ماجرای کوئید-۱۹ از ابتدای آن فارغ از آمار و ارقام ابتلا و مرگ، داستان سلامت و چالش‌های این مفهوم در عرصه‌های متفاوت جامعه انسانی است.از لحظه آغاز شیوع کرونا، با تاملی بازاندیشانه و انتقادی می‌توان به وضوح مشاهده کرد که هرچند امروز دانش پزشکی در اوج توانمندی خود در تشخیص یک تهدید بالقوه ویروسی برای جامعه قرار دارد و به درستی حضور بیولوژیکی این ویروس را در چین تشخیص می‌دهد، اما با سد مستحکمی در مقام ساختارهای اجتماعی برخورد می‌کند و نتیجه آن تهدید و بازداشت تیم پزشکی و تاکید بر نوعی پنهان‌سازی ایدئولوژیک می‌شود و این آغاز بحرانی جهانی است.
سال‌های اخیر در ارتباط با سلامت، یکی از نقدهای اصلی جامعه‌شناسی و البته رشته‌های دیگر همچون انسان‌شناسی پزشکی این است که تقلیل سلامت به امری اقتصادی-سیاسی که حاصل پزشکی‌شدن سلامت است، می‌تواند تبعات آسیب‌شناختی غیر قابل جبرانی برای اعضای جامعه و همچنین اقتصاد و سیاست و حتی مذهب داشته باشد.
اپیدمی کوئید-۱۹ که دیگر شاید باید آن را یک پاندمی (همه‌گیری جهانی) نامید، در واقع حاصل تقلیل سلامت به عنوان امر اجتماعی به سایر ساحت‌های حیات بشری است که حاصل و پیامد پزشکی شدن مقوله سلامت است. برای فهم چرایی این موضوع تنها تبیین صحیح از بطن تاریخ اجتماعی جهان حاصل خواهد شد که به تمامی در کادر این یادداشت نمی‌گنجد.
بررسی سبک زندگی، سبک تغذیه، شیوه‌های حکمرانی و مهم‌تر از همه امتداد نگاه سودانگارانه به تمامی ابعاد اجتماعی حیات انسانی، از جمله سلامت پاسخ به چرایی وضعیت کنونی است. لازم به ذکر است که سیستم ایمنی بدن به عنوان مهم‌ترین سد دفاعی در برابر ویروس‌های کرونا به شدت متاثر از تغذیه، سبک زندگی، نابرابری اجتماعی و میزان استرس و اضطراب اجتماعی است.
و اما در حال حاضر مهم‌ترین راهکار ارائه شده توسط جامعه پزشکی برای مدیریت این پاندمی توصیه‌های پیشگیرانه است که به تمامی مبتنی بر فهم اجتماعی سلامت قرار می‌گیرند، در حالیکه جامعه از توانمندی لازم برای درک متقابل این پیام‌ها و ارائه واکنشی متناسب برخوردار نیست. چالش‌های اقتصادی که بخش کثیری از جامعه ایران را در مشاغل مختلف به ویژه در ایام رونق اقتصادی نوروز باستانی شامل شده است و ناتوانی دولت برای ارائه بسته‌های حمایتی؛ چالش‌های سیاسی که مهم‌ترین آنها زوال اعتماد نهادی به عنوان یکی از اصلی‌ترین مولفه‌های سرمایه اجتماعی برای مدیریت یک جامعه است؛ چالش‌های مذهبی که در حوزه فردی و نهادی منجر به ناکارآمدی سیستم حکمرانی در تصمیم‌سازی و اجرای پروتکل‌های بهداشتی شده است و نزدیک‌ترین چالش شاید شکاف عظیم نابرابری در حوزه سلامت است که هم در دل سیستم بهداشتی (شکاف طبقه پزشکان و کادر درمانی) قرار دارد و هم در توزیع ناموزون خدمات بهداشتی و دسترسی طبقات مختلف اجتماعی به این خدمات، همگی سبب شده تا کوئید-۱۹ امروز خود را به مفهوم بحران اجتماعی نزدیک و نزدیک‌تر کند.
بحرانی که بخش مهمی از آن نه از ویروس SARS-CoV-۲ که از کیفیت و کمیت عکس‌العمل جامعه در رده‌های مسئولین و مردم ناشی شده است. در این میان یکی از آسیب‌زاترین موارد در مواجهه با این داستان رنج‌آور، استفاده از ادبیات حماسی و تلاش برای تقلیل دانش و عملکرد تخصصی کادر درمانی به ارزش‌هایی چون ایثار و فداکاری است.
باید یادآوری کرد که این ارزش‌ها جایگاه والایی در حیات اجتماعی انسان‌ها و جوامع دارند؛ اما استفاده نابهنگام از چنین ادبیاتی می‌تواند منجر به واقعیت‌گریزی (تلقی قرنطینه به عنوان امری قرون وسطایی)، سطحی نگری (آگاه‌سازی غیر تخصصی بدنه اجتماعی و رونق تئوری‌های توطئه) و در نهایت تصمیم‌سازی‌های ضربتی (همچون طرح ابتدایی خانه به خانه و اخذ رویکردی حماسی)شود که پیامد آن چیزی جز گسترش ابعاد این اپیدمی و افزایش عمق پیامدهای آن برای جامعه نخواهد بود.
در چنین شرایطی اولین قدم برای عبور از این مساله، پذیرش واقعیت موجود به عنوان امر اجتماعی نیازمند مدیریت و تلاش برای آگاه‌سازی تخصصی و میان‌رشته‌ای بدنه اجتماعی از وضعیت کنونی است، که البته جامعه مدنی در شبکه‌های اجتماعی مجازی تا حدود بسیاری در این مسیر تلاش کرده است.
در مرحله بعد می‌بایست از پتانسیل‌های موجود در معاونت بهداشت و درمان، مراکز و پایگاه‌های سلامت، و توانمندسازی جامع و یکپارچه نیروهای داوطلب (با تکنولوژی‌های غیرحضوری) در برپایی مراکز سیار، برای مدیریت هراس و تبدیل آن به مدیریت احتیاط پیشگیرانه و به تبع آن کاهش بار وارد بر بیمارستان‌ها استفاده کرد؛ بنابراین با رسمیت دادن به اپیدمی کوئید-۱۹ به عنوان یک فرآیند اجتماعی بی‌شک مدیریت این رخداد می‌تواند ابعاد آسیب‌زای بسیار محدودتری را برای جامعه در پی داشته باشد.
در انتها با یادآوری مشاغل متضرر، نیروهای کار منفعل شده، هزینه‌های بدون پاسخ تحمیل شده به خانواده‌ها این سوال را باید پرسید: اگر سلامت به عنوان امری اجتماعی تعریف شده بود و آن را به امر سیاسی-اقتصادی تقلیل نمی‌دادیم، آیا امروز با چنین بحران‌هایی در حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی و بهداشتی ومواجه بودیم؟
** به قلم علی عربی استاد دانشگاه، متخصص جامعه‌شناسی - بررسی مسائل اجتماعی ایران
