به گزارش ایرنا غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری، زاده سال 427 قمری در روستای کدکن تربت حیدریه و در گذشته سال 510 قمری در همین شهر، حکیم، فیلسوف، ریاضی دان، ستاره شناس و رباعی سرای ایرانی در دوره سلجوقیان است. گرچه پایگاه علمی خیام برتر از جایگاه ادبی اوست و لقبش «حجّةالحق» بوده است، ولی آوازه وی بیشتر با انگیزه نگارش رباعیاتش است که شهرت جهانی دارد.
یکی از برجسته ترین کارهای وی را سروسامان دادن و سرپرستی محاسبات گاه شماری ایران در زمان وزارت خواجه نظام الملک که در دوره پادشاهی جلال‌الدین ملک شاه سلجوقی بود، می‌توان دانست؛ محاسبات منسوب به خیام در این زمینه، هنوز معتبر است و دقتی به مراتب بالاتر از تقویم میلادی دارد. وی این تقویم خورشیدی را به نام پادشاه، تقویم جلالی نامید که تا عصر سعدی به همین نام معروف بوده است جایی که سعدی هم نوشته است: «اول اردیبهشت ماه 'جلالی'...».
خیام در ریاضیات، نجوم، علوم ادبی، دینی و تاریخی نیز استاد بود. نقش خویش در حل معادلات درجه سوم و مطالعاتش درباره اصل پنجم اقلیدس نام او را به عنوان ریاضیدانی برجسته در تاریخ علم ثبت کرده‌است. نوپیداکردن نظریه‌ای درباره نسبت‌های هم ارز با نظریه اقلیدس نیز از مهم ترین کارهای اوست.
مثلت معروف پاسکال خیام که در ریاضی معتبر است اورا نامدار ساخته است.
** رباعیات خیام
از کشورهای انگلیسی زبان تا فرانسوی، آلمانی، روسی، اسپانیایی، ترک‌‌ها و دیگر کشورهای جهان، بیشترین ترجمه از زبان فارسی از اشعار اوست؛ فقط در زبان عربی بیش از 80ترجمه از اشعار خیام وجود دارد. افزون بر آن‌که رباعیات خیام را به بیشترِ زبان‌های زنده برگردان نموده‌اند، ادوارد فیتزجرالد رباعیات او را به زبان انگلیسی برگردانده است که مایه شهرت بیشتر وی در مغرب زمین شده است.
حضور خیام، هشت قرن پس از مرگش در غرب، تا به امروز به شکلی روزافزون، بیشتر شده است، آن‌طور که می‌توان از او به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین شاعران تمام ادوار تاریخ ادبیات جهان نام برد. تا جایی‌که رابرت گریوز، شاعر و رمان‌نویس برجسته بریتانیایی، می‌گوید: «شعر فارسی قدرتمندترین شعر دنیاست»؛ شعری که سرآمدان آن در جهان، مولانا، خیام، حافظ و سعدی هستند. خیام در هنر سینما، نقاشی و موسیقی نیز اثری چشمگیر داشته است.
از نخستین ترجمه در قرن نوزدهم میلادی تا حضور پررنگ خیام در علم، سینما، تئاتر، اپرا، موسیقی و حتی زندگی روزمره.
** نامگذاری‌های جهانی به نام خیام
به پاس خدمات خیام و بزرگداشت نام وی در سراسر جهان، از ادبیات و بسیاری از شاخه‌های هنر گرفته تا سیارکی در منظومه شمسی و حفرهای در ماه به نام وی نامگذاری شده است.
نام خیام نام بسیاری از مراکز فرهنگی و گردشگری تا نام غذهای و نوشیدنی‌ها نیز است. رستوران خیام نیز در بسیاری از کشورهای اروپایی دیده می‌شود در فرانسه و مصر نوشیدنی‌هایی به نام خیام تولید می‌شود. گذشته از قاره‌های اروپا و آمریکا و آسیا، در قاره آفریقا که به نظر می‌رسد کمتر با فارسی زبانان در ارتباط باشند، نام خیام خود را به ما نشان می‌دهد؛ در تونس هتلی به نام خیام وجود دارد و در شاخ آفریقا در اتیوپی و شهر آدیس‌آبابا نیز رستورانی به نام خیام وجود دارد. در کتابخانه مرکزی همین کشور و دانشگاه اتیوپی نیز رباعیات خیام به زبان امهری دیده می‌شود.
** فیلم‌ها و نمایشنامههایی به نام خیام
گستره تأثیر خیام بر هنر مغرب زمین محدود به ادبیات و موسیقی نبوده است. حتی هالیوود هم خیام را می‌شناسد.
استفاده از اشعار خیام در هالیوود به مدتها پیش برمی‌گردد. در فیلم وسترنی 'دوئل زیر آفتاب' (Duel in the Sun) با بازی گریگوری پک، محصول سال 1946، یکی از رباعیات خیام نقل می‌شود.
عمر خیام یا زندگی، عشق و ماجراهای عمر خیام و عشق عمر خیام، نام فیلمی آمریکایی است که به کارگردانی ویلیام دیترله، کارگردان آلمانی در سال 1956 ساخته شده‌است و در سال 1957 اکران شد.
این فیلم درباره زندگی عمر خیام است، اما از آنجا که جزئیات زندگی خیام در آن دوره چندان شناخته شده نبوده، در این فیلم ماجراهایی خیالی برای زندگی او تصور شده و در میان این ماجراها دستاوردهای علمی و ادبی واقعی او، همچون ابداع گاهشمار تازه و سرودن چامه‌های معروف نیز گنجانده شده‌است.
فیلم سینمایی 'بی‌وفا' (Unfaithful) محصول سال 2002 به کارگردانی نویسنده و کارگردانی، آدریان لین است و در صحنه‌ای از فیلم شخصیت اول پس از این که رباعیات خیام را از قفسه کتابخانه برمی‌دارد، رباعی مشهور «می نوش که عمر جاودانی این است» را می‌خواند.
میراث‌دار(نگهبان): افسانه عمر خیام ( The Keeper: The Legend of Omar Khayyam) فیلمی است به کارگردانی کیوان مشایخ که در سال 2005 ساخته شد. ونسا ردگریو و موریتس بلایبتروی از جمله بازیگران این فیلم هستند. موضوع این فیلم درباره زندگی عمر خیام و بخش‌هایی از فیلم در شهرهای سمرقند و بخارا فیلمبرداری شده است. در ساخت این فیلم دست‌اندرکارانی از کشورهای ایران، آمریکا، آلمان، ایتالیا، صربستان، هند و 120 نفر از هنرمندان و مردم ازبکستان شرکت داشته‌اند.
شهردار هیوستون تگزاس به افتخار فیلم میراث‌دار: افسانه عمر خیام ساخته کیوان مشایخ که اهل هیوستون است 26 ژوئن 2005 را روز میراث‌دار (Keeper Day) نامید.
یکی دیگر از حضورهای خیام در صنعت سینما و تلویزیون امریکا مربوط به سریال تلویزیونی 'آمستردام جدید' (New Amsterdam)محصول سال 2008 شبکه فاکس‌نیوز است. در این سریال، دیوان خیام کتاب مورد علاقه یکی از شخصیت‌های داستان است.
غیر از اقتباس‌هایی که در فیلم‌ها از آثار و شخصیت خیام انجام شده است، غربیان نمایشنامههایی درباره خیام و زندگی‌نامه وی نوشته و ساخته‌اند.
در سال 1892 در تماشاخانه Petit-Theatre در پاریس، نمایش‌نامه‌ای به نام 'رؤیای خیام' اجرا شد. این نمایش‌نامه منظوم و تا حدودی مطایبه‌آمیز به نویسندگی موریس بوشور بود. بوشور نمایش‌نامه‌های بسیاری نوشته، اما آنچه را که در نمایش‌نامه رؤیای خیام آورد، یکسره از رباعیات خیام گرفته است. البته در آن زمان ترجمه صحیحی از خیام به زبان فرانسه در دست نبود. خیامی که فرانسویان آن روز می‌شناختند به پیروی از ترجمه نیکلا، یعنی نخستین مترجم فرانسوی خیام، شاعری عارف بود که زبان میخوارگان و بددینان برای بیان افکار بزرگ فلسفی و عرفانی به کار برده بود. بدین ترتیب بوشور از خیام سراینده رباعیات فارسی، شاعری خداشناس و موحد و معتقد به وحدت وجود ساخت که ذوقی سلیم، فکری عمیق و روحی سرشار از عشق الهی دارد و به هیچ کس و هیچ چیز جز خدا دل نمی‌بندد، ولی کمی از خصوصیات کلوشارهای پاریس را نیز دارد. کلوشارها در فرانسه میخوارگانی ولگرد و بیکار بودند که همیشه بطری در دست و تکه‌ای نان در جیب داشتند و به همان می‌ساختند.
** خیام در موسیقی و تصویرگری
عمر خیام بر موسیقی غرب نیز اثرگذار بوده است. گرنویل بن‌توک موسیقیدان بریتانیایی آلبوم عمر خیام را با الهام از اشعار وی، در اوایل قرن بیستم ساخت. الن هوهانس موسیقیدان ارمنی نیز در کارهای خود از رباعیات خیام الهام گرفته است.
ادموند دولاک، هنرمند فرانسوی بخشی از شهرتش را مدیون تصویرگری کتاب رباعیات خیام است.
** حفرهای در ماه به نام خیام
در لبه غربی ماه، دهانه‌ای برخوردی به قطر 70 کیلومتر قرار گرفته که به افتخار عمر خیام، ریاضیدان، منجم و شاعر فارسی‌زبان نامگذاری شده است و هر از گاهی می‌توان آن را به سختی مشاهده کرد.
این دهانه با موقعیت 58 درجه شمالی و 102.1 درجه غربی، عملاً در پشت ماه قرار گرفته و بعضی وقت‌ها به دلیل حرکت رخگرد ماه در لبه قمر زمین قرار میگیرد؛ اگر در این شرایط وضعیت تابش نور خورشید مساعد باشد، می‌توان این دهانه را از لبه مشاهده کرد، اما تنها روش تماشای این دهانه به شکل کامل، عکسبرداری از مدار ماه است.
اندازه این دهانه و تعدد دهانه‌های کوچک‌تر روی آن از عمر چند میلیارد ساله این دهانه حکایت دارد. نام این دهانه در سال 1970 میلادی برابر با1349 شمسی توسط اتحادیه بین‌المللی نجوم IAU به تصویب رسید.
** سیارکی به نام خیَام
خیام چهره شناخته شده‌ای در عرصه نجوم نیز است، اما بدون شک مهم‌ترین کار او سر و سامان دادن به گاهشمار ایرانی بوده و برای این‌کار مدار گردش کره زمین به دور خورشید را تا 16 رقم اعشار حساب می‌کند. از این رو در سال 1980 میلادی، سیارک 3095 در منظومه شمسی به پاس خدمات خیام به بشریت، به نام خیام نامگذاری شد.
** بنیاد عمر خیام
در سال 1892 میلادی «بنیاد عمر خیام» در لندن توسط گروهی از دانشمندان و ادیبان و روزنامه‌داران بنیان‌گذاری شد. این انجمن تا سال 1893 سه مراسم بزرگداشت برای خیّام برگزار کرد.
این بنیاد در ابتدا مرکز گردهمایی ادیبان، اندیشمندان و روشنفکران انگلیسی بود. اما بعدها همین بنیاد در آمریکا هم شکل یافت. تأسیس این بنیاد موجب شد تا افراد بسیار زیادی از خیام تاثیر بپذیرند، به گونه‌ای که آنانی که تحت‌تاثیر اندیشه‌های خیامی قرار می‌گرفتند تحت‌نام 'عمری' (Umarian) شناخته می‌شدند. از این میان می‌توان به نام‌هایی چون تی.اس.الیوت اشاره کرد که به‌شدت تحت‌تاثیر خیام قرار داشت. مارک تواین، هنری لانگ‌فلو، والدو امرسون، هنری دیوید ثرو، ریموند کارور و بسیاری دیگر. تأثیر خیام صرفاً به اندیشمندان غربی خلاصه نشد.
نفوذ بیشتر و دیگر خیام در فرانسه بود. نیکولاس، کنسول سفارت فرانسه در ایران، در سال 1867 اولین ترجمه رباعیات خیام را به فرانسه ترجمه کرد. از دید او خیام یک صوفی است. بعد از او کارسن دوتاسی در سال 1875 10رباعی را به فرانسه برگرداند. اما علاقه و توجه وافر فرانسویان به خیام از طریق تئوفیل گوتیه بود که او را شاعری رند به حساب می‌آورد. ارنست رنان و آندره ژید نیز از طریق فیتزجرالد با خیام آشنا شدند. در میان سیاستمداران، مارتین لوترکینگ و آبراهام لینکلن رباعیات او را می‌خواندند. در آلمان هانس فن روزام 170 رباعی را از روی ترجمه فرانسوی ترجمه کرد. در هلند پیتر سی‌بوتنز مجموعه‌ای از یکصد رباعی را ترجمه کرد. حتی در دوران معاصر خیام از شاعران مورد علاقه ویلادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه است.
** گل سرخ خیام و مترجمی به نام فیتزجرالد
شناخت گسترده و جهانی خیام در قرن نوزدهم با ترجمه و چاپ ادوارد فیتزجرالد، شاعر بریتانیاییدر سال 1859 یعنی حدود 160 سال پیش، بود. اما آغاز این شهرت چندان هم به آسانی نبود. هنگامی که رباعیات خیام به قلم جرالد به انگلیسی برگردانده شد، اقبال چندانی به او نشد. درباره سرگذشت آشنایی غرب با رباعیات خیام در برخی از منابع آمده که عمده نسخه‌های چاپ‌شده 2 سال در قفسه کتابفروشی مانده بود. هیچ‌کس به آنها نزدیک نمی‌شد. کتابفروش قیمت کتاب را به نصف کاهش داد، اما هنوز کسی آنها را نمی‌خواست. سرانجام کتاب‌ها در «جعبه کتاب‌های حراجی بیرون مغازه» سردرآوردند.
چه کسی پیش‌بینی می‌کرد 75 سال بعد یک نسخه از رباعیات خیام به قیمت 9هزار دلار از سوی همان کتابفروشی به فروش گذاشته شود؟ این انتظار طولانی‌مدت اگرچه فیتزجرالد را دلمرده و چرکین ساخته بود، اما سرانجام توانست جایگاه خود را به‌عنوان دژی مستحکم در ادبیات غرب بیابد و حفظ کند. آزادی تفکر پیرامون مذهب و اخلاق شاید جسارت بالایی برای درهم‌شکستن این سد پرتوان لازم داشت؛ و رباعیات خیام سرانجام این سد را درهم شکست و راه خود را پیدا کرد.
طبق نظر ترهون در اوایل سال 1862 دوست دانته، گابریئل روزتی، رباعیات را در «جعبه حراجی» پیدا می‌کند. روزتی کتاب را جالب دید و چندین نسخه از کتاب را خرید و به دوستان خود هدیه داد. سوینبرن نسخه‌ای را برای جورج مرِدیت برد. آنها برگشتند و چندین نسخه دیگر خریدند. ویلیام موریس کتاب را «جذاب و بی‌نظیر» تشخیص داد. سوینبرن یک نسخه را به برن جونز داد و او در سال 1863 کتاب را در اختیار جان راسکین، متفکر بزرگ انگلیسی، قرار داد. راسکین تحت‌تاثیر این کتاب قرار گرفت و نامه‌ای به مترجم ناشناخته آن نوشت: «دوست عزیزتر از جانم! من هیچ شما را نمی‌شناسم، اما با تمام وجودم شما را می‌ستایم که شعرهای خیام را پیدا کرده و برای ما ترجمه کرده‌اید. من هرگز تا به امروز چیزی به این شکوهمندی نخوانده بودم.» همین نامه کوتاه از راسکین، که خود آوازه‌ای بلند در فلسفه غرب داشت، کافی بود تا نام و جایگاه خیام را در میان شاعران و متفکران غربی باز کند.
جملات و اصطلاحاتی که فیتزجرالد در ترجمه رباعیات استفاده کرده بود، بعدها در نوشته‌های بسیاری از نویسندگان متأخر وی استفاده شد. از جمله در رمان 'قتل با انگشتان لرزان' اثر آگاتا کریستی رد پای ترجمه فیتزجرالد وجود دارد. داستان‌های کوتاه اُ. هنری نیز از جملات ترجمه فیتزجرالد سرشار است. در یکی از داستان‌های پل مارلو، نویسنده داستان‌های علمی-تخیلی، یکی از شخصیت‌های داستان تنها قادر است با ابیات خیام با دیگران صحبت کند.
اما جالبتر از همه داستان رز خیام است. ویلیام سیمپسون، در آخرین سفر علمی، همراه با کمیسیون مرزبندی افغانستان با هدف تعیین مرز بین روسیه و افغانستان، از ایران نیز عبور می‌کرد. وی در این سفر به نیشابور محل دفن خیام رفت. او در شهر گردش کرد و طرحی از مقبره خیام کشید: «و بعداً به دنبال برگ سبزی و یا چیزی که در محل روییده باشد تا به عنوان سوغات با خود ببرم گشتم. چند گیاه که در میان آجرها سبز شده بودند خیلی ضعیف و برای یادگار نامطلوب بودند. داخل باغ، جلو مقبره را نگاه کردم؛ خوش‌شانسی من یک ردیف بوته گل سرخ یافتم. در آن فصل سال گلی نمانده بود و حتی برگ‌ها نیز قهوه‌ای و پژمرده شده بودند. با وجود این چندتایی سبز یافتم؛ سه بوته کامل، که من قلمه‌ای از آنها جدا کردم».
سیمپسون این گل‌ها را به انگلستان فرستاد و در جایی که در باغ کیو (Kev) کاشته شد و بعدها بر روی گور مترجم رباعیات خیام، ادوارد فیتز جرالد، نیز کاشته شد.
این گیاه که یک گل رز با رایحه‌ای خوش و گلبرگ‌هایی صورتی بود، در طول سالیان تکثیر شد و در تمام جهان به نام «گل رز عمرخیام» مشهور شد. این گل، هم یادآور زیبایی رباعی‌ها و هم یادآور زندگی اندوهناک همیشه در حال سفر، جست‌وجوگر و روشنفکرانه هنرمند اسکاتلندی است که این گل را به بریتانیا آورد.
در سرلوحه مترجم خیام نوشته‌شده: «این بوته گل سرخ در باغ کیو پرورده شده و تخم آن را سیمپسون از مزار عمرخیام در نیشابور آورده است».
** مجسمه و تندیس‌های جهانی خیام
در نقاط مختلف جهان از مسکو، مادرید، نیویورک، وین، بخارست، بوداپست، مجسمه برنزی خیام در آستاراخان روسیه، و ارمنستان تا چند ایالت آمریکا، مجسمه‌هایی از حکیم عمر خیام، شاعر و منجم و ریاضیدان ایرانی نصب است. کتیبه‌ای کهن از یک رباعی خیام در کاروانسرای موریکا در بوسنی نیز وجود دارد.
** مجسمه خیام در نیویورک
ارتفاع مجسمه 2متر و همراه پایه آن 340 سانتی‌متر است. حسین فخیمی، استاد مجسمه‌ساز ایرانی در این اثر با توجه به ابعاد شخصیتی و علمی حکیم عمر خیام، چهره او را به صورت یک متفکر در حال اندیشه تصویر کرده است. «زیج» به‌عنوان نمادی از ستاره‌شناسی در زیر دست راست مجسمه قرار گرفته و معادلات ریاضی و قضیه که به نام پاسکال معرفی شده نیز بر لوحی در کنار این پیکره تعبیه شده است. همچنین اسطرلابی در کنار مجسمه قرار دارد که نشانگر تبحر این حکیم در علم ریاضی است.
روی کرسی پایه این مجسمه، شعر معروف خیام به‌صورت کتیبه نوشته شده است:
اجرام که ساکنان این ایوانند
اسباب تردد خردمندانند
هان تا سر رشته خرد گم نکنی
کانان که مدبرند سرگردانند
این شعر خیام گویای اندیشه، نوع تفکر، ستاره‌شناسی و فرزانگی او است. این رباعی همراه با مشخصات اثر به زبان‌های فارسی و انگلیسی نوشته و روی پایه‌های پیکره‌ها حک شده است. نمونه چنین مجسمه‌ای در نیشابور نیز نصب شده است.
** چهارطاقی شاعران ایران در صحن دفتر سازمان ملل
دولت جمهوری اسلامی ایران در ژوئن 2009 به‌عنوان نشانی از پیشرفت علمی صلح‌آمیز ساختمان، مجسمه‌ای به شکل چهارطاقی با ترکیبی از سبک‌های معماری و تزئینات هخامنشی و اسلامی به دفتر سازمان ملل متحد در وین هدیه داد که در محوطه آن در سمت راست ورودی اصلی قرار گرفته است. در این چهارطاقی مجسمه‌هایی از چهار فیلسوف ایرانی خیام، ابوریحان بیرونی، زکریا رازی و ابوعلی سینا قرار دارد.
همچنین، در فروردین 1395، به همت مدیر انجمن بین‌المللی فرهنگ ایران، طی مراسمی از مجسمه خیام نیشابوری، ساخت استاد حسین فخیمی در دانشگاه اوکلاهمای آمریکا با حضور گسترده دوستداران فرهنگ و هنر ایران‌زمین پرده برداری شد.
چون چرخ به کام یک خردمند نگشت
خواهی تو فلک هفت شمر، خواهی هشت
چون باید مُرد و آرزوها همه هِشت
چه مور خورد به گور و چه گرگ به دشت
28 اردیبهشت ماه، سالروز بزرگداشت شاعری است که نامش از نیشابور، بعد از قرن‌ها تا ماه رفت.
9910 /1876
انتهای پیام یکی از برجسته ترین کارهای وی را سروسامان دادن و سرپرستی محاسبات گاه شماری ایران در زمان وزارت خواجه نظام الملک که در دوره پادشاهی جلال‌الدین ملک شاه سلجوقی بود، می‌توان دانست؛ محاسبات منسوب به خیام در این زمینه، هنوز معتبر است و دقتی به مراتب بالاتر از تقویم میلادی دارد. وی این تقویم خورشیدی را به نام پادشاه، تقویم جلالی نامید که تا عصر سعدی به همین نام معروف بوده است جایی که سعدی هم نوشته است: «اول اردیبهشت ماه 'جلالی'...».
خیام در ریاضیات، نجوم، علوم ادبی، دینی و تاریخی نیز استاد بود. نقش خویش در حل معادلات درجه سوم و مطالعاتش درباره اصل پنجم اقلیدس نام او را به عنوان ریاضیدانی برجسته در تاریخ علم ثبت کرده‌است. نوپیداکردن نظریه‌ای درباره نسبت‌های هم ارز با نظریه اقلیدس نیز از مهم ترین کارهای اوست.
مثلت معروف پاسکال خیام که در ریاضی معتبر است اورا نامدار ساخته است.
** رباعیات خیام
از کشورهای انگلیسی زبان تا فرانسوی، آلمانی، روسی، اسپانیایی، ترک‌‌ها و دیگر کشورهای جهان، بیشترین ترجمه از زبان فارسی از اشعار اوست؛ فقط در زبان عربی بیش از 80ترجمه از اشعار خیام وجود دارد. افزون بر آن‌که رباعیات خیام را به بیشترِ زبان‌های زنده برگردان نموده‌اند، ادوارد فیتزجرالد رباعیات او را به زبان انگلیسی برگردانده است که مایه شهرت بیشتر وی در مغرب زمین شده است.
حضور خیام، هشت قرن پس از مرگش در غرب، تا به امروز به شکلی روزافزون، بیشتر شده است، آن‌طور که می‌توان از او به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین شاعران تمام ادوار تاریخ ادبیات جهان نام برد. تا جایی‌که رابرت گریوز، شاعر و رمان‌نویس برجسته بریتانیایی، می‌گوید: «شعر فارسی قدرتمندترین شعر دنیاست»؛ شعری که سرآمدان آن در جهان، مولانا، خیام، حافظ و سعدی هستند. خیام در هنر سینما، نقاشی و موسیقی نیز اثری چشمگیر داشته است.
از نخستین ترجمه در قرن نوزدهم میلادی تا حضور پررنگ خیام در علم، سینما، تئاتر، اپرا، موسیقی و حتی زندگی روزمره.
** نامگذاری‌های جهانی به نام خیام
به پاس خدمات خیام و بزرگداشت نام وی در سراسر جهان، از ادبیات و بسیاری از شاخه‌های هنر گرفته تا سیارکی در منظومه شمسی و حفرهای در ماه به نام وی نامگذاری شده است.
نام خیام نام بسیاری از مراکز فرهنگی و گردشگری تا نام غذهای و نوشیدنی‌ها نیز است. رستوران خیام نیز در بسیاری از کشورهای اروپایی دیده می‌شود در فرانسه و مصر نوشیدنی‌هایی به نام خیام تولید می‌شود. گذشته از قاره‌های اروپا و آمریکا و آسیا، در قاره آفریقا که به نظر می‌رسد کمتر با فارسی زبانان در ارتباط باشند، نام خیام خود را به ما نشان می‌دهد؛ در تونس هتلی به نام خیام وجود دارد و در شاخ آفریقا در اتیوپی و شهر آدیس‌آبابا نیز رستورانی به نام خیام وجود دارد. در کتابخانه مرکزی همین کشور و دانشگاه اتیوپی نیز رباعیات خیام به زبان امهری دیده می‌شود.
** فیلم‌ها و نمایشنامههایی به نام خیام
گستره تأثیر خیام بر هنر مغرب زمین محدود به ادبیات و موسیقی نبوده است. حتی هالیوود هم خیام را می‌شناسد.
استفاده از اشعار خیام در هالیوود به مدتها پیش برمی‌گردد. در فیلم وسترنی 'دوئل زیر آفتاب' (Duel in the Sun) با بازی گریگوری پک، محصول سال 1946، یکی از رباعیات خیام نقل می‌شود.
عمر خیام یا زندگی، عشق و ماجراهای عمر خیام و عشق عمر خیام، نام فیلمی آمریکایی است که به کارگردانی ویلیام دیترله، کارگردان آلمانی در سال 1956 ساخته شده‌است و در سال 1957 اکران شد.
این فیلم درباره زندگی عمر خیام است، اما از آنجا که جزئیات زندگی خیام در آن دوره چندان شناخته شده نبوده، در این فیلم ماجراهایی خیالی برای زندگی او تصور شده و در میان این ماجراها دستاوردهای علمی و ادبی واقعی او، همچون ابداع گاهشمار تازه و سرودن چامه‌های معروف نیز گنجانده شده‌است.
فیلم سینمایی 'بی‌وفا' (Unfaithful) محصول سال 2002 به کارگردانی نویسنده و کارگردانی، آدریان لین است و در صحنه‌ای از فیلم شخصیت اول پس از این که رباعیات خیام را از قفسه کتابخانه برمی‌دارد، رباعی مشهور «می نوش که عمر جاودانی این است» را می‌خواند.
میراث‌دار(نگهبان): افسانه عمر خیام ( The Keeper: The Legend of Omar Khayyam) فیلمی است به کارگردانی کیوان مشایخ که در سال 2005 ساخته شد. ونسا ردگریو و موریتس بلایبتروی از جمله بازیگران این فیلم هستند. موضوع این فیلم درباره زندگی عمر خیام و بخش‌هایی از فیلم در شهرهای سمرقند و بخارا فیلمبرداری شده است. در ساخت این فیلم دست‌اندرکارانی از کشورهای ایران، آمریکا، آلمان، ایتالیا، صربستان، هند و 120 نفر از هنرمندان و مردم ازبکستان شرکت داشته‌اند.
شهردار هیوستون تگزاس به افتخار فیلم میراث‌دار: افسانه عمر خیام ساخته کیوان مشایخ که اهل هیوستون است 26 ژوئن 2005 را روز میراث‌دار (Keeper Day) نامید.
یکی دیگر از حضورهای خیام در صنعت سینما و تلویزیون امریکا مربوط به سریال تلویزیونی 'آمستردام جدید' (New Amsterdam)محصول سال 2008 شبکه فاکس‌نیوز است. در این سریال، دیوان خیام کتاب مورد علاقه یکی از شخصیت‌های داستان است.
غیر از اقتباس‌هایی که در فیلم‌ها از آثار و شخصیت خیام انجام شده است، غربیان نمایشنامههایی درباره خیام و زندگی‌نامه وی نوشته و ساخته‌اند.
در سال 1892 در تماشاخانه Petit-Theatre در پاریس، نمایش‌نامه‌ای به نام 'رؤیای خیام' اجرا شد. این نمایش‌نامه منظوم و تا حدودی مطایبه‌آمیز به نویسندگی موریس بوشور بود. بوشور نمایش‌نامه‌های بسیاری نوشته، اما آنچه را که در نمایش‌نامه رؤیای خیام آورد، یکسره از رباعیات خیام گرفته است. البته در آن زمان ترجمه صحیحی از خیام به زبان فرانسه در دست نبود. خیامی که فرانسویان آن روز می‌شناختند به پیروی از ترجمه نیکلا، یعنی نخستین مترجم فرانسوی خیام، شاعری عارف بود که زبان میخوارگان و بددینان برای بیان افکار بزرگ فلسفی و عرفانی به کار برده بود. بدین ترتیب بوشور از خیام سراینده رباعیات فارسی، شاعری خداشناس و موحد و معتقد به وحدت وجود ساخت که ذوقی سلیم، فکری عمیق و روحی سرشار از عشق الهی دارد و به هیچ کس و هیچ چیز جز خدا دل نمی‌بندد، ولی کمی از خصوصیات کلوشارهای پاریس را نیز دارد. کلوشارها در فرانسه میخوارگانی ولگرد و بیکار بودند که همیشه بطری در دست و تکه‌ای نان در جیب داشتند و به همان می‌ساختند.
** خیام در موسیقی و تصویرگری
عمر خیام بر موسیقی غرب نیز اثرگذار بوده است. گرنویل بن‌توک موسیقیدان بریتانیایی آلبوم عمر خیام را با الهام از اشعار وی، در اوایل قرن بیستم ساخت. الن هوهانس موسیقیدان ارمنی نیز در کارهای خود از رباعیات خیام الهام گرفته است.
ادموند دولاک، هنرمند فرانسوی بخشی از شهرتش را مدیون تصویرگری کتاب رباعیات خیام است.
** حفرهای در ماه به نام خیام
در لبه غربی ماه، دهانه‌ای برخوردی به قطر 70 کیلومتر قرار گرفته که به افتخار عمر خیام، ریاضیدان، منجم و شاعر فارسی‌زبان نامگذاری شده است و هر از گاهی می‌توان آن را به سختی مشاهده کرد.
این دهانه با موقعیت 58 درجه شمالی و 102.1 درجه غربی، عملاً در پشت ماه قرار گرفته و بعضی وقت‌ها به دلیل حرکت رخگرد ماه در لبه قمر زمین قرار میگیرد؛ اگر در این شرایط وضعیت تابش نور خورشید مساعد باشد، می‌توان این دهانه را از لبه مشاهده کرد، اما تنها روش تماشای این دهانه به شکل کامل، عکسبرداری از مدار ماه است.
اندازه این دهانه و تعدد دهانه‌های کوچک‌تر روی آن از عمر چند میلیارد ساله این دهانه حکایت دارد. نام این دهانه در سال 1970 میلادی برابر با1349 شمسی توسط اتحادیه بین‌المللی نجوم IAU به تصویب رسید.
** سیارکی به نام خیَام
خیام چهره شناخته شده‌ای در عرصه نجوم نیز است، اما بدون شک مهم‌ترین کار او سر و سامان دادن به گاهشمار ایرانی بوده و برای این‌کار مدار گردش کره زمین به دور خورشید را تا 16 رقم اعشار حساب می‌کند. از این رو در سال 1980 میلادی، سیارک 3095 در منظومه شمسی به پاس خدمات خیام به بشریت، به نام خیام نامگذاری شد.
** بنیاد عمر خیام
در سال 1892 میلادی «بنیاد عمر خیام» در لندن توسط گروهی از دانشمندان و ادیبان و روزنامه‌داران بنیان‌گذاری شد. این انجمن تا سال 1893 سه مراسم بزرگداشت برای خیّام برگزار کرد.
این بنیاد در ابتدا مرکز گردهمایی ادیبان، اندیشمندان و روشنفکران انگلیسی بود. اما بعدها همین بنیاد در آمریکا هم شکل یافت. تأسیس این بنیاد موجب شد تا افراد بسیار زیادی از خیام تاثیر بپذیرند، به گونه‌ای که آنانی که تحت‌تاثیر اندیشه‌های خیامی قرار می‌گرفتند تحت‌نام 'عمری' (Umarian) شناخته می‌شدند. از این میان می‌توان به نام‌هایی چون تی.اس.الیوت اشاره کرد که به‌شدت تحت‌تاثیر خیام قرار داشت. مارک تواین، هنری لانگ‌فلو، والدو امرسون، هنری دیوید ثرو، ریموند کارور و بسیاری دیگر. تأثیر خیام صرفاً به اندیشمندان غربی خلاصه نشد.
نفوذ بیشتر و دیگر خیام در فرانسه بود. نیکولاس، کنسول سفارت فرانسه در ایران، در سال 1867 اولین ترجمه رباعیات خیام را به فرانسه ترجمه کرد. از دید او خیام یک صوفی است. بعد از او کارسن دوتاسی در سال 1875 10رباعی را به فرانسه برگرداند. اما علاقه و توجه وافر فرانسویان به خیام از طریق تئوفیل گوتیه بود که او را شاعری رند به حساب می‌آورد. ارنست رنان و آندره ژید نیز از طریق فیتزجرالد با خیام آشنا شدند. در میان سیاستمداران، مارتین لوترکینگ و آبراهام لینکلن رباعیات او را می‌خواندند. در آلمان هانس فن روزام 170 رباعی را از روی ترجمه فرانسوی ترجمه کرد. در هلند پیتر سی‌بوتنز مجموعه‌ای از یکصد رباعی را ترجمه کرد. حتی در دوران معاصر خیام از شاعران مورد علاقه ویلادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه است.
** گل سرخ خیام و مترجمی به نام فیتزجرالد
شناخت گسترده و جهانی خیام در قرن نوزدهم با ترجمه و چاپ ادوارد فیتزجرالد، شاعر بریتانیاییدر سال 1859 یعنی حدود 160 سال پیش، بود. اما آغاز این شهرت چندان هم به آسانی نبود. هنگامی که رباعیات خیام به قلم جرالد به انگلیسی برگردانده شد، اقبال چندانی به او نشد. درباره سرگذشت آشنایی غرب با رباعیات خیام در برخی از منابع آمده که عمده نسخه‌های چاپ‌شده 2 سال در قفسه کتابفروشی مانده بود. هیچ‌کس به آنها نزدیک نمی‌شد. کتابفروش قیمت کتاب را به نصف کاهش داد، اما هنوز کسی آنها را نمی‌خواست. سرانجام کتاب‌ها در «جعبه کتاب‌های حراجی بیرون مغازه» سردرآوردند.
چه کسی پیش‌بینی می‌کرد 75 سال بعد یک نسخه از رباعیات خیام به قیمت 9هزار دلار از سوی همان کتابفروشی به فروش گذاشته شود؟ این انتظار طولانی‌مدت اگرچه فیتزجرالد را دلمرده و چرکین ساخته بود، اما سرانجام توانست جایگاه خود را به‌عنوان دژی مستحکم در ادبیات غرب بیابد و حفظ کند. آزادی تفکر پیرامون مذهب و اخلاق شاید جسارت بالایی برای درهم‌شکستن این سد پرتوان لازم داشت؛ و رباعیات خیام سرانجام این سد را درهم شکست و راه خود را پیدا کرد.
طبق نظر ترهون در اوایل سال 1862 دوست دانته، گابریئل روزتی، رباعیات را در «جعبه حراجی» پیدا می‌کند. روزتی کتاب را جالب دید و چندین نسخه از کتاب را خرید و به دوستان خود هدیه داد. سوینبرن نسخه‌ای را برای جورج مرِدیت برد. آنها برگشتند و چندین نسخه دیگر خریدند. ویلیام موریس کتاب را «جذاب و بی‌نظیر» تشخیص داد. سوینبرن یک نسخه را به برن جونز داد و او در سال 1863 کتاب را در اختیار جان راسکین، متفکر بزرگ انگلیسی، قرار داد. راسکین تحت‌تاثیر این کتاب قرار گرفت و نامه‌ای به مترجم ناشناخته آن نوشت: «دوست عزیزتر از جانم! من هیچ شما را نمی‌شناسم، اما با تمام وجودم شما را می‌ستایم که شعرهای خیام را پیدا کرده و برای ما ترجمه کرده‌اید. من هرگز تا به امروز چیزی به این شکوهمندی نخوانده بودم.» همین نامه کوتاه از راسکین، که خود آوازه‌ای بلند در فلسفه غرب داشت، کافی بود تا نام و جایگاه خیام را در میان شاعران و متفکران غربی باز کند.
جملات و اصطلاحاتی که فیتزجرالد در ترجمه رباعیات استفاده کرده بود، بعدها در نوشته‌های بسیاری از نویسندگان متأخر وی استفاده شد. از جمله در رمان 'قتل با انگشتان لرزان' اثر آگاتا کریستی رد پای ترجمه فیتزجرالد وجود دارد. داستان‌های کوتاه اُ. هنری نیز از جملات ترجمه فیتزجرالد سرشار است. در یکی از داستان‌های پل مارلو، نویسنده داستان‌های علمی-تخیلی، یکی از شخصیت‌های داستان تنها قادر است با ابیات خیام با دیگران صحبت کند.
اما جالبتر از همه داستان رز خیام است. ویلیام سیمپسون، در آخرین سفر علمی، همراه با کمیسیون مرزبندی افغانستان با هدف تعیین مرز بین روسیه و افغانستان، از ایران نیز عبور می‌کرد. وی در این سفر به نیشابور محل دفن خیام رفت. او در شهر گردش کرد و طرحی از مقبره خیام کشید: «و بعداً به دنبال برگ سبزی و یا چیزی که در محل روییده باشد تا به عنوان سوغات با خود ببرم گشتم. چند گیاه که در میان آجرها سبز شده بودند خیلی ضعیف و برای یادگار نامطلوب بودند. داخل باغ، جلو مقبره را نگاه کردم؛ خوش‌شانسی من یک ردیف بوته گل سرخ یافتم. در آن فصل سال گلی نمانده بود و حتی برگ‌ها نیز قهوه‌ای و پژمرده شده بودند. با وجود این چندتایی سبز یافتم؛ سه بوته کامل، که من قلمه‌ای از آنها جدا کردم».
سیمپسون این گل‌ها را به انگلستان فرستاد و در جایی که در باغ کیو (Kev) کاشته شد و بعدها بر روی گور مترجم رباعیات خیام، ادوارد فیتز جرالد، نیز کاشته شد.
این گیاه که یک گل رز با رایحه‌ای خوش و گلبرگ‌هایی صورتی بود، در طول سالیان تکثیر شد و در تمام جهان به نام «گل رز عمرخیام» مشهور شد. این گل، هم یادآور زیبایی رباعی‌ها و هم یادآور زندگی اندوهناک همیشه در حال سفر، جست‌وجوگر و روشنفکرانه هنرمند اسکاتلندی است که این گل را به بریتانیا آورد.
در سرلوحه مترجم خیام نوشته‌شده: «این بوته گل سرخ در باغ کیو پرورده شده و تخم آن را سیمپسون از مزار عمرخیام در نیشابور آورده است».
** مجسمه و تندیس‌های جهانی خیام
در نقاط مختلف جهان از مسکو، مادرید، نیویورک، وین، بخارست، بوداپست، مجسمه برنزی خیام در آستاراخان روسیه، و ارمنستان تا چند ایالت آمریکا، مجسمه‌هایی از حکیم عمر خیام، شاعر و منجم و ریاضیدان ایرانی نصب است. کتیبه‌ای کهن از یک رباعی خیام در کاروانسرای موریکا در بوسنی نیز وجود دارد.
** مجسمه خیام در نیویورک
ارتفاع مجسمه 2متر و همراه پایه آن 340 سانتی‌متر است. حسین فخیمی، استاد مجسمه‌ساز ایرانی در این اثر با توجه به ابعاد شخصیتی و علمی حکیم عمر خیام، چهره او را به صورت یک متفکر در حال اندیشه تصویر کرده است. «زیج» به‌عنوان نمادی از ستاره‌شناسی در زیر دست راست مجسمه قرار گرفته و معادلات ریاضی و قضیه که به نام پاسکال معرفی شده نیز بر لوحی در کنار این پیکره تعبیه شده است. همچنین اسطرلابی در کنار مجسمه قرار دارد که نشانگر تبحر این حکیم در علم ریاضی است.
روی کرسی پایه این مجسمه، شعر معروف خیام به‌صورت کتیبه نوشته شده است:
اجرام که ساکنان این ایوانند
اسباب تردد خردمندانند
هان تا سر رشته خرد گم نکنی
کانان که مدبرند سرگردانند
این شعر خیام گویای اندیشه، نوع تفکر، ستاره‌شناسی و فرزانگی او است. این رباعی همراه با مشخصات اثر به زبان‌های فارسی و انگلیسی نوشته و روی پایه‌های پیکره‌ها حک شده است. نمونه چنین مجسمه‌ای در نیشابور نیز نصب شده است.
** چهارطاقی شاعران ایران در صحن دفتر سازمان ملل
دولت جمهوری اسلامی ایران در ژوئن 2009 به‌عنوان نشانی از پیشرفت علمی صلح‌آمیز ساختمان، مجسمه‌ای به شکل چهارطاقی با ترکیبی از سبک‌های معماری و تزئینات هخامنشی و اسلامی به دفتر سازمان ملل متحد در وین هدیه داد که در محوطه آن در سمت راست ورودی اصلی قرار گرفته است. در این چهارطاقی مجسمه‌هایی از چهار فیلسوف ایرانی خیام، ابوریحان بیرونی، زکریا رازی و ابوعلی سینا قرار دارد.
همچنین، در فروردین 1395، به همت مدیر انجمن بین‌المللی فرهنگ ایران، طی مراسمی از مجسمه خیام نیشابوری، ساخت استاد حسین فخیمی در دانشگاه اوکلاهمای آمریکا با حضور گسترده دوستداران فرهنگ و هنر ایران‌زمین پرده برداری شد.
چون چرخ به کام یک خردمند نگشت
خواهی تو فلک هفت شمر، خواهی هشت
چون باید مُرد و آرزوها همه هِشت
چه مور خورد به گور و چه گرگ به دشت
28 اردیبهشت ماه، سالروز بزرگداشت شاعری است که نامش از نیشابور، بعد از قرن‌ها تا ماه رفت.
9910 /1876
کپی شد
