یکی از مراسمی که در ایام محرم در شهرستان جهرم برگزار می‌شود، تعزیه‌خوانی است که به غیر از یک تصویر و چند سخن از محققان، اطلاعاتی بیشتر راجع به پیشینه تعزیه جهرم در دست نیست.
درباره پیشینه تعزیه در جهرم گمانه‌زنی‌های مختلفی وجود دارد. تصویری متعلق صدسال پیش مربوط به اجرای تعزیه در مسجد امام حسین(ع) جهرم وجود دارد که اگر درستی انتساب آن را بپذیریم گویای این است که این هنر در گذشته در جهرم مورد توجه بوده است، هرچند اگر نسخه‌ای از مجالس تعزیه مربوط به گذشتهٔ جهرم در دست بود، بهتر می‌شد در این باره اظهار نظر کرد. در این تصویر چهار نفر در اطراف معین‌البکاء یا راوی تعزیه ایستاده اند و همگی لباس کامل مخالف‌خوانان و موافق‌خوانان، سپر و کلاهخود و زره و شمشیر و خنجر حمایل دارند.
به کسانی که نقش افراد محبوب داشته اند، موافق خوان و به دارنده نقش افراد ناجور و شرور ، مخالف خوان می گفتند.
نشانههایی از پیشینه تعزیه در جهرم
درباره تعزیه جهرم در هیچ یک از کتاب‌های تالیف‌شده درباره جهرم سخن گفته نشده است در حالی که یک پژوهشگر تعزیه کشور گفته(۱۳۹۷/۰۷/۲۸) ظاهراً تعزیه‌خوانان جهرم در گذشته شهرتی داشته‌اند به گونه‌ای که نام یکی از آنان در یکی از نسخ تعزیه آمده است.
اسدالله علی‌عسکری رنانی معتقد است در قدیم عمدتاً مخالف‌خوانان تعزیه استادانی بودند که موافق‌خوانان را تعلیم می‌دادند و مخالف‌خوانی در تعزیه بسیار دشوار بوده است. وی با ذکر بیتی از تعزیه "دیر راهب" که اشاره به ابن‌سعدخوانی در جهرم دارد به این موضوع اشاره کرد:
ابن‌سعد از شهر جهرم شیخ ابوطالب که هست
مرشد صاحب فنون استاد بر نوحه‌گران
این بیت که در یکی از نسخ تعزیه جهرم آمده است، اثبات می‌کند که جهرم نیز در گذشته صاحب تعزیه بوده است.
در جای جای تعزیه، مخالف‌خوان‌ها، موظف به خواندن بحر طویل‌ها بودند که حفظ کردن آنها در حالی که سوار بر اسب در حال اُشتُلُم‌خوانی بودند، سخت به نظر می‌رسد و کار هر کسی نبود. همچنین در اجرای بحرطویل‌ها، مخالف‌خوان‌ها برای تأثیر کلامشان، باید متوجه می‌بودند که کجا آن را قطع کرده یا کجا شروع کنند.
نکته دیگر آنکه مخالف‌خوانان جهرمی به اندازه‌ای شهرت داشتند که برخی در کنار نام واقعی خود پسوند شمر، یزید یا ابن‌سعد را داشتند، یکی از این مخالف‌خوانان مشهور جهرم که نامش به یادها مانده مرحوم مَسینِ شمر(محمدحسین شمر) بود که به دلیل اجرای عالی نقش شمر در تعزیه‌ها با لقب شمر در جهرم معروف شده بود. با توجه به این نشانه‌ها به نظر می‌رسد مخالف‌خوانان تعزیه در جهرم در فن خود بسیار ماهر بوده‌اند.
احمد جولایی، پژوهشگر تعزیه اهل بوشهر نیز در سخنرانی خود با نام «ارزش ادبی نسخ تعزیه ایرانی» در سال ۱۳۸۹، از وجود نسخ تعزیه در جهرم سخن گفته بود.
همچنین با توجه به نوحه‌های متعدد جهرمی‌ها در گذشته به نظر می‌رسد علاوه بر سرودن اشعار از اشعار شاعران گذشته به ویژه شاعران دوره صفوی و قاجار نیز در عزاداری‌های جهرم استفاده می‌شده است.
به نظر می‌رسد با دلایل مختلفی چون مخالفت برخی مذهبیون با برگزاری تعزیه در جهرم یا فرمان رضاشاه پهلوی بر ممنوعیت اجرای تعزیه در کشور و...، این هنر عامیانه در جهرم برای مدتی نسبتاً طولانی به فراموشی سپرده شد و به جای آن، هنر تئاتر و نمایش تا زمان پیروزی انقلاب در جهرم رونق گرفت.
بعد از انقلاب، با حضور قناعتیان، مدیر وقت اداره فرهنگ و ارشاد جهرم، جرقه کوچکی در تعزیه جهرم روشن شد. وی برخی اسباب و وسایل تعزیه چون کلاهخود و سر و لباس و... را برای اجرای نمایش تعزیه فراهم و از بازیگران پیشکسوت قدیم تئاتر جهرم برای انجام تعزیه دعوت کرد.
در دوران اخیر اما تعزیه در شهر جهرم رونقی یافته است و در انجمن‌های نمایش، گروه‌های مختلف تعزیه، در جوار بقاع متبرکه و امامزادگان یا در دانشگاه‌های جهرم، این گونهٔ نمایشی اجرا می‌شود.
گروه‌های تعزیه‌ای نیز هستند که هرسال معمولاً همزمان با ۱۳ محرم در این شهرستان یکی از مجالس تعزیه متعلق به روز عاشورا را در جوار مرقد حضرت آیت‌الله سید عبدالحسین نجفی(ره) مشهور به مقبره خاندان آیت‌اللهی، برگزار می‌کنند. این تعزیه همراه با حرکت دسته‌های عزاداری از محله‌های مختلف جهرم و مراسم خاکسپاری نمادین شهدای کربلا به سمت این بقعه برگزار می‌شود.
سایر محلات جهرم نیز هر ساله در سومین روز از شهادت امام حسین(ع) در قالب دسته‌های عزاداری و سینه‌زنی به طرف مقبره مرحوم آیت‌الله سید عبدالحسین نجفی لاری حرکت و ارادت خود را نسبت به خاندان اهل بیت(ع) اظهار می‌کنند.
مقاتل خوانی
شیوه‌های عزاداری نمایشی و نمادین در گذشته جهرم به اشکال مرثیه‌خوانی با استفاده از مقاتل جودی و جوهری بوده است.
دو کتاب جودی و جوهری از جمله مقاتل معروفی بودند که در ایام محرم و صفر در جهرم در مجالس روضه و عزاداری امام حسین(ع) قرائت می‌شدند. این دو کتاب مصور بودند و منظومه‌هایی درباره واقعه عاشورا بودند. ارزش این دو کتاب در جهرم به اندازه‌ای بود که در کنار قرآن و مفاتیج نگهداری می‌شدند.
کتاب جودی و مقتل جودی جودی از میرزا عبدالجواد جودی خراسانی(درگذشته ۱۳۰۱یا ۱۳۰۲ق)، از شاعران شیعه و مرثیه‌سرای قرن سیزدهم هجری قمری است که در اشعارش از سعدی و حافظ تاثیر گرفته بود.
جودی علاقه فراوانی به اهل بیت و پیامبر و سرودن مرثیه برای آنان داشت. او هنگام خواندن این مرثیه‌ها گریه می‌کرد و دیگران را هم به گریستن دعوت می‌کرد. مرثیه‌های او در مردم شور و هیجانی به‌پا می‌کرد و کوچک و بزرگ آنها را می‌خواندند و از بر می‌کردند. مداحان اهل بیت نیز اشعار او را در مجالس حسینی می‌خواندند. شاید کمتر کسی است که بداند شعر معروف «او می‌دوید و من می‌دویدم» در مدایح عاشورایی در واقع سروده جودی خراسانی است:
او می‌دوید و من می‌دویدم
او سوی مقتل، من سوی قاتل
او می‌نشست و من می‌نشستم
او روی سینه، من در مقابل
او می‌کشید و من می‌کشیدم
او از کمر تیغ، من آه باطل
او می‌برید و من می‌بریدم
او از حسین سر، من غیر از او دل
دیوان جودی در حدود سه هزار بیت (شامل قصیده، مثنوی، مرثیه و نوحه‌های سینه‌زنی) شده و آقا بزرگ طهرانی نیز در الذریعه از دیوان و مقتل فارسی جودی خراسانی یاد کرده است.
کتاب جوهری یا «طوفان البکاء فی مقاتل الشهداء» از معروف‌ترین مقتل‌های فارسی و به نثر و نظمی روان و استوار از شاعری به نام جوهری هروی است که آن نیز سال‌ها مورد توجه ذاکران و مداحان اهل‌بیت در جهرم و سایر نقاط کشور بوده است. این مقتل مورد استفادهٔ عامه در سدهٔ ۱۳ و اوایل سده ۱۴ بوده که به نام جوهری نیز مشهور بوده است و بخش کوتاهی از کتاب به زندگانی مختار و برخی موضوعات دیگر می‌پردازد. در دوره قاجاریه از این کتاب در تعزیه استفاده می‌شد. تعزیه‌سازان و تعزیه‌خوانان دوره قاجار برخی اشعار و قطعات این کتاب را عیناً و یا با اندکی تغییر در نسخه‌های تعزیه‌ها می‌آوردند.
ابراهیم جوهری هروی یا جوهری هراتی(درگذشته ۱۲۵۳قمری) ملقب به افصح‌الشعراء، نویسنده کتاب طوفان البکاء فی مقاتل‌الشهداء و بحر طویل بوده است. بحر طویل جوهری شامل هشت بند، بند اول و دوم در حمد پروردگار، بند سوم در نعت پیامبر، بند چهارم، در مدح علی، بند ششم و هفتم و هشتم در وصف خود است.
تشییع جنازهٔ نمادین شهدای کربلا یا طایفهٔ بنی‌اسد
در جهرم از گذشته‌های دور تشییع پیکر شهدای کربلا به صورت سنتی و نمادین در روز سیزدهم محرم از کوی علی‌پهلوان با خواندن نوحه و سینه‌زنی به طرف مقبرهٔ خاندان آیت‌اللهی معروف به مقبره یا قبرآقا انجام می‌شد. عصر روز سوم شهدای کربلا یا سیزدهم محرم اهالی کوی علی پهلوان یکی از محلات شرقی جهرم(معروف به محلهٔ بالا) بنا بر سنتی دیرینه، اغلب به صورت کفن‌پوش با خواندن نوحه و سینه‌زنی، نعش‌هایی را با خود حمل می‌کردند و با در دست‌داشتن بیل و کلنگ و بوریا(به نشانهٔ تنهٔ نخل که پیکر مطهر امام حسین(ع) با آن حمل شد) در روز عاشورا به صورت مراسم خاکسپاری شهدای کربلا را انجام می‌دادند. افراد این دسته همچنین گاهی سوار بر اسب و با لباسی عربی این مراسم را همراهی می‌کردند. به این هیئتی که حالت نمادین و بازآفرینی این واقعه را بر عهده داشتند «طایفهٔ بنی‌اسد» می‌گفتند. این مراسم به این باور برمی‌گردد که معتقدند نخستین قبیله‌ای که بر سر شهدای کربلا حاضر شد و پیکر آنها را به خاک سپرد، قبیلهٔ بنی‌اسد بوده است.
دو تن از مشهورترین اصحاب امام حسین(ع) در واقعۀ عاشورا، از بنی‌اسد بودند؛ مسلم بن عوسجه اسدی و حبیب بن مظاهر اسدی.
همچنین تعدادی از بنی‌اسد در اطراف کربلا زندگی می‌کردند و با دعوت حبیب بن مظاهر تصمیم گرفتند به سپاه امام حسین(ع) ملحق شوند، ولی عمر سعد اطلاع یافت و با فرستادن تعدادی از لشکریان و پس از درگیری مختصری آنها را پراکنده کرد.
برخی از روایات مربوط به واقعۀ کربلا، حکایت از شرکت چند تن از افراد بنی‌اسد در لشکر کوفه داردکه مهمترین آنها حرمله بوده است.
گروهی دیگر از ایشان که احتمالاً اهل شهر کوفه بودند و در آبادی‌های اطراف شهر سکونت داشتند، پیکر شهدای اهل بیت(ع) را دفن کردند. این موضوع چندان شهرت یافته که در نمایش سنتی تعزیه، نمایش ویژه‌ای به تدفین شهدا به دست افراد بنی‌اسد اختصاص دارد.
تدفین نمادین شهدای کربلا توسط قبیلهٔ بنی‌اسد هنوز هم در ۱۳ محرم در جهرم اجرا می‌شود و عزاداران با مداحی و پوشیدن لباس سیاه و علم و کلنگ و... مسافتی را پیاده‌روی می‌کنند. این تشییع نمادین با همین عنوان در برخی مناطق کشور نیز به‌صورت سنتی اجرا می‌شود.
نعش‌گردانی
پیکرگردانی یا تشییع جنازه نمادین پیکر شهدای کربلا در مساجد جهرم نیز برگزار می‌شد و در گدشته با تهیه تابوت‌های نمادین که با انواع پارچه‌های زربفت و سبز و سیاه تزیین شده بود، این پیکرها در مساجد جهرم گردانده می‌شد. این رسم اکنون در جهرم برپا نمی‌شود. اما در شهر خاوران در بخش خفر شهرستان جهرم نیز آیین تشییع نمادین پیکر مطهر شهدای کربلا و امام حسین(ع) در روز ۱۳ محرم و با عنوان «نعش‌گردانی» با سینه‌زنی و تابوتی نمادین ساخته شده از چوب و برگ نخل به نشانهٔ پیکر مطهر امام حسین(ع) برگزار می‌شود. این تابوت را با پارچه‌های سبز و زربفت و سیاه می‌آرایند و بر روی دوش گذاشته و با خواندن اشعار مداحی می‌گردانند.
گروه تعزیهٔ حضرت ابوالفضل(ع) جهرم
تعزیه در تمام بخش‌های چهارگانه‌ٔ جهرم اعم از خفر، کردیان، سیمکان و مرکزی چند سالی است که به همت گروه‌های نمایشی و هیئت‌های مذهبی شهرستان برگزار می‌شود و هنرمندان با اجرای آیین تعزیه به بازسازی واقعه عاشورا و ذکر مصائب اهل بیت(ع) می‌پردازند. در این تعزیه‌ها واقعهٔ کربلا با حضور افرادی که هر یک نقشی از شخصیت‌های اصلی را بر دوش دارند، نشان داده می‌شود. اجرای تعزیهٔ حضرت عباس(ع)، شهادت علی‌اصغر(ع)، شهادت حربن‌یزید ریاحی، امان‌نامهٔ شمر به حضرت عباس(ع)، مناظرات امام حسین(ع) و یارانش با لشکر شمر و نحوهٔ اسارت یاران امام حسین(ع) و... از جمله مجالس تعزیه در شهرستان جهرم است.
گروه تعزیهٔ حضرت اباالفضل(ع) از گروه‌های ثبت‌شدهٔ شهرستان جهرم است که از سال ۱۳۸۸ حدود یکصد نفر به عنوان بازیگر، سیاهی لشکر و عوامل اجرایی در این گروه فعالیت دارند. این گروه دو دوره نیز در پنجمین سوگواره تعزیه وراوی شرکت کرد و حائز رتبه شد.
مدیر این تعزیه در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا اعلام کرد: مجلس تعزیهٔ سال گذشته بازآفرینی ظهر عاشورا، شهادت حضرت علی‌اصغر(ع)، امام حسین(ع) و قسمتی از اسارت اهل بیت بود که برای نهمین سالی متوالی، عصر سیزدهم محرم در جوار مقبرهٔ خاندان آیت‌اللهی جهرم برگزار شد.
قدرت‌الله امین‌پور با اشاره به اینکه سال گذشته بیش از ۳ هزار نفر از این تعزیه بازدید کردند، اظهار کرد: یکصد نفر در این تعزیه به عنوان عوامل اجرایی حضور داشتند که ۵۰ نفر از این افراد بازیگر بودند.
رئیس انجمن نمایش جهرم ابراز کرد: این تعزیه به جز چندسال اول هرسال بخشی از واقعهٔ عاشورا را بازسازی می‌کند و خوشبختانه طی این سال‌ها مورد رضایت مردم، مسئولان و هیئت‌های مذهبی شهرستان جهرم بوده است.
وی دربارهٔ اهداف اجرای این تعزیه در جهرم گفت: هدف از برگزاری این‌گونه مراسم و نمایش‌ها آشنایی مردم با واقعه کربلا و عظمت آن است تا مردم بدانند در کربلا به اهل‌بیت امام حسین(ع) چه گذشت و هدف امام حسین(ع) از این قیام چه بود.
امین‌پور با بیان اینکه وجه تاثیرگذاری ماجرا مهمتر از اسباب و ادوات صحنه‌ای است اضافه کرد: تاکید ما بر وجه روایتگری واقعهٔ عاشورا، انتقال روح عاشورا و آشنایی مردم با حقایق این واقعه است و کمتر به موارد نمایشی و داستانی تأکید کرده‌ایم.
به گفتهٔ سرپرست گروه تعزیهٔ حضرت ابوالفضل(ع) هزینه‌های تعزیه صرفاً جهت خرید تجهیزات و لباس و خیمه، پذیرایی و... شده و بازیگران این تعزیه همگی به صورت افتخاری نقش‌آفرینی می‌کنند.
در تهیهٔ این تعزیه ارگان‌هایی مانند ادارهٔ اوقاف، فرمانداری، ادارهٔ فرهنگ و ارشاد اسلامی و... همکاری دارند.
گروه‌های تعزیهٔ خفر و آبسرد
به غیر از این گروه، گروه‌های نمایشی دیگری نیز در بخش خفر شهرستان جهرم فعالیت دارند. در سال‌های گذشته مراسم ویژه تعزیه‌خوانی با همکاری هیئت امنا مسجد باب انار در آستان مقدس امامزاده حسن(ع) شهر خفر برگزار می‌شد.
عصر عاشورای هرسال نیز در روستای آبسرد از توابع بخش خفر شهرستان جهرم مراسم تعزیه برگزار می‌شود. این تعزیه یکی از بزرگترین تعزیهٔ شهرستان جهرم و سومین تعزیهٔ بزرگ میدانی ایران است که بیش از ۱۰۰ بازیگر دارد. در این تعزیه هرسال بخشی از واقعه عاشورا نمایش داده می‌شود. مثلاً سال گذشته، صحنهٔ اسارت تا ورود اسرا به کاخ یزید و سخنان حضرت زینب(ع) به نمایش درآمد.
آئین سنتی خیمه‌سوزان و بازآفرینی صحنهٔ شهادت رزمندگان جهرمی در عصر عاشورا
مراسم تعزیه در گذشته به شکل امروزین در جهرم برپا نمی‌شد، بلکه بیشتر حالت خیمه‌سوزی داشت. در حال حاضر نیز این آئین سنتی با نام خیمه‌سوزان در جهرم در عصر روز عاشورا و با حضور گسترده مردم این شهر برگزار می‌شود.
در این آیین که وقایع عصر عاشورا را به نمایش می‌گذارد، حملهٔ عمربن‌سعد و ابن‌زیاد به خیمه‌های خاندان سیدالشهدا(ع)، ظلم و ستیز سپاه کفر به لشکر امام حسین(ع) در جریان واقعهٔ عاشورا و برخورد با اسیران این واقعه، به‌ویژه حضرت زینب(س) بازسازی می‌شود.
این مراسم هر سال با گرامی‌داشت ۱۳ شهید عصر عاشورای جهرم همراه است؛ شهدایی که میانگین سنی آنها به بیش از ۱۷سال نمی‌رسید و در عصر عاشورای سال ۶۲ در جنگل‌های میاندوآب استان آذربایجان غربی توسط منافقین دستگیر و در اوج مظلومیت به شهادت می‌رسند.
آئین سنتی خیمه‌سوزان معمولاً مصادف با عصر روز عاشورا در پارک کوهسار جهرم به نمایش درمی‌آید.
تعزیه‌های دیگر در جهرم
علاوه بر تعزیه‌های بومی به مناسبت‌های مختلف نیز گروه‌های تعزیه در جهرم حاضر می‌شوند. مثلا در سال‌های گذشته یکی از مراسم‌های جنبی یادمان یاس کبود جهرم، اجرای تعزیه بود. در سال ۱۳۹۲پایان‌بخش کنگره شعر فاطمی، اجرای تعزیه کشتی پهلوشکسته از گروه تعزیه یاران آفتاب قم با کارگردانی محمدعلی زارع بود. تعزیه کشتی پهلو شکسته با حضور ۱۲بازیگر انجام گرفت درباره وقایع شهادت حضرت فاطمه زهرا(س) بود که بعد از مجروحیت ایشان، بازدید زنان انصار از ایشان، صحبت‌های حضرت فاطمه با این گروه، دیدار حضرت علی با همسرش حضرت فاطمه، وفات حضرت و تشییع جنازه نمادین آن حضرت بود.
در سال ۱۳۹۳ در همین مکان تعزیه حضرت فاطمه زهراسلام الله علیها توسط گروه تعزیه یاران آفتاب از مسجد جمکران برگزار شد.
عزاداری‌ها نمادین دیگر در جهرم چون به دست گرفتن شمع یا چراغ در شب شام غریبان و زدن نی و خواند مدایح عاشورایی از دیگر رسوم عزاداری نمادین است که از گذشته‌های دور تا کنون در جهرم رواج داشته است.
حمایت مسئولان و مشارکت و همراهی مردم در برگزاری مجالس تعزیه با توجه به علاقمندی جوانان و نوجوانان به این مراسم یکی از راهکارهای احیا و ماندگاری هنر اصیل و قدیمی تعزیه در جهرم است.
تعزیه، نمایشی منظوم، آیینی و غم‌انگیز است که وقایع مربوط به شهادت امام حسین(ع) و یارانش را بازسازی می‌کند و معمولاً آن را در ماه‌های محرم و صفر، اجرا می‌کنند. تعزیه از انواع نمایشی است که با الهام از عزاداری‌های شیعی در ایران رایج شد و بازیگران آن اغلب از مردم عادی بوده‌اند. این گونه، تنها نمایش سنتی و عامیانۀ ایرانی است که متن مکتوب دارد و از ادبیات کلاسیک ایران تأثیر فراوانی گرفته است. تعزیه‌های اولیه، حزن‌انگیز و فقط دربارۀ واقعۀ عاشورا بودند؛ اما با پیشرفت این گونه، شبیه‌هایی دربارۀ اشخاص و مضامین دیگری چون؛ «نبرد امام علی(ع) و عمروبن عبدود»، «پیامبر اسلام»، «موسی(ع) و درویش بیابانی» و حتی موضوعات غیرمذهبی نیز پدید آمدند.
تعزیه‌ها صرفاً امری معنوی و دینی نیستند و می‌تواند به عنوان یک امر اجتماعی که کارکردهای جامعه‌شناختی مختص به خود را دارند، شناخته شوند. به ویژه آنکه بسیاری از این آیین‌ها امروزه عملاً به آیینی جمعی مبدل شده‌اند.
از دورهٔ قاجار نوع عزاداری‌های محرم چه از لحاظ کیفی و چه از لحاظ محتوا، تغییر کرد که یکی از مهمترین ارکان آن، پاگیری تعزیه‌خوانی بود. اگرچه قدمت تعزیه را به دوران آل بویه و صفویان می‌رسانند اما تقریباً این اطمینان وجود دارد که در زمان ایشان مراسم تعزیه بیشتر نمادین و کمتر نمایشی بوده است.
برپایی مجالس تعزیهٔ امام حسین(ع) نقش بسزایی در رواج و شناسایی این هنر مذهبی به عنوان نماد واقعی از تجسم مظلومیت، شجاعت و غربت امام حسین دارد، به طوری که هر بیننده‌ای از مسلمان و غیر مسلمان با دیدن صحنه‌های تعزیه منقلب و متاثر می‌شود.
شهرستان جهرم در فاصلهٔ ۱۹۳ کیلومتری از جنوب شرق شیراز قرار دارد.
از: فاطمه تسلیم جهرمی
۹۹۱۰ /۱۸۷۶
