فناوری که آمده بسیاری از آداب و رسوم را از میان برده است. شاید حالا دیگر، عطر خشت آب خورده عصرهای ماه رمضان در کوچه پس کوچههای باریک بافت قدیم شیراز، وضو گرفتن در حوض میان حیاطِ خانه ها و امامزاده ها و هزار و یک رسم و رسوم دیگر شاید تنها در خاطره ها باشند؛ یا نهایتا در کتاب های مردمشناسی. اینکه چرا این رسوم از میان رفته، می تواند نتیجه تغییر ساختارها و کارکردهای جامعه باشد؛ چه اینکه به باور دکتر منصور طبیعی، رئیس بنیاد فارس شناسی و استاد جامعهشناسی دانشگاه شیراز «در یک جامعه پویا وقتی رسومی از میان میروند، رسوم دیگری جایشان را می گیرند». اما هر چه که هست او هم تاکید دارد که برای پویا ماندن جامعه باید «تکثر فرهنگی و تفاوتها» را حفظ کرد. این است که در این گزارش نخست نگاهی میاندازیم به برخی آداب مردم فارس در رمضان سال های دور و چرایی از میان رفتنشان.
رسم بود که...
در سال های دور، ماه رمضان همان اندازه آداب و رسوم داشت که نوروز. رسم بود مردم خانه تکانی می کردند و گرد و غبار را از وسایل
خانه ها می زدودند.
حتی رسمی همچون سیزده به در هم داشتند تا پیش از آمدن ماه مبارک، اعضای خانواده با هم به دامن طبیعت بروند و اگر کدروتی است، به این شیوه زدوده شود. بعد هم می رسیدند به مراسم «کلوک اندازون» که در آخرین جمعه ماه شعبان برگزار می شد. به این ترتیب، مردم به دامان طبیعت، گردشگاهها، کوه و باغها رفته و به تفریح و شادی میپرداختند تا اگر در بین افراد فامیل کدورتی وجود دارد در مراسم کلوکاندازون و پیش از آغاز ماه مبارک رمضان این کدورتها از میان برود.
البته رسم بود و هنوز هم رسم هست که از یک روز پیش از آغاز ماه روزه می گرفتند و رسم بر این بوده که مردم در ماه رمضان با یک ساز مخصوص سحر بیدار میشدند این رسم هنوز هم در برخی شهرستانها وجود دارد اما هرچه فناوری بیشتر پیشرفت می کند، کمتر نیاز به استفاده از چنین سازهایی احساس می شود.
خواندن مناجات با صدای بلند در پشت بام ها منازل و مساجد و کوچه ها و گذرها ازدیگر رسوم مردم مناطق مختلف فارس است که از نخستین روز ماه مبارک رمضان به صورت خودجوش توسط افراد با سواد در محلات انجام می شده تا مردم محله بتوانند در زمان سحر بیدار شوند که هنوز هم این رسم دیرینه در برخی از محله های شهرهای استان از جمله شهرستان جهرم و شیراز برگزار می شود.در این ماه مردم جنوب فارس هم در مسجدها، خانه ها، پارکها، حتی سایهسار دیوارها و درختان، به صورت فردی قرآن می خوانند که برخی افراد در این ماه بیش از 30 دور قرآن را ختم
می کنند.مردم شیراز اعتقاد دارند در روز اول ماه مبارک رمضان به زیارت امامزادگان واجب التعظیم این شهر از جمله حضرت احمدبن موسی شاهچراغ(ع)، سید علاءالدین حسین(ع)، سید میر محمدبن موسی(ع) و علی بن حمزه(ع) بروند که برخی از خانواده ها نیز نمازهای مغرب و عشا را در این حرم ها اقامه و روزه خود را باز
می کنند.خوردن سحری و افطاری دسته جمعی در خانه یکی از بزرگان فامیل و رسم سفره افطاری دادن و میهمان کردن فامیل در هر وعده افطاری از دیگر رسوم مردم فارس در ایام ماه مبارک رمضان است که با انگیزه و شور خاصی اجرا میشده و هنوز هم ادامه دارد.
میهمان شدن بر سر سفره افطار و افطار کردن دستهجمعی در شهر شیراز در فصل تابستان در فضاهای سبز و پارکها برگزار می شود که این یک رسم منحصر به فرد مردم این خطه است.میزبان در سفره افطار با پخت غذاهای ویژه این ماه به استقبال میهمانان روزه دار خود می رود که عموم مردم استان فارس و شیراز، روزه خود را با انواع عرقیات گرم مانند گاوزبان، طارونه، نسترن، بهارنارنج، گلاب و یا شیر و خرما باز میکنند.
در ماه رمضان غذاهای ویژهای از جمله قنبرپلو، کلمپلو، کوفتههلو ، آش ماست، آش رشته، کوکو سبزی، نان و پنیر و سبزی، نان گتک، یوخه، نان چایی، ترحلوا، رنگینک، انواع حلواها و زولبیا بامیه شیرازی پخته شده و در سفره های افطاری روزه داران استان فارس دیده می شود.
از ابتدای ماه مبارک رمضان تا 15 رمضان و تولد امام حسن (ع)، دید و بازدید و جشن در فارس رواج دارد.
می رسیم به «روز والون». روز والون، رسم زیبای شیرازیها در ماه رمضان است که براساس این رسم خانواده تازه داماد در سینیهای مخصوص انواع شیرینی، نبات، نقل و افطاری برای خانواده عروس میفرستند.
زمان رفت و آمد و حضور مردم در شهرها و به ویژه شیراز برگرفته از زمان افطار و اذان مغرب و عشا است. مردم شهرهای مختلف فارس ساعتی مانده به غروب آفتاب، در خانهها جمع میشوند و گرد سفره افطار جمع می شوند و دعای ربنا را گوش می دهند و قرائت می کنند و با اذان روزه خود را باز می کنند.یکی از نکات جالب در آداب و رسوم ماه رمضان شهر شیراز و برخی از شهرستانهای فارس شبزندهداری در مساجد است که این رسم قدیمی با حضور روزه داران به ویژه جوانان در همه شبهای ماه مبارک رمضان انجام
می شود.این رسم در حال حاضر در تعداد اندکی از مساجد شهر شیراز برگزار می شود اما سالهاست که مومنان شب های ماه رمضان را در این مساجد احیا می گیرند و به قرائت قرآن، دعاهای ابوحمزه ثمالی، جوشن کبیر و دعاهای ویژه ماه رمضان می پردازند.در ماه رمضان مساجد استان فارس و شهر شیراز تکاپوی بیشتری دارد و مردم به همت بزرگان محل در مساجد هر منطقه اقدام به تهیه بسته های غذا کرده و آنها را بین نیازمندان توزیع میکنند تا در این ماه هیچ سفره ای
خالی نماند.در شب های قدر هم مردم اغلب به مسجدها و به ویژه حرم امامزادگان واجبالتعظیم از جمله سید علاءالدین حسین (ع) و شاهچراغ (ع) می روند. برپایی شب های احیا در منازل، مساجد و تکایا و حسینیه ها در فارس مرسوم است که مردم در شهر شیراز از غروب آفتاب تا صبح در حرم های مطهر امام زادگان حضور می یابند و به مناجات و در شب های قدر به عزاداری می پردازند و در زمان سحر نیز نذری و بستههای غذا را بین شب زنده داران توزیع می کنند، سحری می خورند و به اقامه نماز می پردازند.
رسم جمعه الوداعی، رسم جالبی است که تنها در شیراز برگزار میشود. بانوان شیرازی در جمعه پایانی ماه رمضان پس از راهپیمایی روز قدس به مسجد فتح و مسجد جامع عتیق شیراز رفته و دعا کرده و قرآن میخوانند و حاجات خود را از خداوند طلب می کنند.عید سعید فطر پس از یک ماه روزه داری در بین مردم استان فارس به ویژه مناطق جنوبی استان، جایگاه و منزلت ویژه ای دارد که مردم فارس و شیراز پس از برگزاری نماز مخصوص عید فطر و دعای وحدت به منزل بزرگترها رفته و صلهرحم به جای
میآورند.
در جریان تغییر و تحول
هنوز بسیاری از رسوم گذشته به قوت خود باقی است؛ برخی رسوم که نزدیک بود به فراموشی سپرده شود، همچون جمعه الوداعی، با تلاش تولیت آستان های مقدس در شیراز در حال زنده سازی است.
ولی واقعیت این است که برخی از این رسوم، مانند کلون اندازون، روز والون و... یا فراموش شده، یا در حال
فراموشی است. منصور طبیعی، رئیس مرکز فارس شناسی و استاد جامعه شناسی دانشگاه شیراز به «خبرجنوب» می گوید که جامعه یک موجود پویا است و در جریان تغییر و تحولات، برخی آداب و رسوم از میان می روند و رسوم تازه ای جای آنها را می گیرند: «باید این آداب را نگهداری کنیم؛ آداب مانند زبان هستند که ممکن است در طول زمان دچار تغییراتی شوند و آنچه مهم است این است که این آداب را شناسایی و آنها را نگهداری کنیم؛ در عین حال در جامعه همیشه آداب تازه ای شکل می گیرند که کارکرد متناسب با زمان
دارند».
او ادامه می دهد: «برای نمونه در گذشته رسم این بود که مردم خبر می دادند ماه رمضان از راه رسیده یا در سحرگاه همدیگر را از خواب بیدار میکردند ولی امروزه با پیشرفت فناوری و انفجار اطلاعات، فناوری این کارکرد را به عهده گرفته است. چیزی که اهمیت دارد این است که با توجه به کارکردهای مثبت و منفی پدیده های اجتماعی، فرهنگ خود را به گونه ای معماری کنیم که از بیشترین کارکردهای مثبت بهره بگیریم. ما نمی توانیم جلوی تغییرات فرهنگی را بگیریم ولی می توانیم تغییرات فرهنگی را در مسیر درستی قرار
دهیم».نکته دیگری که شاید بتوان آن را در همین چارچوب تحلیل کرد، تفاوت فرهنگی در ماه مبارک رمضان
است. ماه مبارک رمضان در سراسر کشورهای اسلامی، یک معنا و مفهوم دارد ولی در آن آداب و رسوم متعددی شکل گرفته است؛ به باور دکتر طبیعی، بسیاری از این رسوم در طول زمان سینه به سینه منتقل شده و از آنجا که مورد تایید علما قرار گرفته است، در هر منطقه آداب و رسوم خاصی پدیده آمده است. او می گوید: «در آداب ماه مبارک رمضان شاهد نوعی از بومی گرایی
بوده ایم. این تفاوت ها در آداب و رسوم همان گونه دیده میشود که مثلا در فرهنگ غذا در نقاط مختلف وجود دارد.
چیزی که اهمیت دارد این است که اتفاقا نگذاریم تفاوتها از میان برود. این تفاوت ها میتواند یک فرصت باشد؛ به شرط اینکه آنها را شناسایی کرده و به خوبی آنها را به کار ببریم».
48
