اقتصاد گردشگری؛ تولید ثروت با بازآفرینی گرمابه‌های سنتی شیراز

کهن شهر تاریخی شیراز چون دیگر شهرهای ایران زمین دارای پیشینه ای پر افتخار و فرهنگی غنی و پربار است و در میان دیگر شهرهای پرافتخار ایران دارای مقامی ارزشمند است که با فرهنگ خاص خود به مهربانی، مهمان نوازی و جهان دوستی ، زبانزد خاص و عام است.

در این نقطه از جغرافیای ایران زمین یا بهتر بگوییم سرزمین نجیب زادگان، از عهد باستان تا عصر حاضر ، سنت های دیرین نیاکان و گذشتگان ما به یادگان زمان کنونی و اذهان مانده که پاسداری و باز زنده‌سازی آن ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

یکی از این سنت های نیکو نیز فرهنگ حمام و آیین ها و مراسم های مرتبط با با آن در کالبد گرمابه های سنتی شهرها بوده اند با توسعه شهرنشینی و تغییر در سبک زندگی شهروندان ، این فرهنگ و عنصر معماری در خدمت آن یعنی گرمابه های سنتی ؛ در نظام شهرسازی و سازمان اجتماعی شهرها دستخوش تغییر و تحول شده اند که ضرورت این جستار بر آن است که اهمیت و ضرورت بازبینی و بازتعریف این موضوعات مهم را با معرفی و ارائه درستی از آن به مدیریت شهری شیراز به نقش حساس گرمابه های سنتی در فرهنگ ، اجتماع و صنعت گردشگری جهانشهر تاریخی شیراز بپردازد.

آب در فرهنگ ایرانیان بیانگر تقدس است و این عنصر حیاتی از بدو تولد ، جریان زندگی و تا مرگ که به نوعی نماد زندگی و مرگ است با جامعه و مردم نیز سر و کار داشته است . روایت های مختلفی از آن توسط مورخان و دیگر ناقلان عرصه فرهنگ در قالب اسناد مکتوب و شفاهی آورده شده است ؛ در هر صورت آب در تطهیر روح و جسم انسان ها نقش مهمی دارد و گرمابه ها نیز به واسطه وجود عنصر آب و فرهنگ حاکم بر آن ، معنی پیدا می کند که جدا از پاسخگویی به عملکرد حمام ، به آیین ها ، رویدادها و مناسک مختلفی پرداخته می شود .

به عنوان مثال مناسک گذر در واقع رویدادی مرتبط با دوران گذر انسان از یک مرحله به مرحله دیگر اعم از تولد ، بلوغ ، ازدواج و مرگ بوده است که علاوه بر تاکید این آیین در ادیان مختلف ، در سنت زندگی ایرانیان نیز نقش اجتماعی ایفا کرده که متاسفانه در عصر حاضر این موضوع در فرهنگ ما کم رنگ شده است.

فرهنگ حمام یکی از داشته های ارزشمند و با هویت ایرانی در دوره های مختلف تاریخی ایران است که پس از اسلام هم به دلائل بهداشتی ، دینی و اجتماعی همچون گذشته به آن توجه ویژه ای شده است که مظاهر آن در بناهای عمومی همچون گرمابه در زندگی و فرهنگ مردمان آن دوران ، تجلی یافته بود که با تغییرات یا انقطاع فرهنگی اجتماعی ، نیازهای جدید جامعه شهری و از همه مهم تر محدودیت های زندگی نوین در شهرسازی معاصر ما ؛ کاربرد این بنا در عصر حاضر به انزوا رفته و ما اکنون نیز می توانیم ضمن احیای معماری گرمابه های سنتی ، به استمرار فرهنگی این مرز و بوم نقش و جانی دوباره ببخشیم.

اهمیت و جایگاه گرمابه در بافت تاریخی شهرهای ایران چون شیراز، کرمان، یزد، اصفهان و ...  همچنین جایگاه آن در زمینه های اجتماعی ، فرهنگی و گردشگری نیازمند توجه است که سرمایه گذاری بر روی آن می تواند مورد توجه علاقه مندان گردشگر و شهروند قرار بگیرد . خاطرنشان می‌شود که در دهه های اخیر سیاست هایی چون تغییر کاربری به موزه ، چایخانه و قهوه خانه سنتی مد نظر بوده که با یک نگرش جدید در این فرآیند ، می تواند منجبر به احیا  و باز زنده سازی و کاربری اصلی آن نیز با رویکرد خاص گردشگری اصلاح شود.

مطالعات گوناگونی از پیشینه گرمابه ها در متون تاریخی از زمان سلیمان نبی، بقراط پزشک نامور یونانی و زکریای رازی یافت شده است که به نیازهای مردم نسبت به امورات مختلف پزشکی ، صحه بر مطلب و واقعیت امر می گذارند.

شیراز نیز در دوران مختلف تاریخی نظیر دوران زند که کریمخان زند ، وکیل الرعایا مردم اقدام به اصلاحات و تلاش در زمینه های عمرانی و آبادانی این شهر کرده؛ مجموعه بناهایی را با معماری خاص در شهرسازی آن زمان به استفاده عموم و برگی زرین از آن دوره تاریخی به یادگار گذاشت که گرمابه وکیل یکی از آن بناها قلمداد می‌شود.

این گرمابه نیز که سرآمد گرمابه های تاریخی آن زمان محسوب می شود، در کنار گرمابه یا اصطلاح حمام های تاریخی کاخ اندرونی کریمخانی ،  خانی ، صدآباد ، نظرعلیخان و ...در گذر زمان ، پس از نشستن گرد و غبار فراموشی بر آن در دهه های گذشته مرمت شد و با تغییر کاربری بر اساس طرح احیاء به زورخانه ، سپس سفره خانه و در نهایت به عنوان موزه تا به اکنون فعال است.

گرمابه ها نیز به علت اینکه یکی از فضاهای اصلی شهرهای ایرانی در دوران مختلف از جمله دوره اسلامی  بوده اند با نظر به اسناد و منابع تاریخی معماری و شهرسازی نظیر دانش نامه ، اشعار ، سفرنامه ها ، وقف نامه ها و روایت ها می توانند مورد توجه بشتری قرار بگیرند .

به عنوان مثال با مراجعه به سروده های شاعران مختلف که از آشناترین بخش های زندگی تا غریب ترین گمشده های زندگی روزمره مردم زمانه خود آگاهی داشته اند به اطلاعات غنی و ارزشمندی از داستان های اتفاق افتاده در این عنصر معماری در شهر دست پیدا خواهیم کرد که با مضامین و ادبیاتی گوهربار در قالب برنامه نقالی ، توسط هنرمندان شیرازی ،  قابلیت ارائه به علاقه مندان گردشگر را دارد.

تصویر نقش بسته بر اذهان گذشتگان ما به گرمابه ها ، با مضمون و نمادی از آتش جهنم و عالم دوزخ ، همراه بوده است که به نوعی انسان را از ناپاکی ها می زداید ، جسم او را پاک می کند و همانند سنت عارفان اهل طریق با قرار گرفتن در این بنا و سپری کردن مدت زمانی با آداب و رسوم خاص ؛ روح خود را از ناپاکی ها می رهاند و به نوعی آن را تسکین و آرامش می دهد.

ایرانیان نیز افتخارشان به زیست بوده و شادی و سرور ، بخش جدایی ناپذیر این فرهنگ و تمدن که همواره گرمابه های سنتی ما ، در قالب موسیقی در انواع مختلف آن ، نقش آفرینی داشته که این موضوع نیازمند پژوهشی عمیق و نگاهی گسترده در نوع برخورد ما با این هنر بومی و ارائه برنامه هایی شاد در این خصوص است.

نگارنده بر این نگاه تاکید دارد که با توجه به نظام شهرسازی حاکم بر دوران تاریخی ما در شهر تاریخی شیراز و این مهم که شهر در درون خود بر نظام محله ای محوری و عرصه قلمروهای همگانی تکیه داشته است و این محله ها در مقیاس محدود به خود و قلمروهای همگانی در مقیاس شهری و فرا شهری با عناصر در گیرنده خود نظیر خانه ، بازار ، مسجد ، گرمابه ، آب انبار ، سرا و کاروانسرا ، امام زاده ، حسینه ، معابر و ...مواجهه بوده است که ذکر این موارد ما را به فهم درستی از تعریف شهر تاریخی شیراز می رساند.

با درک صحیح  از مفهوم شهر تاریخی شیراز به اهمیت هر یک از عناصر تشکیل دهنده معماری و شهرسازی آن پی خواهیم برد که در این میان گرمابه های سنتی نیز ، عنصر شاخص شهر تاریخی محسوب می شود و با یک برنامه ریزی مناسب و طرح هدفمند این قابلیت وجود دارد که این بناها با کاربری حمام عمومی و رویدادهای مرتبط با آن نقش ویژه ای در صنعت گردشگری داشته باشد.

تولید ثروت با بازآفرینی گرمابه های سنتی ، سرمایه گذاری سودمندی را در زمینه اقتصاد گردشگری ، فرهنگی اجتماعی و نظام شهرهای تاریخی ما در بر خواهد داشت.

به قلم: سعید زحمت کشان پژوهشگر و فعال حوزه مدیریت شهری