطان، حمید رضا قلیچ خانی، به عیار سنجی آثار ابراهیم سلطان پرداخت و گفت: شگرد وی در کتابت، کتیبه نویسی است که در الگوی کتیبه های بنای علی بن حمزه (ع) دیده می شود.وی با طرح این موضوع که باید اثر هنری سیاستمداران را فارغ از ملاحظات سیاسی و اجتماعی آنان ارزیابی کرد گفت: این موضوع در حوزه ادبیات کاملاً اتفاق افتاده و مثلاً عیار اشعار ناصرالدین شاه برای مردم مشخص است. نویسنده اولین کتاب مرجع خوشنویسی مغفول ماندن پژوهش در جلوه های زیباشناسانه، صفحه آرایی و عیارسنجی آثار شاهزادگان تیموری را فارغ از موقعیت سیاسی و اجتماعی آن ها فقدانی در پژوهش های هنر خط اعلام کرد و گفت: باید آثار ابراهیم سلطان را با در نظر گرفتن آثار خوشنویسی قبل و بعد از وی بررسی کرد.قلیچ خانی همچنین نبود قرآنی ملی که به دست خوشنویسی ایرانی کتابت شده باشد و بتوان آن را با نام ایران در جهان معرفی کرد را مورد اشاره قرار داد و گفت: این، کاری دشوار است که طی 40 سال گذشته صورت نگرفته است.محمد صادق میرزا ابوالقاسمی، مولف کتاب مصحف ابراهیم نیز در خصوص جایگاه ابراهیم سلطان در زنجیره خوشنویسان به جایگاه فرهنگی او اشاره کرد و گفت: وی در نسخه آرایی و تولید نسخ خطی رقیب برادرش بایسنقر میرزا است و رقابتی که این دو با هم در حوزه فرهنگی و تولید کتاب و حمایت از هنرهای وابسته به کتاب دارند، باعث مراودات و تولید نسخ برای تبادل و ارتباط هنرمندان شد. عضو هیات علمی دانشگاه شیراز در مقایسه بایسنقر میرزا و ابراهیم سلطان، جایگاه ابراهیم سلطان را از لحاظ تعداد نسخه و کیفیت آثار رفیعتر دانست و عنوان کرد: وجوهی از استعداد هنری ویژه در خوشنویسی برخی آثار او از جمله آثار بقعه سعدی و ظهیری به چشم می خورد.میرزا ابوالقاسمی با اشاره به این که هر اثری در منابع تاریخی به ابراهیم سلطان نسبت داده اند، امروز وجود خارجی ندارد تصریح کرد: در منابع تاریخی به آنچه امروز از ابراهیم سلطان شناخته شده اشاره نشده که یا کتیبه اند یا کتابت قرآن؛ در نتیجه حوزه ابراهیم سلطان در خوشنویسی به طور دقیق و مشخص با آثارش در منابع تاریخی و آن چه از او موجود است، مطابقت دارد. وی در ادامه به مشهورترین زنجیره تاریخ خوشنویسی، با عنوان زنجیره یاقوت اشاره کرد و گفت: ابراهیم سلطان در زنجیره یاقوت، با دو تا سه واسطه به یاقوت میرسد.وی به رشد صنعت کاغذسازی در سده هشتم هجری اشاره کرد که منجر به ساخت کاغذ در قطع بغدادی شد که عامل گسترش «بزرگنویسی» در سرزمینهای اسلامی بود. میرزا ابوالقاسمی ادامه داد: قرآن 30 پاره اولجایتو در سال 706 به عنوان اولین نمونه از این قطع و آخرین آن در این قطع قرآن ابراهیم سلطان است؛ از سوی دیگر کتیبهنویسی در ذات خود با مفهوم درشت و بزرگ نویسی همراه است و در نتیجه مصحفنویسی ابراهیم سلطان تابع کتیبه نویسی اوست. مولف کتاب مصحف ابراهیم، این نسخه را از این جهت که جزو سالمترین نسخهها و آخرین نسخههای اوست و خطش به نسبت دیگر آثار ابراهیم سلطان بهتر است و همچنین به دلیل ناشناختگی آن درحوزه بین المللی شایان توجه دانست.گفتنی است در این رویداد نسخه اصلى قرآن ابراهیم سلطان توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری فارس به نمایش گذاشته شد.همچنین مصیب امیرى مدیرکل این سازمان هم در حاشیه همایش اعلام کرد که اقدامات اولیه جهت ثبت ملى قرآن ابراهیم سلطان آغاز شده است.
46
