پایگاه خبری جماران، سجاد انتظاری: 12 آذر ماه در تقویم جمهوری اسلامی ایران به عنوان «روز قانون اساسی» نامگذاری شده است. چون سال 1358 در چنین روزی نخستین قانون اساسی جمهوری اسلامی به تصویب ملت ایران رسید. نکته جالب توجه این است که به فاصله کمتر از 2 ماه با پیروزی انقلاب اسلامی قانون اساسی آن به رأی گذاشته شد و با رأی بالغ بر 98 درصدی مردم به تصویب رسید و تبدیل به میثاق ملی مردم شد.
اما بعضا در خصوص نحوه پیش نویس این قانون و تصویب آن اشکالاتی مطرح می شود از جمله اینکه وقت کافی برای نوشتن آن صرف نشده و اگر زمان بیشتری صرف نوشتن آن می شد، می توانستیم قانون اساسی قوی تری داشته باشیم. پس از گذشت حدود 10 سال از تصویب قانون اساسی و احصاء این مشکلات، امام خمینی(س) سال 1368 با بازنگری در قانون اساسی موافقت کرد و بندهایی از آن توسط اعضای مجلس بازنگری در قانون اساسی مورد بازنگری قرار گرفت.
نجفقلی حبیبی با تشریح اتفاقاتی که در بازنگری قانون اساسی رخ داد، گفت: به نظر من باید بر عمل به قانون اساسی تأکید شود. یعنی طبق قانون اساسی اداره امور کشور بر عهده ملت است؛ با انتخابش برای مجلس، شوراها، رئیس جمهور و خبرگان رهبری. یعنی همه ارکان نظام مبتنی بر انتخابات و آرای عمومی است. برای اینکه این آرای عمومی بتواند به صحنه بیاید باید زمینه های اجتماعی و فرهنگی آن فراهم باشد.
مشروح گفت و گوی خبرنگار جماران با نجفقلی حبیبی را در ادامه می خوانید:
آقای دکتر! قانون اساسی ما چطور شکل گرفت و چه الگوهایی برای شکل گیری داشت؟
در جریان شدت گرفتن مسائل انقلاب تقریبا برای شخص امام و نزدیکان ایشان معلوم بود که انقلاب پیروز می شود و اولین مسأله آنها قانون اساسی بود. بعد عده ای مأمور می شوند که قانون اساسی را بنویسند و مرحوم دکتر حسن حبیبی بیش از همه در این قضیه تلاش کرده بود. اینجا هم مقداری با کسانی که معلوم بود عضو شورای انقلاب می شوند بحث کردند. در نهایت بلافاصله بعد از پیروز شدن انقلاب متنی را بیرون دادند که همان پیش نویس قانون اساسی است.
امام مرتب می فرمودند که می خواهیم جمهوری اسلامی تشکیل دهیم. مصاحبه ای آن وقت پخش شده که خبرنگاری از امام می پرسد جمهوری اسلامی چیست؟ خیلی بحث می کند و بالأخره امام توضیح می دهد که جمهوری مثل همه جمهوری ها و اسلامی است به خاطر اینکه مردم مسلمان هستند و می خواهند احکام اسلام در آن پیاده شود. باز هم می پرسند که شما می خواهید چه حکومتی را پیاده کنید؟ امام می فرماید «خدای متعال به ما اجازه نداده چیزی را به مردم تحمیل کنیم. بنابر این ما پیشنهاد می دهیم و هرچه مردم پذیرفتند.»
در رفراندوم جمهوری اسلامی ما فقط یک گزینه داشتیم.
در آن رفراندوم بحث این بود که ما نمی توانیم چند نظام را پیشنهاد دهیم که مردم از بین آنها انتخاب کنند؛ یک گزینه می دهیم اگر رأی نیاورد گزینه های بعدی را می دهیم. این عرف است و نمی شود در رفراندوم گزینه های زیادی را پیشنهاد داد. آن وقت هم بحث شد و به این نتیجه رسیدند که نمی شود در انتخابات چند سؤال انجام داد. لذا امام فرمودند ما جمهوری اسلامی را پیشنهاد می کنیم و مردم به جمهوری اسلامی رأی دادند.
بعد از اینکه مردم به جمهوری اسلامی رأی دادند امام پیشنهاد داد خبرگان را هم انتخاب کنید که نمایندگان ملت قانون اساسی را بنویسند. امام انتخابات را انجام داد و حدود شصت نفر از علما، بزرگان و رجال سیاسی انتخاب شدند و پیش نویس قانون اساسی را تهیه کردند و امام فرمود این پیش نویس را به رأی مردم بگذارید. وقتی مردم رأی دادند قانون اساسی کشور شد و بر اساس آن باید رئیس جمهوری، مجلس و هرچیز دیگر تعیین می شد.
دلیل اصرار امام بر تصویب سریع قانون اساسی
ظاهرا در زمان کوتاهی قانون اساسی نوشته و به رأی گذاشته شد. چه عجله ای برای این کار بود؟
آن وقت عده ای این ایراد می گرفتند و هنوز هم از من می پرسند. وقتی افراد انقلابی بر سر قدرت نشستند کم کم طمع می کنند که بمانند. به عنوان مثال وقتی پادشاه عراق را ساقط کردند حسن البکر رئیس دولت شد و صدام جزو مدیران عالی او بود. بعد از اینکه انقلاب پیروز شد مردم را کنار زدند و خودشان سر کار ماندند. صدام حسن البکر را هم کشت و تا آخر ماند. این تجربه ها در تاریخ وجود دارد که اگر به انقلاب ها نرسند خیلی زود منحرف می شود؛ آدم هایی می آیند و قدرت را می گیرند و دیگر رها نمی کنند.
آن وقت هم خیلی ها تلاش می کردند که به این زودی انتخابات برگزار نشود ولی امام گوش نداد. امام فکر می کرد اینها مستقر می شوند و دست بر نمی دارند و می گفت اجازه دهید مردم خودشان به هرکس می خواهند رأی دهند.
الگوهای قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران
مرحوم حبیبی برای نوشتن پیش نویس اولیه قانون اساسی از چه الگوهایی استفاده کردند؟
بیشتر از بلژیک استفاده کردند. مقداری از قانون اساسی مشروطه هم استفاده کردند که به نظر من آن هم از بلژیک گرفته شده بود. چهره های سیاسی از جمله شهید بهشتی و شهید مطهری هم مشکلات کشور را می دانستند و هرکدام نظراتی می دادند.
وقتی شورای تنظیم قانون اساسی تشکیل شد، آیت الله طالقانی، آیت الله بهشتی و آیت الله منتظری از جمله آنها بودند و از جناح های مختلف مثل نهضت آزادی و ملی گراها هم حضور داشتند. چند وقت بعد از آن من رئیس کتابخانه مجلس شدم. کارمندان کتابخانه گفتند آیت الله منتظری و افراد دیگر به اینجا می آمدند و ما کتاب قانون اساسی کشورهای مختلف را برای آنها ترجمه می کردیم و توضیح می دادیم. آنجا کتاب های فقهی زیادی داشت که حتی حوزه هم آنها را نداشت. مرحوم زریاب خویی یک وقت رئیس آنجا بوده از کشورهای عربی بهترین کتاب های فقه اسلامی را جمع کرده بود و هنوز آن کتابخانه یکی از بهترین منابع کتابشناسی اسلامی است که من اسم آن را کتابخانه شماره دو مجلس گذاشته ام و کتابخانه ای که در بهارستان است هم کتابخانه شماره یک می شود.
امام خمینی(س) بر اساس قانون اساسی مملکت را اداره کرد
بازنگری قانون اساسی از چه زمانی کلید خورد؟
تقریبا ده سالی که امام زنده بود بر اساس این قانون اساسی مملکت را اداره کردند. وقتی که مجلس سوم تشکیل شد عده ای از دوستان و خود من برای امام نامه نوشتیم که تشکیل مجمع تشخیص مصلحت نظام خلاف قانون اساسی است و مبنای قانون اساسی ندارد. امام زمان جنگ مجمع تشخیص مصلحت را تشکیل داده بود و چند نفری عضو آن بودند که می توانند برای مسائل کلان جنگ تصمیم بگیرند.
امام از نمایندگانی که آن نامه را نوشتند تشکر می کند و خیلی مهربانانه جواب می دهد که جنگ بود و مسائل بحرانی پیش می آمد و اگر قرار بود آن مسائل به مجلس برود و بحث و بررسی شود طول می کشید؛ مسائل جنگ اصلا به ما فرصت نمی داد که چیزی در مجلس طرح و تصویب و ابلاغ شود. بنابر این لازم بود که فوری تصمیم گیری شود و ما بر اساس مصالح به طور موقت آن را تشکیل دادیم.
وقتی اوضاع آرام شد دستور بازنگری قانون اساسی را دادند. آنجا امام پنج موردی که در طول این ده سال در آنها مشکلات پیدا شده بود را دستور دادند که اصلاح شود. یکی مسأله رهبری بود که در قانون اساسی اول نوشته شده بود که یا باید رهبر یا شورای رهبری باشد. آنجا آمده بود که رهبر کشور باید یک مرجع تقلید واجد الشرایط و یا پنج نفر فقیه دارای این شرایط باشند. امام با مرجع بودن مخالف بوده و می گفتند باید فقیه ملاک باشد و ممکن است مردم از آن فقیه تقلید کنند یا نکنند. از طرف دیگر امام اعتقاد داشتند که اگر چند نفر باشند در مسائل فوری مملکتی کار سخت می شود. ظاهرا به این نتیجه می رسند که اگر مدیریت کلان در دست چند نفر باشد تصمیم گیری را مشکل می کند.
این تجربه را در ریاست جمهوری هم به دست آورده بودند. مثلا وقتی بنی صدر رئیس جمهوری شد برای نخست وزیر دعواهای زیادی داشت. خود مقام معظم رهبری وقتی می خواست مهندس موسوی را به عنوان نخست وزیر بگذارد مشکلاتی پیش آمد. در شورای عالی قضایی هم همین طور بود؛ چون پنج نفر آنجا رئیس بودند و هر پنج نفر باید چیزی را قبول می کردند تا تصویب شود.
همان اول انقلاب نمی توانستند این مسائل را اعمال کنند؟
آن موقع عمل نکرده بودند و نمی دانستند. اینها دردسرهایی بود که در طی ده سال بیرون آمده بود.
علاوه بر این موارد فراموش کرده بودند که اگر قرار باشد در قانون اساسی بازنگری صورت بگیرد بر چه اساسی باید این کار انجام شود. در قانون اساسی اول اصلا نبود که اگر یک روز قرار باشد تجدید نظر کنند چه کاری باید انجام دهند.
آن موقع جناح راست معتقد بودند که باید دولت در اقتصاد دخالت کند و جناح چپ معتقد به اقتصاد آزاد بود. سنّی ها هم معتقد بودند که باید سهم بیشتری در قانون داشته باشند. چون آیت الله مرتضی حائری یزدی و یکی دو نفر دیگر از مجتهدین وقتی اصل اسلامیت را وارد قانون کردند دیگر در جلسات شرکت نمی کردند؛ طرفداران آیت الله گلپایگانی هم جزو این گروه بودند که اصرار بر شیعه بودن داشتند. سنی ها هم اصرار داشتند که باید جایگاه بیشتری داشته باشند. در نتیجه امام تصمیم گرفتند که روی این موارد هم بحث شود.
در مورد شیعه و سنی باز شیعیان غلبه پیدا کردند و اجازه ندادند سهم اهل تسنن بیشتر شود. در شورای عالی قضایی هم قرار شد که دیگر شورا نباشد ولی کسی که رئیس می شود شورایی برای خودش تشکیل دهد. ولی در مدیریت اجرایی نخست وزیر حذف شد؛ اما گفتند یک نفر معاون اول رئیس جمهور می شود که در حکم نخست وزیر است که می تواند دولت را اداره کند.
عملا الآن اداره دولت با رئیس جمهور است و با معاون اول نیست.
بله.
یعنی الآن معاون اول رئیس جمهور اختیارات نخست وزیر را ندارد.
اختیارات نخست وزیر را ندارد ولی اختیارات زیادی دارد.
پس از بازنگری هم برخی افراد این بحث را مطرح می کنند که وقتی همه قدرت را به یک نفر بدهیم ممکن است قدرت کاذبی به وجود آورد که مشکلات دیگری در پی دارد.
بله؛ مثل احمدی نژاد که برای ما تجربه تلخی شد که خودش تصمیم می گرفت و حرف هیچ کس را هم گوش نمی داد. مسلما همین طور است. همیشه وقتی قدرت تقسیم شود مطمئن تر است. اما افراد می گفتند که ما تجربه کرده ایم که وقتی قدرت دست چند نفر باشد تصمیم گیری سخت می شود و کارها لنگ می ماند. یعنی نمی توانند به نظر واحد برسند. من گفتم به جای «نظر واحد» «رأی اکثریت» را بگذارند. ولی آقایان قبول نکردند. احساس من این بود که متمرکز کردن قدرت برای یک نفر همیشه دردسر درست می کند.
بندهای دیگر قانون اساسی که بیشترین بحث روی آنها شد چه مواردی بودند؟
روی ولایت مطلقه فقیه بحث هایی پیش آمد. یکی دیگر این بود که اگر بخواهیم دوباره در قانون اساسی بازنگری کنیم چطور می توانیم این کار را انجام دهیم که حالا هر 10 سال امکان این موضوع وجود دارد. همچنین گفتند که نمایندگان مجلس می توانند اضافه شوند.
هیچ کس حق ندارد اداره امور کشور مبتنی بر آرای عمومی بودن را دست بزند
شما با بازنگری در قانون اساسی مخالف هستید؟
آنجا نوشته شد که هر وقت ملت خواستند بازنگری شود. اما چند چیز از جمله جمهوری و اسلامی بودن نظام باید سر جای خودش محفوظ بماند. یعنی هیچ کس حق ندارد اداره امور کشور مبتنی بر آرای عمومی بودن را دست بزند. ولایت فقیه هم از جمله این موارد است. غیر از آنها ممکن است اصل 44 یا اصول دیگر را اصلاح کنند.
غفلتی که در بازنگری قانون اساسی صورت گرفت
اگر قرار باشد بازنگری دیگری در قانون اساسی انجام شود، به نظر شما کدام اصل باید مورد بازنگری یا اصلاح قرار بگیرد؟
انتخابات مجلس خبرگان اول را حوزه علمیه انجام داد و خود امام هم دخالت نکرد ولی در قانون اساسی آمده بود که خود خبرگان انتخابات خبرگان بعدی را انجام دهد و کسی دخالت نکند. معتقد بودند چون نمایندگان خبرگان ناظر بر اعمال رهبری هستند و حتی می توانند رهبری را بر کنار کنند و رهبر جدید بیاورند کسی نباید بالای سر آنها باشد و دخالت کند. الآن اشکالی که وجود دارد این است که انتخابات خبرگان را هم زیر نظر شورای نگهبان آورده است. مقام معظم رهبری شورای نگهبان و شورای نگهبان خبرگان رهبری را انتخاب می کنند.
نمی دانم آن موقع در مورد این نکته چطور غفلت شده است. بالأخره اولین انتخابات خبرگان رهبری را هم خود امام به عنوان رهبر انجام نداد؛ چطور اینجا این اشتباه شده است.
غیر از شورای نگهبان در چه مواردی باید بازنگری صورت بگیرد؟
باید بررسی شود. خیلی ایراد می گیرند ولی قانون نیست. مدتی اجازه داده نمی شد که دستگاه های بازرسی از نهادهای زیر نظر رهبری بازرسی کنند. چرا اجازه نمی دهند؟ خود رهبر هم هیچ وقت نفرموده که اینها معصوم هستند. مگر رهبر علم غیب دارد که در فلان پادگان یا فلان سازمان پول بد خرج شده یا بد خرج نشده است؟ قانون اساسی می گوید تمام دستگاه هایی که از بودجه عمومی استفاده می کنند باید تحت نظارت دیوان محاسبات باشند.
مقداری موضوع آزادی های اجتماعی مطرح است. الآن سنّی ها هنوز دعوا دارند و حتی هنوز به آنها اجازه نداده ایم که در تهران یک مسجد بسازند. جمع عظیمی از سنّی ها در تهران زندگی می کنند؛ چرا نمی توانند یک مسجد داشته باشند؟
باید بر عمل به قانون اساسی تأکید شود
به نظر من آنچه باید بر عمل به قانون اساسی تأکید شود. یعنی طبق قانون اساسی اداره امور کشور بر عهده ملت است؛ با انتخابش برای مجلس، شوراها، رئیس جمهور و خبرگان رهبری. یعنی همه ارکان نظام مبتنی بر انتخابات و آرای عمومی است. برای اینکه این آرای عمومی بتواند به صحنه بیاید باید زمینه های اجتماعی و فرهنگی آن فراهم باشد. باید اینکه تمام امور کشور مبتنی بر رأی مردم است و آزادی های عمومی، آزادی های مطبوعات و حقوق اجتماعی که در مطبوعات هست را باید جدی گرفت. حقوقی که مردم بر اساس اصل سوم قانون اساسی دارند را باید جدی گرفت.
قانون اساسی ما اشکال عمده ای ندارد
به نظر من قانون اساسی ما اشکال عمده ای ندارد. قانون اساسی ما را آدم هایی نوشته اند که همه انقلابی بودند و همه درد و زجر استبداد و همچنین فقر را کشیده بودند. تیپ فرهنگی این افراد نشان می دهد که چطور باید مملکت را اداره کنند. اصلا از طبقات اشراف در آنها نبود. یعنی امام نظامی دارد که با اینها شکل گرفت.
