کلاه فرنگی ها در واقع ردپای معماران دوران زندیه و قاجار در ایران به ویژه در استان فارس است؛ساختمان های تزئینی شاهانه ای که معمولا وسط باغ ها ساخته می شدند و معماری آنها نیمی ایرانی، نیمی اروپایی بود. هرچند که این بناها محدود به دوره قاجار نبودند و سابقه تاریخی قدیمی تری دارند اما بیشترین کلاه فرنگی های کشور یادگار قاجاری ها است به طوری که این سازه های تاریخی را می توان در شهرهای اراک،شیراز، قزوین ، رشت ،بندر عباس ،تهران و... دید. در منابع آمده است عمارت کلاهفرنگی به نوع خاصی از معماری گفته میشود که ممکن است در اشکال مختلف ساخته شود. ساختمانی سبک و گاه تزیینی در وسط باغ، پارک، یا تفریحگاهها که برای کارهای تفریحی یا سرپناه از آن استفاده میشود.
اتاقی معمولاً گرد (شش لوزی یا هشت گوش ) که گرداگرد آن دارای درها یا پنجره هایی به سوی فضای آزاد است و سقف آن از هر سو دارای سایبانی پیش آمده می باشد.
در استان فارس این بناهای تاریخی را می توان در شهرهای شیراز ،آباده و سورمق دید.
به طور ی که دو عمارت کلاه فرنگی در باغ های نظر و جهان نما در شیراز متعلق به دوره زندیه و عمارت باغ دلگشا نیز قاجاری است ، قدمت کلاه فرنگی های شهرهای آباده و سورمق نیز به دوره قاجار برمی گردد.
بنابراین گزارش شاید کلاه فرنگی های باغ نظر و جهان نما به دلیل قدمتی که دارند از مهم ترین بناهای تاریخی در شیراز باشند که حتی با وجود تغییر کاربری همچنان مورد بی مهری قرار گرفته اند و باید در بسته سفرگردشگران خارجی قرار گیرند. اما متاسفانه اکثر تورهای ورودی به شیراز این دو اثر تاریخی را در برنامه بازدید ندارند و بنا بر اظهار نظر برخی از راهنمایان گردشگری چنانچه گردشگران تقاضای دیدن این بنا ها را داشته باشند و اصرار کنند با تغییر برنامه و حذف بناها و جاذبه های دیگر می توانند بازدید از این آثار را در برنامه سفرشان داشته باشند و یا ممکن است گردشگران از گروه خارج شده و خود به دیدن چنین عمارت هایی بروند. عمارت کلاه فرنگی باغ جهان نما به شکل هشت ضلعی دیده میشود. این عمارت دارای 4 شاهنشین در چهار گوشه بنا میباشد و میان شاهنشینها، اتاقهای دو طبقه قرار دارند. این عمارت دارای نمای آجری است و در گذشته پنجرههای چوبی داشته است در داخل عمارت یک حوض از سنگ مرمر یکپارچه نیز وجود دارد. عمارت باغ جهان نما که از دوره کریم خان تا به حال سالم و مستحکم برجای مانده از نظر ظاهر تقریبا مشابه عمارت کلاه فرنگی باغ نظر است.
نمای عمارت کلاه فرنگی باغ جهان نما از آجر است. این عمارت فاقد کاشیکاری و نقاشی است و چنانچه پیشتر نیز تزییناتی داشته از بین رفته و چیزی برجای نمانده است.همچنین عمارت کلاه فرنگی موزه پارس در میان باغ زیبایی به نام باغ نظر بنا شده است.
باغ نظر، باغ موزه پارس، باغ شاهزاده، عمارت کلاه فرنگی، آرامگاه وکیل، عمارت چهارفصل یا باغ حکومتی نامهای دیگر این ابنیه تاریخی دوره زندیه شهر شیراز است.
در زمان حکومت زندیه، این عمارت باشکوه محل پذیرایی میهمانان و سفیران خارجی و مراسم رسمی و اعیاد مختلف بوده است.
این عمارت که از آثار دوره کریمخان زند است، به صورت هشت ضلعی ساخته شده و بوسیله ازاره های سنگی یکپارچه و تزیینات کاشی کاری با نقوش اسلیمی، گل و مرغ، مناظر شکارگاه و صحنههای الهام گرفته از قصهها و داستانهای قدیمی تزیین شده است. داخل بنا شامل یک تالار مرکزی گنبددار و چهار شاه نشین جانبی است که در حد فاصل آنها یک اتاق قرار دارد.
خارج بنا نیز دارای تزیینات کاشیکاری و داخلش نقاشیها و مقرنسکاریهایی دارد. داخل عمارت حوضی از مرمر و چهار شاهنشین و اتاقهایی در چهارگوشه قراردارد.
فضاهای درونی بنا شامل یک بخش مرکزی و چهار شاه نشین جانبی است و یک آب نمای یک پارچه از سنگ مرمر در کف فضا، طراوت فضای داخلی را موجب گردیده است. در بالای عمارت اسپرها و لچکیهای کاشیکاری شده بنا را مزین کرده اند، این نگارهها به قرینه در چهار ضلع منظره شکارگاه و روایت بر تخت نشستن حضرت سلیمان را نشان می دهد.چهار آب نما در چهار سوی ساختمان وجود داشته که آب نمای شمالی آن در مسیر خیابان زند قرار گرفته و تخریب شده است.
داخل بنا شامل یک تالار، مرکزی گنبددار و چهار شاهنشین جانبی است که حد فاصل آنها یک اتاق قرار دارد. در وسط تالار حوض مرمرینی وجود دارد که نقطه مرکزی آن است .سطوح داخلی عمارت شامل طاق ها، میان طاق ها، مقرنسکاریها و طاقچهها است که تمامی نقوش داخل عمارت مشتمل بر طرح های اسلیمی و گل و مرغ می باشد و در میان تالار یک حوض یکپارچه از سنگ مرمر قرار دارد.
در این رابطه امیر حسین حکمت نیا، مدرس و فعال حوزه گردشگری فارس بر لزوم معرفی دقیق چنین آثاری تاکید کرد و به خبرنگار ما گفت: عمارت های کلاه فرنگی از آثار بسیار زیبا با معماری خاص در استان فارس به ویژه در شهر شیراز است که کهن ترین آن ها قدمت 250 ساله دارد.
به گفته وی، در واقع ساخت این نوع بنا برگرفته از معماری سده های قبل است به طوری که می توان قدمت چنین عمارت هایی در ایران را به قرن 8 هجری قمری نسبت داد.حکمت نیا با بیان این که کریم خان زند در باغ نظر و باغ جهان نما روی کوشک بنا می کند که کاربری تشریفاتی داشته است افزود: این کوشک ها در واقع بناهایی 8 ضلعی بودند که به تبعیت از عمارت تاریخی 8 بهشت در اصفهان در شیراز ساخته شدند.
این مدرس دانشگاه اضافه کرد: در این دوره تاریخی عمارت های متعددی در شیراز ساخته شد که کلاه فرنگی نیز جزئی از آثار محور زندیه محسوب می شود که متاسفانه کمتر مورد توجه گردشگران قرار گرفته اند.
وی در ادامه افزود: یکی از ویژگی های این عمارتها وجود پنجره های بزرگ و رو به باغ است به طوری که در چهار طرف این عمارت حوض های بزرگی دیده می شود که زیربنای عمارت را دو چندان کرده است، حال بگذریم از وجود مقرنس های گنبد شاه نشین ها و حوض وسط بنا که جلوه ای خاصی به این آثار داده است.
این مسئول حوزه گردشگری فارس در ادامه در خصوص نام این بناهای تاریخی نیز گفت: کلاه فرنگی در واقع یک اصطلاح در معماری است، هر چند که کلاه اروپاییان در دوره های مختلف تاریخی 8 ترک بوده است.حکمت نیا در ادامه افزود: عمارت کلاه فرنگی در باغ نظر (موزه پارس) در دوره زندیه محلی برای حضور سفرای خارجی بوده است و پس از مرگ کریم خان نیز به آرامگاه وی مبدل شد اما این بنا در پهلوی به سربازخانه تغییر کاربری پیدا کرد و در سال 1315 نیز به نخستین موزه خارج از پایتخت تبدیل گشت.
وی در خصوص عمارت کلاه فرنگی و باغ جهاننما نیز گفت: در واقع جهان نما یکی از باغ های تاریخی شیراز است که بنابر اسناد تاریخی موجود در قرن 8 هجری قمری نیز باغی آباد بوده و کریم خان زند حدود 250 سال قبل عمارت هشت ضلعی در وسط آن بنا میکند و با توجه به این که از مرکز شهر دور بوده است به محل گذران اوقات فراغت وکیل الرعایا تبدیل میشود.
حکمت نیا ادامه داد: این عمارت ها به رغم قدمت و پیشینه تاریخی که دارند در حال حاضر همچنان پابرجا هستند.داستان ها و اتفاقات مهم تاریخی که در این بناها رخ داده است برای گردشگران جذاب می باشد، از این رو جا دارد که گردشگران داخلی و خارجی که به شیراز سفر می کنند، از این بناها دیدن کنند و با این آثار بیشتر آشنا شوند.
46
