دریاچه و تالاب بین‌المللی هامون بزرگترین دریاچه آب شیرین و سومین دریاچه بزرگ ایران پس از خزر و ارومیه، هفتمین تالاب بین‌المللی جهان و یکی از ذخیره‌گاه‌های زیست کره در ایران است.
تالاب بین المللی هامون واقع در شمال استان سیستان و بلوچستان از سه دریاچه کوچک به نام‌های هامون پوزک، هامون سابوری و هامون هیرمند تشکیل شده و در زمان فراوانی آب به هم می‌پیوندند و دریاچه مشترک هامون بین افغانستان و ایران را تشکیل می‌دهند.
رودخانه هیرمند شریان اصلی ورود به هامون و رودخانه‌های خاش‌رود، فراه، هاروت‌رود، شوررود، حسین‌آباد و نهبندان به هامون می‌ریزند.
وسعت دریاچه هامون در زمان پرآبی پنج هزار و ۶۶۰ کیلومترمربع است که از این سطح سه هزار و ۸۲۰ کیلومترمربع متعلق به ایران و بقیه متعلق به افغانستان است.
دریاچه هامون وابسته به رودخانه هیرمند است و این وابستگی باعث شده تا هرگونه نوسانات در میزان آب آن، مشکلاتی را برای کل سیستم به وجود آورد.
تالاب هامون در چهارمین کنگره جهانی ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره که روزهای پایانی سال ۹۴ در لیما پایتخت پرو برگزار شد، توسط یونسکو به عنوان ذخیره‌گاه زیست کره ثبت شد و بدین ترتیب تعداد ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره در ایران به ۱۲ مورد افزایش یافت.
در ادبیات و اساطیر ایران باستان دریاچه هامون به همراه رودخانه هلمند (هیرمند) در یک جایگاه خاص به ویژه در آخر زمانشناسی زردشتی قرار دارد.
تالاب بین المللی هامون در زمان پرآبی یکی از تالاب های مهم دنیا و بزرگترین دریاچه آب شیرین در سراسر فلات ایران محسوب می شود.
قطع کامل آب رودخانه هیرمند سبب خشکیدن تالاب بین المللی هامون شده و در ۲ دهه گذشته بستر خشکیده این تالاب به محل تاخت و تاز برخی خودروها، چرای دام ها و برداشت شن از آن به دور از چشم ماموران و در نهایت به کانون ریزگردها تبدیل شده بود.
بارندگی های خوب در حوضه آبریز هیرمند و هامون سبب جاری شدن سیلاب در رودخانه هیرمند تنها شاهرگ حیاتی سیستان و آبگیری بخش هایی از تالاب شد که این امر خوشحالی صیادان و کشاورزان و دامداران را در پی داشت.
نام دریاچه هامون در اوستا کانس اویا یا کس‌اُیا یا کَنسو، در پهلوی کیانسی یا کیانسیه یا کیانسه و در شاهنامه فردوسی دریاچه زره و در نوشته‌های فارسی زرتشتی کانفسه آمده است.
دشتمال به سیلابهای ناشی از بارندگی در دشت و روان شدن آن به سمت رودخانه ها و زمین های کشاورزی و روستاهای مسیر گفته می شود.
آبگیری هامون و ایجاد آینده‌ای روشن برای کشاورزان و صیادان سیستانی
شماری از کشاورزان و صیادان منطقه سیستان در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا با ابراز خرسندی از احیا دوباره بخش هایی از هامون بعد از ۲۰ سال خشکسالی، حیات هامون را بازگشت زندگی به جامعه صیادی و کشاورزی این منطقه دانستند.
هادی سرگزی یکی از شهروندان سیستانی گفت: آبگیری هامون و احیا نی‌زارهای آن نه تنها نشاط و شادمانی را برای مردم به ارمغان آورده بلکه مهمتر از همه سبب کاهش گرد و غبار و تلطیف هوا شده است.
وی افزود: هیرمند رگ حیات سیستان و هامون است و مردم این منطقه با جاری شدن آب در این رودخانه جانی دوباره گرفتند و چنانچه این روند ادامه داشته باشد زمینه مهاجرت معکوس را فراهم می کند.
حسین صیادی نیز بیان کرد: با آبگیری هامون و رهاسازی بچه ماهی از طریق اداره شیلات امید به آینده روشن برای صیادان منطقه افزایش یافته است.
وی افزود: احیای تالاب هامون باعث بازگشت پرندگان مهاجر به این منطقه و حیات دوباره سیستان می شود.
یکی از کشاورزان سیستانی نیز اظهار داشت: جاری شدن آب در رودخانه ها و کانالهای آبرسانی منطقه موجب سرسبزی سیستان و رونق کشاورزی شده است.
غلامعلی میرحسینی افزود: امیدوارم جریان آب در رودخانه هیرمند تداوم داشته باشد در غیر این صورت با فرارسیدن فصل تابستان و گرما و بادهای ۱۲۰ روزه دوباره خشکسالی دامنگیر مردم منطقه می شود.
یکی از شهروندان زاهدانی نیز گفت: تالاب هامون در زمان آبگیری نقش تلطیف کننده هوا را ایفا می کند که تاثیر آن نه تنها بر سیستان بلکه زاهدان و برخی شهرستان های دیگر استان احساس می شود.
حمیدرضا میر با ابراز خرسندی از آبگیری تالاب هامون از مسوولان استان و کشور خواست تا با پیگیری حق آبه ایران و هامون از خشک شدن مجدد این تالاب جلوگیری کنند.
عباسعلی شیبک نیز بیان کرد: سیستان که در گذشته های نه چندان دور به انبار غله ایران شهرت داشته است در ۲ دهه گذشته به دلیل خشکیدن رودخانه هیرمند و به دنبال آن تالاب هامون سال‌های خشکی را پشت سر گذاشته است.
وی افزود: از آنجایی که اقتصاد و معیشت مردم سیستان با جریان آب هیرمند و تالاب هامون گره خورده است لذا جاری شدن آب امسال موجب شد تا کشاورزان سطح بیشتری از مزارع خود را زیر کشت گندم ببرند.
رهاسازی یک میلیون بچه ماهی در تالاب هامون
مدیرکل شیلات سیستان و بلوچستان (آبهای داخلی) در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: با احیای بخشی از تالاب هامون در چند مرحله یک میلیون بچه ماهی سفید در این تالاب رهاسازی شد.
عیسی میرانی شاهرودی گفت: بچه ماهی سفید سیستان از گونه‌های بسیار ارزشمند تالاب بوده که با ۲ دهه خشکسالی اخیر نسل آنها در معرض خطر قرار گرفته است.
وی با اشاره به اینکه رهاسازی بچه ماهی سفید با همکاری اداره حفاظت محیط زیست انجام شد، افزود: رهاسازی بچه ماهی سفید به اشتغال جوامع صیادی و رونق حرفه صید و صیادی کمک می‌کند.
احیای تالاب هامون، احیای زندگی و هزاران شغل بومی در منطقه
مدیرکل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان نیز در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا بیان کرد: صدها ساعت برنامه تخصصی و کارشناسی در زمینه احیای تالاب هامون تنها در این اداره کل که گاهی بصورت شبانه روزی ادامه داشته، به لطف و کرم الهی به ثمر نشسته و امروز برنامه احیای تالاب هامون با رشد چشمگیری به پیش می رود.
وحید پورمردان گفت: پس از تهیه برنامه مدیریت جامع تالاب هامون و تهیه و ابلاغ برش های اجرایی که وظایف عمده و زیربنایی آن بر عهده حفاظت محیط زیست استان و کشور در چهار کمیته بین المللی، منطقه ای، کشوری و استانی تعیین شد، این اداره کل اقدام به مطالعه تک تک مسیرهای انتقال آب به تالاب هامون، ظرفیت های آبگیری، نقاط بحرانی، کانون های گرد و غبار، نقاط نگهداشت آب در این تالاب با سه امکان نگهداشت طولانی مدت آب، احیای پوشش گیاهی و احیای پتانسیل های حیات وحش منطقه با اولویت کنترل گرد و غبارها و ایجاد هوای پاک برای تمامی ذینفعان شروع به برنامه ریزی بررسی میدانی و استفاده از دانش روز دنیا و تجربیات بومیان منطقه کرد.
وی افزود: نخستین گام در برنامه احیای تالاب هامون جذب اعتبارات مورد نیاز و شروع پروژه لایروبی مسیرهای متعدد انتقال آب حاصل از بارندگی و دشتمال های منطقه به تالاب بود، که این اداره کل چندین پروژه بزرگ و حیاتی را در این زمینه به اجرا در آورده و حتی با وجود آب در برخی مسیرها هنوز این اقدام با جدیت تمام در حال پیگیری و انجام است.
مدیرکل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان با اشاره به کنترل پدیده گرد و غبار بیان کرد: محیط زیست استان پس از مطالعات متعدد و بررسی های میدانی ۲ پروژه بزرگ نهال کاری به منظور تثبیت گرد و غبار در بستر تالاب هامون را در کنار لایروبی های تخصصی برای انتقال آب به این کانون ها و ایجاد پوشش گیاهی خودرو و بومی منطقه برای کنترل این پدیده انجام داده است.
وی ادامه داد: گشت و کنترل های بی وقفه یگان حفاظت محیط زیست شهرستان زابل که گاهی بدلیل وسعت منطقه و بزرگی کار، با همکاری یگان های حفاظت محیط زیست سایر شهرستان ها و اداره کل انجام می شود، بصورت شبانه روزی و با انجام بیتوته های بلند مدت در منطقه، ایجاد گشت های سیار محسوس و نامحسوس و استفاده از توان پهبادی یگان حفاظت محیط زیست بصورت گسترده در حال انجام است و توانسته مراقبت و حفاظتی مناسب از تالاب داشته باشد تا پوشش گیاهی و گودال آب های پیش بینی شده برای احیای تدریجی تالاب هامون در یک برنامه بلند مدت به نتیجه دلخواه برسد.
پورمردان گفت: انتقال حداکثری روان آب ها و دشتمال های منطقه نتیجه صدها ساعت کار کارشناسی و میدانی است که این اداره کل با انجام لایروبی های تخصصی در مسیرهای شناسایی شده برای انتقال آب در طول سالیان گذشته انجام داده و نتیجه آن را امروز با انتقال بیشترین میزان آب به تالاب هامون شاهد هستیم.
وی افزود: از سال ۹۷ برای اولین بار در تاریخ محیط زیست استان علاوه بر ذینفعان تالاب هامون (کشاورزان، دامداران، صیادان) اقدام به تعیین و در نظر گرفتن منافع ذینفعی جدید کردیم، ذینفعی بنام مردم ساکن در مرکز و حاشیه شهر زابل که علیرغم اینکه بهره برداری مستقیم از تالاب ندارند اما همواره هوای گاه مطبوع و گاه گرد و غباری آن را تنفس کرده اند.
مدیرکل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان خاطرنشان کرد: پس از گذشت ۲ سال از این هدف گذاری اداره کل، تلاش برای ایجاد مقدماتی جهت تامین هوای پاک که دربرگیرنده منافع همه چهار گروه ذینفع تالاب هامون است با مدیریت صحیح سیلاب ورودی بسیار موثر واقع شده زیرا شاهد کاهش چشمگیر طوفان های گرد و غبار در شمال استان هستیم.
وی اظهار داشت: احیای تالاب هامون در سیستان به معنی احیای زندگی و هزاران شغل بومی در منطقه است و این اداره کل بی وقفه و با تمام توان کارشناسی و اجرایی خود این موضوع را پیگیری می کند.
