زمان زیادی از «شهرنشین» شدن ایرانیان نمیگذرد. تا میانه دهه 60 هنوز 60 درصد ایرانیان ساکن روستاها بودند؛ تا اینکه در اواخر این دهه این نسبت به سود شهرنشینی تغییر کرد؛ 60 درصد شهرنشین در برابر 40 درصد روستانشین. نشانه ای از مهاجرت های بی رویه ای که در آن سال ها از روستا به شهر اتفاق افتاد. اینکه تمرکز امکانات در شهرها بود و روستانشینان به خاطر دسترسی به امکانات، شغل و گاهی جذابیت شهرها، راه مهاجرت به سمت شهرهای بزرگ را در پیش گرفتند. تنها اینجا در شیراز، جمعیت این شهر که در پایان دهه 50 چیزی بیش از 200 هزار نفر بود، در سال های اول دهه 70 به بیش از 700 هزار نفر رسید. این افزایش جمعیت ناگهانی شیراز در تاریخ معاصر این کلانشهر فقط یک بدیل دارد؛ در سال های نیمه دوم دهه 80 که جمعیت شیراز به طور ناگهانی 500 هزار نفر افزایش پیدا کرد. البته روستانشینی تا دهه 50 شکل غالب معیشت ایرانیان بود؛ در این دهه و سال های پیش از آن، 80 درصد ایرانیان در روستاها زندگی می کردند یا که کوچ نشین بودند و فقط 20 درصد شهرنشین. اکنون اما، وضع کاملا به سود شهرنشینی است چرا که تنها در فارس 72 درصد جمعیت ساکن شهرها هستند و حدود 2 درصد هم کوچ نشین. به عبارت دیگر، اکنون تنها 25 درصد جمعیت فارس در روستاها زندگی می کنند. هرچند این وضع باز هم در حال تغییر است.
روستاها به زبان آمار
روند مهاجرت از روستاها به شهر در سال های اخیر شکل تازهای پیدا کرده است. خشکسالی و از دست رفتن معیشت مبتنی بر کشاورزی، شماری از روستاهای فارس را از جمعیت خالی کرده است؛ آماری که شبکه روستایی ایران منتشر کرده نشان می دهد که هم اکنون فارس 8 هزار و 355 روستا دارد؛ از این تعداد روستا، 4 هزار و 135 روستا از جمعیت خالی هستند. این آمار البته مربوط به سرشماری سال 90 است و آمار سرشماری سال 95 هنوز به طور کامل منتشر نشده. این طور که از سرشماری سال 95 بر می آید، بیش از یک میلیون و 500 هزار نفر از جمعیت فارس ساکن روستاها هستند. علی رضا بیات پور، مدیرکل امور شهری استانداری فارس می گوید: «از جمعیت نزدیک به 4 میلیون و 800 هزار نفری فارس 72 درصد شهرنشین هستند و در 102 شهر فارس زندگی می کنند».
از مجموع این جمعیت، چیزی در حدود 40 درصد جمعیت ساکن کلانشهر شیراز هستند. یعنی یک میلیون و 900 هزار نفر. باقی مانده این جمعیت در شهرهایی کوچک و بزرگ ساکن هستند؛ هرچند مدیرکل امور اجتماعی استانداری فارس به «خبرجنوب» می گوید که بسیاری از این شهرهای کوچک به لحاظ معیشتی و جمعیتی، دست کمی از روستا ندارند. محمد علی موسوی ادامه می دهد: «از 102 شهر در فارس، چیزی در حدود 35 شهر جمعیت چندانی ندارند و در اصل روستاهایی هستند که تبدیل به شهر شده اند. در این روستاهای بزرگ، زندگی مردم بر اساس دامداری و کشاورزی میچرخیده و اکنون که به شهر تبدیل شدهاند معضلاتی پدید آمده است؛ برای نمونه ساکنان آنها را از کشاورزی و دامداری بازداشتهایم ولی الزامات شهری در این مناطق شکل نگرفته؛ خشکسالی و تغییر اقلیم هم شرایط را دشوار کرده است».
روستاهای خالی از جمعیت
البته یکی از عمده ترین پدیده ها در فارس، خالی شدن روستاها از جمعیت است. در واقع بخشی از روستاهای فارس با مهاجرت جوانان روبرو شده ولی سالمندان و آنها که توان مهاجرت نداشته اند، در روستا مانده اند؛ شماری از روستاها هم به کلی از جمعیت خالی شده اند. مانند روستاهای منطقه کربال. این طور که مدیرکل اجتماعی استانداری فارس می گوید، رشد اقتصادی اگرچه بخش هایی از کشور را آباد کرده ولی لزوما به معنا توزیع متوازن امکانات نبوده است: «از سال 27 که اولین برنامه توسعه در کشور نوشته و اجرا شده تا امروز که در آستانه برنامه ششم هستیم تراز و سنجش اثربخشی این برنامه ها، رشد اقتصادی بوده است. رشد اقتصادی اما لزوما منجر به عدالت اجتماعی نشده و کشور را دچار نبود توازن و تعادل کرده است. در نتیجه میبینیم که بهترین فرصتهای شغلی، تحصیلی، مرکزهای پژوهشی، درمانی و... در 8 کلانشهر کشور مستقر شده اند و روستاها در منتهای محرومیت قرار دارند. این شده که روستاییان برای تحصیل فرزندانشان و همچنین به دست آوردن کار، روستاها را ترک کرده و راهی شهرها می شوند».
این طور که به نظر می رسد، بیشترین فشار این بار جمعیتی بر روی شهرهایی چون صدرا، زرقان و همین طور مناطق حاشیهای شیراز بوده است؛ مسئولان آموزش و پرورش می گویند در برخی مناطق این کلانشهر تعداد دانش آموزان در هر کلاس در مقطع دبستان به 40 نفر و در مقطع دبیرستان به 36 نفر رسیده و آنها از نیکوکاران مدرسه ساز میخواهند که دست به کار ساختن مدرسه های تازه ای شوند. این در شرایطی است که مدرسه ها در بسیاری از روستاها از جمعیت خالی شده اند. مدیرکل اجتماعی استانداری فارس می گوید: «در گذشته آموزش و پرورش طرحی داشت که بچه ها را از یک روستا سوار سرویس مدرسه می کرد و به مدرسه می برد ولی اکنون نه آموزش و پرورش اعتبارات مالی تامین این طرح را دارد و نه خانواده ها می توانند برای هر فرزند خود یک میلیون تومان هزینه سرویس بپردازند».
اگرچه بسیاری از تاریخدانان معتقدند که مدنیت و تمدن از شهرها شکل گرفته اند ولی روستاها در گذشته نقش بدیلی در انتقال فرهنگ ایرانی هم داشته اند؛ از جمله در نگهداری برخی هنرهای دستی مانند فرش و گلیم. امروز اما که راه و روش شهرنشینی گسترش پیدا می کند و فرهنگ روستاها هم در گذار و در حال تغییر است، عملا هنر قالی بافی هم به صنعت واگذار شده است؛ حالا باید دید آینده روستاها در ایران چیست. چشم اندازی که از اکنون پیداست، روستاها و شهرها به خاطر خشکسالی و بحران آب از جمعیت خالی میشوند؛ در این شرایط آیا میتوان به آینده ای امیدوار بود که در آن، مانند کشور های غربی مهاجرت معکوس رخ بدهد؟ یعنی مردم از شهرها به روستاها مهاجرت کنند؟ دست کم اگر روستاها با توسعه گردشگری درآمدزا شوند، شاید این اتفاق بیفتد، به شرط اینکه کشور بتواند به سلامت از بحران آب بگذرد؛ هرچند هیچ نشانه ای از گذار سالم از بحران آب دیده نمی شود.
46
